klszesz325

1248 L MOSZYfcSKi: KULT XX SŁOWIAN

ślinnego. Dla nas zresztą są to szczegóły mniejszej wagi; wystarczy tu bowiem samo tylko stwierdzenie zamierzchłego wieku narzędzia, jakim się w tej chwili zajmujemy. W Eurazji kościane fujarki, używane ponoć już w paleolicie i kontynuujące swój żywot przez okres neolitu, przechowały się do ostatnich czasów m. i. właśnie u Słowian i ich sąsiadów a mianowicie — nie licząc drobnych łowieckich piszczałek z kostek ptasich (ob. np. cz. I s. 29 § 36) — podobno w (niektórych okolicach) Bułgarii¹. Jakby wynikało ze wzmianki u F. Kubaća², używali ich dawniej także Serbochorwaci (chorw. lysto, lista); poza tym są one znane Tatarom krymskim³, Nowogrekom⁴ oraz zachodnim Szwajca-^    rom⁴, a z drugiej

—----------------------I szego wschodu —

Fig. 285. Świstawka. Schemat ilustrujący tekst.

Kałmukom⁵ i Bu-riatom⁶ oraz w o-

Fig. 286. Poprzeczna piszczałka z kory wierzbowej (dmucha się w nią. przykładając równolegle do poziomej linii ust). — Grębów pow. Tarnobrzeg. Małopolska. Rys. dr S. Bąk.

góle pewnym mieszkańcom Mongolii⁷, Tybetu⁸ i Indii⁹, którzy sporządzają je m. i. z piszczeli ludzkich. — Znamy opowiadania egzotycznych ludów przypisujące fujarkom, sporządzonym z kości człowieka zamordowanego, szczególną moc; tak na przykład w południowej Ameryce istnieje podanie, według którego gra na kości kobiety, zabitej przez jaguara, sprowadzić ma napastnika, co ją uśmiercił, i pośrednio spowodować jego śmierć. Otóż na zbliżonych przesądach ugruntowana jest szeroko znana w Europie baśń o mówiącej piszczałce, uczynionej z kości skrytobójczo zamordowanego młodzieńca czy dziewczyny.

U wielu ludów spotykamy charakterystyczną tożsamość nazw dla fletu i piszczelowej kości ¹⁰. Nie można jednak tego włączać do dowodów używania przez nie owej kości na flety, gdyż bardzo często stwierdzamy, że zbieżność nazw powstała dzięki zewnętrznemu podobieństwu piszczeli do narzędzi w rodzaju fletów.

Niektóre słowiańskie wersje napomkniętej tylko co baśni o piszczałce, znane m. i. także w Polsce^{11 12}, mówią o trzcinie jako o materiale, z którego owo narzędzie zostało wycięte. Ten szczegół znajduje potwierdzenie w stosowaniu trzciny na prymitywne flety przez północnych Polaków i pewną część Słowian wschodnich oraz przez Słowian bałkańskich (dla przykładu ob. fig. 296 6).

Trzcina zresztą dzięki mocnym ściankom i pustemu wnętrzu łodyg jest Fig. 287. Poprzeczna piszczałka z kory wierzbowej jak gdyby z samej na- (na rysunku zacieniowano tylko korę na wtyczce tury przeznaczona na pi- przyustnej). Wylot otwarty; podczas grania przy-

szczątki; stąd to może po- ^m/^{ka sil5} «?    P*”™- f¹²-gość mn. w.

_t \    v . oOcm; grubość przy ustach — 1,8 cm; przy wy

szło szydercze przysłowie locie — 1,5 cm. Otworów bocznych brak zupełnie, serbo-chorwackie: „lako    Sucha pow. Żywiec. Małopolska, (k. K.).

jedjavoluu ritu svi-

Fig. 288. Gwizdek z wierzby. Wielkość ok 12 cm, grubość 1,5 cm. Ruszów pow. Zamość Lubelskie. Rys. S. T,*(K. K). — Zupełni podobne znane są m. i. w Serbochorwac; (ob, B. Sirola, Fućkalice, r. 1932, s. 12 są

rati“ ('Łatwo jest diabłu grać w trzcinie’^{13 14 15}). Także znane tu i ówdzie w rdzennej Polsce odmianki baśni, co każą być mówiącej piszczałce sporządzoną z „dzigielu* (najprawdopodobniej chodzi tu o dzięgiel, Angelica silvestris L.) lub „basznicy" (barszcz, Heracleum Sphondylium L.), nie są pozbawione oparcia w faktycznym stanie rzeczy. Zarówno bowiem z rdzennej Polski, jak i ze Słowiańszczyzny wschodniej oraz południowej posiadamy wiadomości o piszczałkach czy fujarkach, sporządzanych z roślin baldaszkowa-tych (Umbelliferae). Z rdzennej Polski wymieniają nam źródła w tym związku tylko

1

   C. Sachs, Geist und Werden der Musikinstrumente, r. 1929, s. 23.

2

   Rad t. 41, r. 1877, s. 44 (sprawdzić tego w innych źródłach nie mogłem).

3

* Sovetskaja muzyka t. 4, r. 1937, s. 96 (piszczałka z kości orła).

4

   C. Sachs 1. c. s. 23; tenże, Reallexikon, s. 365a (s. v. surauli).

5

   P. Pallas 1. c. 1.1, r. 1773, s. 356 (rodzaj szałamai), „Globus" t. 34, r. 1878, s. 294.

6

   Sovetskaja muzyka t. 4, r. 1937, s. 96 (chodzi tu o tzw. gaidan czyli, jak głosi źródło, trąbę sporządzoną z gahniowej kości ludzkiej; nawiasem dodajmy, że Buriaci używają też „bębna" zw^ranego dumari, wykonywanego z ludzkiej czaszki; tamże s. 96).

7

   W klasztorach buddyjskich (wg V. MoSkova: ZS t. 10, r. 1900, s. 308).

8

V. MoSkov 1. c. s. 308 oraz C. Sachs, Geist etc., s. 23.

9

^a Y. Mośkov 1. c. s. 307 (Moskov zresztą nazywa narzędzia z kości piszczelo-

10

do trąb).

11

piszczałki⁵, bułg. piśćal 'to samo⁵ (nazwa urobiona od słów. pi skat i 'piskać, pis; czeć⁵; cf. m. i. poi. pisk, pisklę itd.); bułg. svirka 'jak wyżej⁵ (słów. sv 'piskać, gwizdać itp.⁵; cf. m. i. s yir&lt § 830); łac. tibia 'kość piszczelowa; prosi piszczałka-flet⁵ (etymologia ciemna); rum. fiu er 'piszczałka, flet; kość piszczelow itd. Tu zapewne należy również zbieżność nazw rumuńskich: cara ba 'piszczałk prymitywny flet z bzu czarnego⁵ i earabana 'noga, udo⁵.

12

   Na naszym Polesiu i na zachodniej Białorusi są one bodaj panującymi.

13

   Ob. objaśnienie wariantu tego przysłowia: Lasu.o je (djavolu) u ri<

14

s v i r at i, w znanym słowniku F. Ivekovića i I. Broza t. 2, r. 1901, s. 348, s. v. r

15

Jednakowoż nie sądzę, by to objaśnienie, zakwestionowane zresztą przez samy