DSC07133 (5)

Dla nas szczególnie cenne w tych aktach są procesy dotyczące unieważnię- :J$ nia małżeństw, przeprowadzania separaqi oraz uzyskiwania dyspens ślubnych przy istniejącej przeszkodzie pokrewieństwa. Ze spraw niespornych, rozmaitego rodzaju zobowiązania i testamenty. Te sprawy niesporne z czasem zostały wy-. UJ odrębnione i utworzono z nich osobne księgi.

Treść ksiąg biskupich była najbogatsza w epoce jagiellońskiej, wtedy bowiem sądownictwo kościelne przeżywało okres szczytowego rozwoju, posiadając.naj- . szerszy zakres działania. Zmieniło się to zasadniczo po r. 1563 i 1565, kiedy wyrokom sądów biskupich odebrano egzekutywę ze strony władz świeckich.

Zarówno acta episcopalia. jak i officialia spisywano najpierw w formie brulionów (protocolla), a potem przepisywano na czysto (inducta). Tak samo, jak w kancelariach ziemskich i grodzkich, protokoły często niszczały.

Księgi kapitulne (acta capitulorum, acta actorum capituli N.) zawierały statuty kapituł jako instytuq’i autonomicznych, protokoły posiedzień i czynności, uchwały w sprawach związanych ze stosunkiem do państwa, postanowienia natury gospodarczej i personalnej (sprawy związane z trybem żyda członków kapituł), wreszrie, co dla nas bardzo ważne, przyjmowanie nowych członków. Od końca XV w. wymagano od większośd kandydatów na kanonie (z wyjątkiem tzw. dok-toralnych) legitymowania się ze szlachectwa zarówno po mieczu, jak i po kądzieli, a wywody takie wdągano w akta kapituł. Czasem tworzyły one osobny dział tych ksiąg (libri imtallańones). Prowadzono takie osobne księgi w Gnieźnie - *' (od r. 1494), w Poznaniu (od 1532), we Włocławku (od r. 1578), Krakowie (od 1582). Księgi kapitulne, podobnie jak biskupie, zachowały się gdzieniegdzie od •• początków XV stulecia¹²⁰.

Acta capitulorum Cracoviensis et Plocensis selecta 1438—1523, 1438—1525, wyd. B, Ula - * ->-nowski, Arch. Kom. Hist. 1891 IV. — Inscriptiones clenodiales, wyd. tenże, Star. pr. poi. _r_. pomn. VII, Kr. 1885 (zapiski o treści heraldycznej z drugiej księgi kapituły krak. z 1. 1500, 1523).

— B. Ulanowski, Praktyka w sprawach małżeńskich w sądach duchownych w końcu XV w.,

Arch. Kom. Hist. 1889 V., (tu zapiski z ksiąg konsystorskich krakowskich i płockich z 1. 1410—

1490 dot. spraw, małżeńskich). — Acta capitulorum nec non iudicorum eccleńasticorum' silecta, • t. wyd. tenże, 3 tomy, Mon. Medii Aevi Hist., t. XIII, XVI, XVIII, Kr. 1894—1918 (księgi kapitulne: poznańskie, gnieźnieńskie, włocławskie, księgi konsystorskie: gnieźnieńskie, wieluńskie, łowickie, poznańskie,, warszawskie, kaliskie). — Akia kapituł z w. XVI wybrane 1519—1578, wyd. tenże, Acta Hist. XIII, Kr. 1908.(poznańskie i włocławskie). — Materiały do historii prawa i heraldyki polskiej, wyd. tenże, Arch. Kom. Hist. 1886 IV (zapiski z ksiąg kapitulnych poznańskich o treści heraldyczno-genealogicznej). — Receptiones seu installationes ad episcopatwn, praelaturas et canonicatus Ecclesiae Cathedralis Posnaniensis ab anno 1532 usąue ad annum 1800, wyd. R. Weimann, Roczn. Tow. Przyj. Nauk Pozn. 1908 XXXV. — Ks. J. Korytkowski,

Prałaci i kanonicy katedry metropolitalnej gnieźnieńskiej, 4 tomy, Gniezno 1882 — 1883 (w przypisach znaczna ilość zapisek z ksiąg kapitulnych gnieźnieńskich, a w t. IV cała najstarsza księga gnieźnieńska z 1. J408—1409). — Acta capituli Plocensis 1514—1577, wyd. B. Ulanowski,

Arch. Kom. Hist. 1916 X. — Monumenta historica episcopatus Vladislaviansis, t. IV, wydał ks. -

¹⁵⁰ Dla Gniezna mamy je od r. 1408, dla Poznania od 1428, dla Włocławka od 1435, dla Przemyśla od 1438, dla Krakowa od 1461, dla Warmii od 1499, dla Płocka wreszcie od 1506. (O.H.E. Wyezawaki, o.c.« a. 98).

