DSC04755

796 Janusz Tazbir

Niemniej jednak, jak wynika z ostatniego ogłoszonego artykułu Bogdana Roka, pewne, dość istotne, cechy wzorowego szlachcica były i w czasach saskich nadal lansowane. I wówczas bowiem wymagano, aby był on ideałem cnót rycerskich, zagorzałym szermierzem złotej wolności, nieugiętym obrońcą katolicyzmu. Pobożność jego miała się zaś przejawiać w hojnych fundacjach na rzecz kościoła, w myśl zasady „ile cegieł fundator-skich na to miejsce kładziesz, tyle gradusów ścielesz sobie do Nieba”. Do tego dochodziły aktualne w każdej epoce wymogi „nieskazitelności obyczajów”, „rozumu dowcipnego”, roztropności i sprawiedliwości. Jest rzeczą oczywistą, dż tak ujęty ideał szlachcica jeszcze dalej niż w XVII w. odbiegał od rzeczywistości, stanowiąc — jak słusznie stwierdza Rok — „martwy manekin dawno minionych czasów” ³⁶.

Ideał ten był jednak — mimo wszystko — ideałem człowieka wolnego,

0    daleko posuniętych granicach tej wolności oraz związanym z tym przekonaniem, iż prawa jednostki należącej do stanu szlacheckiego winny być szanowane. Stąd też i oddziaływanie wzorców szlacheckich na resztę społeczeństwa może być tłumaczone nie tylko uprzywilejowaną pozycją szlachty, ale i faktem, iż marzeniem każdego plebej-usza był status człowieka wolnego z wszystkimi atrybutami tego położenia. Podobnie więc jak znaczna część przywódców powstań kozackich chciała być szlachtą, a spora grupa jakobinów bez większych oporów przedzierzgnęła sdę w baronów

1    książąt cesarstwa, -tak i wzorzec szlachcica bywał później wielokrotnie odczytywany jako pasujący do ethosu człowieka walczącego o wolność. Wystarczy przypomnieć, iż rewolucję amerykańską przedstawiano w Polsce jako przykład walki z obcym despotyzmem. Sympatyzowali z nią także i konserwatyści szlacheccy widzący w powstaniu amerykańskim tak drogi sercu każdego szlachcica bunt wolnych obywateli przeciwko tyranowi, który śmiał pogwałcić przyznane im niegdyś przywileje. Język sarmackiego republikanizmu doskonale nadawał się bowiem do tłumaczenia tych wszystkich terminów, jakimi zwykli byli szermować Beniamin Franklin czy Jerzy Waszyngton. Słownik szlachecki, kreśląc model idealnego członka tego Stanu, już w XVII w. .posługiwał się takimi -pojęciami, jak wolność, równość, rzeczpospolita, ojczyzna czy prawo narodu do niezawisłości, choć oczywiście ograniczał ich zasięg do jednego tylko stanu.

MODfiLES DE GENTILSHOMMES POLONAIS DU XVIle SI&CLE

En tćte des -devoirs du gentilhomme modele se plaęaient ses obiigations (eurtout pecimSafires) envers la communautć ecolesSjastiiąue (caitholique ou ipnotestante). Les guerres frćąuentes ne conduisirent pourtant pas a la mili tar isatlon de la socićtć noble, et łe modćle du chevalier-xtófenseur ótadt moins apparćctó que oelui <łu nOble--terrien. Le chevaŁLer ćtant term de dćfen-dre la chrćtieretć eautióre, indópendam-men-t des differemces introduites par la Róforme, du m&ne 1’idśal terrien ćtait-il place au-dessus des religions. Les poetes catholiques, calvinistes et ariens chantalent en choeur l’existence idylli aue du terrien. II ćtait presąue de regle que le gentilhomme modele manifestśt le nrtópris de la promotion, quel que fftt l’ódhelon de la hierarchie sociale auąuel elle aboutissait. Qu’il s’agtt d’une tentative de pas ser de l’ordre de la ncblesse dans celui des magnats, ou de s’introdu!re dane les rangs de la noblesse.

Le principal devoir du noble etait, a 1’interieur du pays, de defendre les droits

et les privJlćges de la noblesse devant toutes les tentatim de renforcer le pouvoir royal, sans parlcr de la menace d’lnstaurer 1'absolutlsme. Le gentllhomme polonais du XVIII⁶ s. tie souhaitait devenir ni militaire de carriire, ni courtisan ćlćgant, ni enfin un dćvot confit en religlon. II voulait rćaliser son idśal de vie sans renonce-meniis et sacrifSoes excesstfs, Le sens de l’honneur, de la dignitó, la magnanimitó envers les vaincus dont etait faite l’ćthique des nobles, leur rendait souvent la vle difficifle mais contenait 'des valeurs certaines. L’ideal, c’ćtait une unitó jouissant de granda privildges. Aussi 1’influencc des modiles nobles sur le reste de la societć peut-elle s’expliquer non seulement par le d6sir d’imiter la couche au pouvoir mais encore par le fait que tout plćbćien rfivait au statut d‘homme librę avec tous les attributfi de cette condrfcion.