DSC07118 (4)

federację generalną koronną. Niestety praktyczne stosowanie rozporządzeń o duplikatach i oblatach nie było ani powszechne, ani trwałe. W dobie porozbiorowej, za Księstwa Warszawskiego, w latach 1808—1815, zlecono duchownym prowadzenie osobnych ksiąg stanu cywilnego. Po przyłączeniu do Księstwa Warszawskiego po r. 1809 części zaboru austriackiego-zaprowadzono i tam ten system. W granicach objętych przez Wolne Miasto Kraków prowadzenie odrębnych ksiąg stanu cywilnego przetrwało aż po r. 1852. W r. 1825 na terenie Królestwa Polskiego księgi metrykalne kościelne złączono z aktami stanu cywilnego w jeden akt religijno-cywilny, przy czym urzędnikami stanu cywilnego dla wyznań chrześcijańskich byli duchowni stojący na czele parafii. Księgi sporządzano w języku polskim w dwóch egzemplarzach, z których jeden pozostawał na miejscu, dragi odsyłano do odnośnego sądu pokoju. W r. 1867 w aktach stanu cywilnego dotyczących unitów wprowadzono język rosyjski. W rok potem rozszerzono ten przepis na wszystkie akta stanu cywilnego. Po r. 1825 biskupi zobowiązywali księży do prowadzenia odrębnych ksiąg chrztów, ślubów i zgonów w języku łacińskim. Krótko po r. 1868 i te księgi, tam gdzie je prowadzono, musiały być redagowane po rosyjsku.

Na terenie zaboru austriackiego kościelne księgi metrykalne były zarówno religijnymi, jak i cywilnymi aktami stanu cywilnego, przy czym do końca istnienia monarchii austriacko-węgierskiej były prowadzone po łacinie. Charakter religijno-cywilny zachowały jednak i potem, aż po koniec drugiej wojny światowej. Jedynie w b. zaborze pruskim nastąpił rozdział. Prowadzenie ksiąg stanu cywilnego powierzono tu w r. 1874 urzędnikom cywilnym, którzy je spisywali po niemiecku. Metryki kościelne natomiast aż do r. 1919 prowadzono po łacinie. By wyczerpać kwestię językową, dodam jeszcze, iż metryki kościelne wyznania ewangelicko-reformowanego w czasach przedrozbiorowych, a i potem aż do r. 1868, były spisywane po polsku, wyznania augsburskiego zaś po niemiecku.

Księgi metrykalne z XVI, XVII, a często i z początków XVIII w., miewają kształt tzw. „dutek“, tj. format 30 na 9 cm., znacznie rzadziej folio, jeszcze rza-: dziej mniejszej lub większej ósemki. Od połowy XVIII w. folio staje się typem dominującym.

W zasadzie metryki przede wszystkim chrztów i ślubów, a następnie zgonów, to główny materiał genealogiczny ustalający bezpośrednio zasadnicze fakty z tej dziedziny. W niektórych krajach zachodnioeuropejskich metryki pozwalają na opracowanie rodowodów szlacheckich, mieszczańskich i chłopskich poczynając od XVI czy XVII w. z uwzględnieniem wszystkich najdrobniejszych bodaj odgałęzień. W Polsce rzecz ma się nieco inaczej, księgi metrykalne bowiem, jeśli chodzi o sumę dostarczonych przez nie wiadomości, ustępują miejsca źródłom pośrednim, tj. księgom grodzkim i ziemskim oraz innym aktom sądowym. Byłoby rzeczą daremną kusić się o odtworzenie pełnych genealogii polskich z XVII czy XVIII w. wyłącznie w oparciu o księgi metrykalne. Mogą być one tylko cennym uzupełnieniem, | przede wszystkim chronologicznym, dla konstrukcji genealogicznych zbudowanych na innych podstawach. Dzieje się tak dlatego, iż znaczna większość parafii posiada metryki sięgające wstecz zaledwie XVIII w. Mimo przepisów synodalnych i rewizji ksiąg dokonywanych przez wizytatorów, zauważyć się daje w szeregu parafii wielka niedbaiość w prowadzeniu wpisów. Brak czasem wielu lat, a kolejność zapisek dowodzi, że nie nastąpiła tu zatrata księgi. Zapewne więc, mimo zakazów ze strony władz duchownych, sporządzano doraźnie zapiski na luźnych kartkach z zamiarem wpisania ich kiedyś w księgę. Kończyło się na zamiarze¹*⁸.