Zenon Chodyński, Włocławek 1884 (nieco zapisek z ksiąg kapitulnych płockich). — Materiały do dziejów kolegiaty pułtuskiej, wydał B. Ulanowski i S. Zachorowski, Archiwum Kom. Hist. 1916 X. — Analecta ad historiom iuris canonici dioecesi Prentisliensis, wyd. B. Ulanowski, Arch. Kom. Hist. 1889 V. (wyjątki z najstarszej księgi przemyskiej 1452—1533). — Ada ecclesiae coUegiatae Varsoviensis 1517—1555, wyd. tenże, Arch. Kom. Prawu. 1897 VI. — Acta officii conistorialis Leopoliensis antiąidssima, wyd. G. R o 1 n y, 2 tomy, Lw. 1927—1930. — Ks. J. Kurczewski, Kościół zamkowy czyli katedra wileńska, t. III Wilno 1916 (tom ten w całości poświęcony wyborowi regestów z ksiąg kapitulnych aż po r. 1905).

Nie trzeba pomijać jeszcze jednego rodzaju ksiąg należących pod względem treści do archiwów biskupich, prowadzonych jednak przeważnie na zlecenie biskupów przez kancelarie kapitulne. Są to księgi uposażeń kościelnych w obrębie diecezji {libri beneficiorum). Spisywano je dla określenia dochodów poszczególnych beneficjantów, by na tej podstawie sprawiedliwie określać udział każdego z nich w płaconym na rzecz państwa tzw. subsidium charitatmum. Dla celów genealogicznych nie wszystkie mają tę samą wartość. Wyjątkowe znaczenie ma księga krakowska, jest bowiem nie tyle produktem normalnego urzędowania kancelarii, ile owocem historycznych prac i zamiłowań swego autora, tj. J. Długosza. Inne również przynoszą w większej lub mniejszej ilości dane pozwalające ustalić dziedziców niektórych wsi.

J. D ł u g o 8 z, Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis, wyd. A. Przeździecki, 3 tomy (Opera Omnia VII — IX), Kr. 1873—1874. — J. Łaski, Liber beneficiorum archidioecesis Gnesnettsis, wyd. ks. J. Łukowski iks. J. Korytkowski, 2 tomy, Gniezno -1880—1881. — Księga uposażeń diecezji poznańskiej z r. 1510, wyd. ks. J. Nowacki, Pozn. 1950. — Liber beneficiorum diecezji włocławskiej z r. 1527, Mon. Hist. Dioec. Wladisl. VI, Włocławek 1886. — Liber fimdationis episcopatus Vratislaviensis, wyd. H.Markgraf i J. W. S c h u 1-te, Codex Dipl. Sil. XIV, Breslau 1889. — H. Lu dat, Bistłuan Lebus, Weimar 1942 (tu część księgi uposażeń powst. ok. 1405 r.) •=- .Sporo danych przynoszą wydawnictwa materiałów rzymskich: Vetera monumenta Poloniae et Lithuaniae, wyd. A. Theiner, 4 tomy, Romae 1860—1864. — Monumenta Poloniae-Yaticana, t. I—III, wyd. J. Ptaśnik, Kr. 1913—1914.

W archiwach klasztorów należy zwrócić szczególną uwagę na tzw. libri pro-fessienum, zawierające'wiadomości o pochodzeniu, a więc rodzicach nowicjuszy przywdziewających habit.

1. AKTA RACHUNKOWE

Rachunki najrozmaitszego typu przynoszą często materiał nadspodziewanie cenny, głównie dla określania zasadniczych dat z żyda poszczególnych osób, ale cd czasu do czasu możemy w nich znaleźć i wiadomość o charakterze wyraźnie genealogicznym. W rachunkach podskarbińskich (zarówno podskarbich koronnych, jak i nadwornych) natrafiamy na liczne ślady chrzcin, zaślubin, zgonów, pogrzebów osób należących do rodziny królewskiej lub w ten czy inny sposób zbliżonych do dworu. Wydarzenia te poriągały za sobą pewne wydatki odnotowywane w rachunkach. Wagę tęgo typu źródeł najlepiej ilustruje fakt, że niektóre z dat urodzin potomstwa Kazimierza Jagiellończyka przekazanych

93