DSC07097 (3)

Prace nad konstruowaniem typologii obejmującej główne typy postaw rodzicielskich prowadzone były w dwóch kierunkach: teoretycznym, zmierzającym do ustalenia podstawowych wymiarów, które stanowiły główną podstawę konstrukcji modelu, i empirycznym, pozwalającym na wyróżnienie syndromów postaw rodzicielskich, czyli zespołów związanych z sobą postaw cząstkowych.

W wyniku empirycznego badania uzyskujemy zawsze dane dotyczące tzw. postaw cząstkowych. Wiedzę o nich czerpiemy z opisu ustosunkowania się rodziców do dziecka — opisu takiego dokonuje się na podstawie obserwacji zachowania się matki czy ojca wobec dzieci bądź wypowiedzi swobodnej, spontanicznej, bądź odpowiedzi udzielonych na pytania kwestionariusza. W taki sposób uzyskujemy wiele cząstkowych danych o ustosunkowaniu jednego z rodziców do dziecka, czyli informacji o cząstkowych ich postawach.

Przy prowadzeniu badań nad postawami rodzicielskimi wyróżniono postawy cząstkowe, jak np. wścibstwo czy pobłażliwość i postawy złożone, jak np. postawa nadmiernego ochraniania. Każdą z postaw złożonych określa szereg postaw cząstkowych. Postawę cząstkową charakteryzują określone zachowania rodziców wobec dziecka. Wspomniana postawa nadmiernego ochraniania składa się z szeregu postaw cząstkowych, jak np. traktowanie dziecka jako młodszego, niż jest, uzależnianie, ograniczanie swobody, nadmierne zaabsorbowanie zdrowiem dziecka, wścibstwo i inne. Wyróżnienie postaw cząstkowych nie tylko umożliwia opis postawy złożonej (syndromu), ale także stanowi jedną z podstaw jej rozpoznania, a więc diagnozy. Trzeba wspomnieć, że pewne postawy cząstkowe mogą wchodzić w skład dwóch różnych postaw złożonych. Tak np. wścibstwo czy izolowanie społeczne dziecka może występować zarówno przy postawie nadmiernego ochraniania, jak i przy postawie nadmiernie wymagającej. Są to syndromy zbliżone do siebie pod pewnym względem, bo w jednym i w drugim przypadku są wyrazem nadmiernej koncentracji emocjonalnej rodziców na dziecku, a więc niektóre postawy cząstkowe mogą być im wspólne. Podobnie krytykowanie i surowe traktowanie może być charakterystyczne dla syndromów, jakie stanowi zarówno postawa odrzucenia, jak i postawa nadmiernego wymagania, gdyż wspólną cechą stosunku rodziców do dziecka w wypadku każdego z tych dwu syndromów jest tendencja do górowania nad dzieckiem, a nie np. uleganie mu.

Wśród złożonych postaw, stanowiących zespoły postaw cząstkowych, można wyróżnić główne typy postaw, pozwalające określić i wyjaśnić różne rodzaje zachowania się rodziców w stosunku do dziecka.

Przy poszukiwaniu podstawowych wymiarów szukano takich kontinuów, których oba krańce charakteryzowałyby niepożądane wychowawczo zachowania rodziców wobec dziecka, a środek reprezentowałby optimum ich zachowań. Na podstawie bowiem konfrontacji wcześniejszych modeli typologii postaw rodzicielskich z danymi klinicznymi okazało się, że omawiane wymiary, jeśli wskazują na pewnego rodzaju „nadmiary” czy „niedomiary” w sto-

sunku do dziecka lepiej przedstawiają rzeczywistość niż wymiary, których kraniec maksimum stanowi równocześnie optimum. Poszukiwano co najmniej dwóch takich wymiarów. Podstawowe wymiary wyznaczałyby w modelu „miejsce” głównych typów postaw rodzicielskich pożądanych i niepożądanych wychowawczo i ogólnie określałyby ich jakość. Ten odcinek pracy miał charakter teoretyczny, jakkolwiek kontrolowany był przez konfrontację z doświadczeniami klinicznymi. Drugim kierunkiem badań była praca nad wyróżnieniem syndromów zachowań rodzicielskich. Ten kierunek badań był bardziej „oddolny” — wychodzący od obserwacji różnych zachowań rodziców wobec dziecka.

Jako podstawowe wymiary wybrano: 1) nadmierny dystans uczuciowy i nadmierną koncentrację na dziecku oraz w centrum zawartego między nimi kontinuum znajdujący się zrównoważony stosunek emocjonalny wobec dziecka, 2) dominację i uległość wobec dziecka jako krańce pewnego kontinuum, a w jego środku autonomię, pojmowaną jako niezależność wewnętrzną matki czy ojca pozwalającą na swobodne kierowanie dzieckiem.

Zanim przejdziemy do omówienia głównych typów postaw rodzicielskich, spróbujmy scharakteryzować podane powyżej wymiary, których krańce stanowią niepożądane wychowawczo nastawienia rodziców, środek zaś reprezentuje optimum.

Dla uległości charakterystyczne są takie cechy postępowania rodziców jak miękkość, nieudolność czy niezdolność do kierowania dzieckiem. Ich żądania są nieliczne i łagodnie stawiane, a polecenia słabo egzekwowane.

W przeciwieństwie do tego dominacja, górowanie charakteryzuje się twardością w zachowaniu rodziców, tendencją do ograniczeń i surowości. Rygory są narzucane dziecku bądź wymuszane karami. Karanie może być surowe, czy nawet brutalne, obiektywnie biorąc, albo też pozornie łagodne, ale de facto przykre dla dziecka poprzez subiektywne wrażenie, jakie na nim dana kara wywiera, a więc w obu wypadkach jest dotkliwie odczuwane.

Przy nadmiernym dystansie, dążenie do kontaktów z dzieckiem nie odznacza się dostatecznym natężeniem. Kontakty te są powierzchowne i rodzice albo są obojętni powściągając objawianie uczuć, albo jawnie wyrażają odtrącanie, złość, wrogość. Kontakt z dzieckiem dla rodziców jest raczej przykry, a w każdym razie nie sprawia zadowolenia i satysfakcji. Rodzice zaniedbują dziecko, unikają go, czy nawet odsuwają je, uważają za złe i trudne do zniesienia.

Nadmierną koncentracji rodziców na dziecku charakteryzuje dążenie do nie-rozłączności, pełne zaabsorbowanie nim tak dalece, że ojciec czy matka egzystują prawie wyłącznie w roli rodziców, a dom obraca się wyłącznie dookoła dziecka. Występuje potrzeba samopoświęcenia i utrzymywanie nadmiernie długich i częstych kontaktów z dzieckiem, nie zostawiających mu niezbędnej swobody. Za takie przesadnie gorliwe poświęcenie czasu dla dziecka uważa się np. przebywanie z ośmioletnim dzieckiem chodzącym do szkoły tyle czasu co z dwulatkiem i odkładanie wszystkich własnych zajęć, gdy tylko dziecko jest w polu .widzenia rodziców. Bardzo często stroną na-

«• 179