DSC04853

powstaje nowela psychologiczna rezygnująca z jedności akcji, miejsca i stałości charakterów, a zamiast nich wprowadzająca jedność przeżycia, W Latarniku np. takim przebyciem jest lektura Pana Tadeusza, która w zasadniczy sposób waży na losach bohatera¹. Nowela psychologiczna opiera się na/przeko-^v' naniu o ważności pojedynczych momentów w życiu człowieka, które zdolne są wywołfiC pKćłoni i żlllleillć charakter jednostki. Kryzys dziewiętnastowiecznego psychologizmu, najpełniej widoczny w Lordzie Jimie, powieści dowodzącej,, że postępek człowieka może nie mieć nic wspólnego z jego charakterem, spowodował rozpad noweli psychologicznej i popchnął pisarzy do tworzenia opartych na dowcipie, oryginalnych i zaskakujących czytelnika sytuacji (nowelistyka Perzyńskiego).

Po drugiej wojnie światowej, pod naporem ogromu przeżyć i konieczności ukazania światu hitlerowskich zbrodni, wkraczają • do noweli formy prozy publicystycznej (szczególnie reportażu), powodując utożsamienie autora z narratorem i ograniczenie fikcji literackiej na rzecz autentyzmu prezentowanych wydarzeń (patrz Medaliony Nałkowskiej, s. 381). Nowela jest więc • zjawiskiem historycznym, wyrazem społecznych doświadcze&j i określonego poglądu na świat, a zatem nie można jej odrywać od epoki, z której wyrosła. Świadomość odrębności gatunkowęj klasycznej noweli zatarła się obecnie zupełnie, potocznie nowelami zwie się wszelkie krótsze utwory epickie. W tej sytuacji klasyfikacja gatunkowa utworu, uznanie go za opowiadanie czy nowelę nie ma istotnego znaczenia. Tak np. problem, czy Ikar Iwaszkiewicza to opowiadanie (ze względu na wyeksponowaną osobę narratora i jego subiektywne refleksje), czy nowela (opis jednego przeżycia), stanowi typowy przykład jałowej spekulacji teoretycznej, ponieważ taka lub inna definicja niczego tu nie rozstrzyga. Ważna jest nie etykietka, lecz przedstawione zagadnienie bezsensownej, przypadkowej śmierci oraz obojętności tłumu, który zajęty swoimi sprawami nie dostrzegł cudzego dramatu. Problematykę tę eksponuje sugerowana przez narratora analogia opisywanego wydarzenia z Upadkiem Ikara Brueghła oraz jego osobiste refleksje, a nie elementy konstrukcji nowelowej;

(np. punkt kulminacyjny i zakończenie), toteż nie ma potrzeby-zajmować się tą sprawą.

Powieść, podobnie jak klasyczna renesansowa nowela, takie ulegała przemianom w toku dziejów. Dlatego też definicje tego gatunku oparte na dziewiętnastowiecznym modelu prozy nie odpowiadają dzisiejszemu stanowi rzeczy. Zwykło się bowiem określać powieść jako utwór nie skrępowany rygorami kompozycyjnymi, fabularny, wielowątkowy, wszechstronnie prezentujący bohaterów i malujący rozległe tło. Tymczasem współczesna proza redukuje wątki, wprowadza do powieści motywy niespójne, jednostronnie i schematycznie przedstawia postacie ludzkie, ogranicza tło. Z tych względów na określenie opozycyjności wobec dziewiętnastowiecznego modelu powieści często stosowany jest termin „antypo wieść”. Termin to mylący, ponieważ nie precyzuje, na czym owa opozycyjność polega, i skutkiem tego stawia na jednej płaszczyźnie tak różne zjawiska, jak twórczość Joyce'a, Kafki i Robbe-Grillęta.

Nakreślona wyżej sytuacja epiki wymaga rozpatrywania gatunku jako zjawiska ściśle określonego historycznie, zależnego od prądów literackich oraz świadomości teoretycznej epoki. Nie ma bowiem gatunków o strukturze niezmiennej i raz na zawsze określonej. Fałszywe przekonanie o ich czystości rodzajowej zrodziło pojęcie „gatunków mieszanych" (np. poemat dygresyjny, powieść poetycka), które dają najlepszy przykład ścisłej współzależności założeń teoretycznych romantyzmu i jego literackich realizacji. Zarówno powieść poetycka, z narratorem przepajającym relację subiektywnymi emocjami, jak i poemat dygresyjny, kształtujący go na przemian to jako epika referującego tok wydarzeń, to jako podmiot liryczny wysuwający na plan pierwszy osobiste przeżycia i zaznaczający ironią wyższość własnej jaźni — powstały na gruncie romantycznej filozofii literatury, która zakładała uniwersalizm i nieskończoność, jednoczenie wszelkich rodzajów literackich i wszelkich sztuk pięknych oraz nieskrępowaną wolność artysty. Te poglądy zadecydowały o narodzinach, a później, gdy przebrzmiały, o śmierci romantycznych gatunków związanych korzeniami ze swą epoką.

Tradycyjna systematyka epiki na gatunki czyste (nowela, opo-

417

Poetyka stosowana — ST

1

Analiza Latarnika znajduje się w cytowanych już Ćwiczeniach z poetyki opisowej T. Kostkiewiczowej i J. Sławińskiego.