DSC07128 (3)

Nagana, czyli zaprzeczenie szlachectwa zrodziła się w okresie, kiedy należenie lub nienależenie do stanu uprzywilejowanego mogło jeszcze budzić wątpliwości. Naganiony dokonywał oczyszcz en i a przez przysięgę spokrewnionych ze sobą świadków. W Małopolsce wymagano początkowo sześciu takich świadków z rodu ojca, w Wielkopolsce zaś, a potem i w Małó-polsce, po dwóch z trzech rodów: ojca, matki i babki ojczystej. Te poprzysiężone zeznania popierano często składaniem dokumentów stwierdzających genealogię.

W Wielkopolsce było najwięcej nagan w końcu XIV w. i w początkach XV.

W Małopolsce nasilenie ich trwało nieco dłużej. Zrzedły wyraźnie w końcu XV w., ale bynajmniej nie znikły, występując sporadycznie aż po XVIII w. Właściwym miejscem dla przeprowadzenia dowodu szlachectwa przy pomocy świadków, a petem również i przez składanie dokumentów stwierdzających filiację, były sejmiki powiatowe. Począwszy od końca XVI w. sprawy tego rodzaju wnoszono na sejmiki deputackie. Stąd niejedno oczyszczenie ma charakter laudum sernikowego i zaczyna się od stereotypowej formułki: „My rady koronne, urzędnicy i rycerstwo województwa N.’\ Od schyłku XVI w. legitymowano się również i przed trybunałami koronnymi w Lublinie i Piotrkowie. Spalone w r. 1944 księgi wyroków trybunalskich⁹⁰ były kopalnią bardzo ciekawych legitymacji szlacheckich, z których tylko część ocalała poprzez obiaty wnoszone do ksiąg poszczególnych grodów. W księgach grodzkich i ziemskich o i początku ich istnienia znajdujemy liczne wpisy dotyczące nagan i oczyszczeń. Dla pierwszej połowy XV w. mają one pierwszorzędną wartość językoznawczą-ze względu na polskie teksty przysiąg świadków.

Przeglądając większą ilość nagan i oczyszczeń odnosi się wrażenie, iż znaczna część tych spraw bywała inspirowana przez samych naganionych. W ten sposób zdobywali oni tytuł do przeprowadzenia legitymagi niejako urzędowej i potwiei-dzenia praw uzurpowanych czy też należnych sobie, ale z tych czy innych względów podawanych w wątpliwość¹⁰⁰.

Tak więc poprzez nagany wiele rodzin nieszlacheckich legalizowało swoją pozycję. Dla człowieka przecież, który na tyle podniósł się ekonomicznie, że już poziomem życia dorównywał szlachcie, zdobycie świadectwa rzekomych krewnych nie mogło być trudne. Z tej też racji materiał genealogiczny zawarty w oczyszczeniach, zwłaszcza pochodzących z XVI i XVII w., obfitszy w szcze- * goły genealogiczne, musi być przyjmowany z taką samą ostrożnością, jak i wszystkie późniejsze materiały legitymacyjne.

Podsumowanie tzw. inscriptiones ćlęriodiąlęs dają: H. Folaczkówna, Materiały do heraldyki polskiej, Arch. Kom. Hisc. 1913 XI, oraz K. Piekarski, Przegląd wydawnictw średniowiecznych zapisek i rot przysiąg sądowych z ksiąg grodzkich i ziemskich, Prace. Kom. Język., nr 4. Kr. 1919.

Inscriptiones clenodiales ex lihris iudicialibus palat. Cracooiensis, wyd. B. Ulanowski,

*• W znacznie mniejszym stopniu księgi zapisów.

<*• Zob. W. Semkowicz, Wywody szlachectwa w Polsce XIV-XVII w., Lw. 1913. (RH 1911/1912 III). Przedmowa.