Stosunkowo najłatwiej na podstawie metryk zestawić genealogie rodzin szlacheckich, te bowiem w końcu XVI w. miały już nazwiska całkowicie ustalone, to znaczy nie ulegające zmianom w ciągu pokoleń. Ale i tu sprawę utrudnia wielka ruchliwość szlachty, łatwość przenoszenia się z miejsca na miejsce w zależności od kupowanych lub sprzedawanych majątków, branych zastawów czy dzierżaw. Gorsza sprawa z mieszczanami. Wprawdzie w niektórych wypadkach ich nazwiska (zwłaszcza patrycjuszowskie) ustaliły się znacznie wcześniej niż szlacheckie (czasem już’ w. XIV w.) i byli oni mniej ruchliwi, ale za to występowali często jedynie z przezwiskami, nie zawsze dziedziczonymi z pokolenia na pokolenie. Dotyczy to przede wszystkim pospólstwa miast i miasteczek. Jeśli chodzi o chłopów, rzecz przedstawia się najtrudniej. Ich genealogie w oparciu o materiał metrykalny tylko w rzadkich wypadkach dałyby się poprowadzić wstecz poza początek XIX w. Nazwiska chłopskie dziedziczone konsekwentnie z pokolenia na pokolenie są jako zjawisko powszechne tworem dopiero XIX w. Przeważające wcześniej formy przezwiskowe, nie zawsze dziedziczone bodaj przez kilka pokoleń z rzędu, zmieniały się zależnie od zmian okoliczności, które podyktowały je kiedyś otoczeniu danych jednostek. Najczęstsze bywały zapisy zawierające jedynie imiona i ewentualnie określenie zawodu, co nie daje żadnych możliwości dla pewnego ustalania połączeń filiacyjnych⁶⁸®.

Wspomniałem o bogactwie danych do genealogii szlacheckich w źródłach metrykalnych, na niemałe trudności natrafiłby jednak ten, kto na podstawie metryk kościelnych próbowałby odtwarzać genealogie rodzin magnackich. Im wyższa pozycja społeczna rodziny, tym rzadsze jej ślady w księgach kościelnych⁸⁸⁶. Przyczyna prosta: kapelani nadworni lub zaprzyjaźnieni czy spokrewnieni dygnitarze duchowni chrzcili dzieci i dawali śluby w zamkowych lub pałacowych kaplicach, a miejscowy proboszcz tylko z rzadka odnotowywał’ te wydarzenia w swych księgach. Zmarłych magnatów i zamożniejszą szlachtę chowano naj-

^1,8 Siady tych praktyk można było jeszcze w latach trzydziestych bieżącego stulecia obserwować w jednej z parafii pow. kościańskiego.

uua. Obserwacje niniejsze oparte są przede wszystkim na materiałach wielkopolskich. W innych dzielnicach mogą być znaczne odchylenia od tych reguł. Kto wie czy stale i od dawna używane formy nazwisk chłopskich nie pojawiają się najliczniej rta tych, terenach, na których była rozpowszechniona forma ■ okupnego władania ziemią. Skłaniałby do takiego wniosku przykład powincujyalcckiego, gdzie było wielu okupników, a ustalone formy ich nazwisk dają się śledzić od XVI w. Zagadnienie to wymagałoby jeszcze zbadania.

^o8b’. Od tej reguły zdarzają się niewątpliwie liczne wyjątki Dyr. R. Kaczmarkowi z Łodzi zawdzięczam informację o księgach metrykalnych parafii w Koniecpolu zawierających bardzo bogate materiały do genealogii szeregu pokoleń Koniecpolskich.

61