Star. pr. poi. pomn. VII, z. 3, Kr. 1885. — Materiały do historii prawa i heraldyki polskiej. Zapiski z ksiąg kapitulnych poznańskich 1499—1601, wyd. tenże, Ar eh. Kom. Hist. 1886 III. — Zapiski herbowe z dawnych ksiąg ziemskich przechowywanych w archiwum radomskim i warszawskim, wyd. K. P o t k a ń s k i, tamże. — Nieznane zapiski heraldyczne średniowieczne polskie, głównie sieradzkie, wyd. S. Laguna i F. Piekosiński, tamże 1898 VIII. — Nieznane zapiski heraldyczne Z ksiąg wiślickich, wyd. j§ Piekosiński Studia Rozpr. i Mat. z Hist. Pol. i Prawa Pol. VII, Kr. 1907 — Najdawniejsze zapiski herbowe chełmskie, wyd. ks. Z. D. Kozicki, MH 1909 II. — Najdawniejszy wywód szlachectwa lubelski z r. 1348, wyd. tenże, tamże. — Zapiska gnieźnieńska z 1. 1440—1448, wyd. tenże, tamże. — Receptiones sen installationes ad episcopatum, praelaturas et canonicatus ecclesiae cathedra!: s Posnaniensis 1532—1800, wyd. R. Weimann Rocz. To w. Przyj. Nauk Pozn. 1909 XXX. — Wywody szlachectwa w Polsce XIV—XVII w., wyd. W. Sem-k o w i e z, RH 1913 III. — Nieznane zapiski heraldyczne, wyd. ks. S. Kozierowski, Rocz. Tow. Przyj. Nauk Pozn. 1915 XLIII. — Nieznane zapiski heraldyczne, cz. II, wyd. tenże, RH. 1923 VI. — Pokłosie heraldyczne, wyd. zbiorowo, tamże. — Nieznane zapiski heraldyczne, wyd. Z. Wdowiszewski, RH 1926 VII. — Nieznane zapiski heraldyczne. Zapiski mazowieckie s XV i XVI w., wyd. tenże RH 1928 VIII. — Tenże, Z zagadnień prawa szlachectwa w dawnej Polsce (tu nieznana nagano z ksiąg wieluńskich z r. 1506 z komentarzem), MH 1931 X. — Inscriptiones clenodiales. Zapiski heraldyczne krakowskie z XIV i XV w., wyd. A. Kamiński, MH 1932 XI. E? Średniowieczne zapiski heraldyczne łęczyckie, wyd. Z. Wdowiszewski, MH 1935 XIV. — Mazowieckie zapiski herbowe z XV i XVI w., wyd. A. Wolff, Kr. 1937. — Fragmenty zapisek heraldycznych piotrkowskich i radomskich wojew. sieradzkiego XIV i XV »., wyd. A. Gieysztor, Przegl. Hist. 1948 XXXVII.

Wydawnictwa laudów sejmikowych obok umieszczanych tam z rzadka legitymacji szlacheckich ważne są również i dla ustalania dat piastowania urzędów, zwłaszcza ziemskich. Lauda ziemi dobrzyńskiej, wyd. F. Kulczycki, Acta Hist. X, Kr. 1887. — A Pawiński, Dzieje, ziemi kujawskiej 1572—1795, t. II—V (tu lauda radziejowskie), Warsz. 1888. — Lauda toiszeń-skie 1572—1772, wyd. A. Prochaska 4 tomy (Akta Grodz, i Ziem. t. XX-XXIII), Lwów 1909—1928. — Lauda halickie 1575—1772, wyd. W. H e j n o s z, 2 tomy (tamże, t. XXIV—XXV), Lwów 1931 — 1935. — Akta sejmikowe województwa krakowskiego, t. I 1572—1620, wyd. S. Kutrzeba, Kr. 1932, t. II 1621—1660, wyd. A. Przyboś, Kr. 1955. — Akta sejmikowe województw poznańskiego i kaliskiego, t. I cz. 1 1572—1616, wyd. W. Dworzaczek, Pozn. 1957, — Archiw Jugo-Zapadmoj Rossii, cz. II t. 1—3 (lauda województw ukraińskich z 1. 1569—1726) Kijów 1861—1901. — Instrukcje i lauda z terytorium W. Ks. Litewskiego rozsiane po wydawnictwie: Akt i zdawajemyje Wilenskoju Archeograficzeskoju Komissjeju.

Wspomniałem już o genealogiach wniesionych do ksiąg grodzkich i ziemskich na terytorium dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego pó rozbiorach z okazji legitymacji szlacheckich nakazanych przez rząd carski. Te wywody dokonywane przed sądami ziemskimi już w latach 1773—1775 jawią się w odnośnych księgach aż po czwarte dziesięciolecie XIX w.¹⁰¹ „Hramota" Katarzyny II z r. 1785 nadała szerokie przywileje stanowi szlacheckiemu wyodrębniając go od reszty społeczeństwa. Wprowadzone zostały gubernialne księgi szlacheckie dla wpisywania tych, którzy udowodnili swe szlachectwo przed gubernial-nymi deputacjami wywodowymi złożonymi z marszałka szlachty i grona deputatów, po jednym z każdego powiatu. Księgi te podzielono na sześć częśd. Pierwsza

^,#ł Zob. H. Lowmiański, Wy kas wywodów szlachectwa na Litwie, przeważnie s lat 1773—‘1799, MH 1939 XVIII. Wykaz ułożony alfabetycznie, przerwany na nazwisku Jawoysz przez wybuch wojny. Zob. też S.A. Kozłowski, Spis szlachty wylegitymowanej w gub. wileńskiej. Herold 1931 —1932, z. 2,5.

81

G Genealogia