DSC07144 (4)

od D do Z był ogromnie pobieżny. Najciekawszy jest tom piąty, w którym znalazło się sporo rodzin nie uwzględnionych przez Niesieckiego, sporo uzupełnień ^ dotyczących pokoleń ze schyłku XVIII w. oraz rodzin nobilitowanych lub indy-genowanych za ostatniego panowania. Ale też właśnie ten tom, jedyny bardziej oryginalny, jest jednocześnie najmniej wiarygodny, autor bowiem umieszczał* w nim wszystko to, co mu do umieszczenia przysłano,- nie wdając się w krytykę materiału. Sam również umiał niezgorzej przyozdabiać rodowody zbyt skromne¹⁸³®.

2. GENEALOGIA PANEGIRYSTYCZNA I PIERWSZE PRÓBY PRAC KRYTYCZNYCH W XIX W.

Około r. 1800 Ignacy Kapica Milewski, były regent ziemski bielski, ukończył opracowywanie źródłowych wypisów odnoszących się przeważnie do szlachty podlaskiej, a zaczerpniętych z ksiąg grodzkich i ziemskich przechowywanych wtedy w archiwach sądowych: brańskim, drohickim, suraskim, mielnickim, goniądzkim, wiskim, łomżyńskim i zambrowskim. Rękopis Milewskiego ogłosił drukiem w r. 1870 w Krakowie Zygmunt Gloger, dając tytuł Herbarz Ignacego Kapicy Milewskiego (dopełnienie Niesieckiego). Tytuł nie był ścisły, bo łacińskie regesta ułożone rodzinami w porządku alfabetycznym nie są herbarzem, lecz zbiorem pierwszorzędnego materiału źródłowego. Ten źródłowy charakter stanowi całą wartość publikaq‘i, wysuwając ją na czoło wszystkich innych na przeciąg kilku dziesiątków lat. Dziś Herbarz Milewskiego cenimy jeszcze więcej, ponieważ ogromna większość ksiąg sądowych, z których czerpał swe wypisy, uległa zniszczeniu¹⁸⁴.

W latach 1839—1845 rzutki wydawca lipski Jan Nepomucen Bobrowicz wydał w 10 tomach nową edyq*ę Niesieckiego pod zmienionym tytułem Herbarz Polski. Tekst pierwotny dał w formie nieskażonej. Przy końcu każdego niemal artykułu dodał mniejszym drukiem przypisy uzupełniające zaczerpnięte z Duńczewskiego, z notat Ignacego Krasickiego, z Wielądka, Ewarysta Andrzeja Kuropatnickiego (Wiadomość o klejnocie szlacheckim oraz herbach domów szlacheckich w Koronie Polskiej i W. Ks. Litewskim, Warsz. 1789), Piotra Małachowskiego (Zbiór nazwisk szlachty w Kr. Polskim, Lublin 1790,

1805), swoje własne wreszcie. Rodziny przez Niesieckiego całkowicie pominięte, lub takie, do których sam nazbierał szczególnie wiele przypisów, umieścił w tomie ostatnim, dziesiątym jako Dodatek. Ponieważ wcielił tam najzupełniej bezkrytycznie wszystko to, co mu przysłali zainteresowani, a swoje własne bałamuctwa mnożył czerpiąc obficie z Wielądka zarówno drukowanego, jak i rękopiśmiennego, jego Dodatek nie ma większej wartości. Lipska edycja Niesieckiego, wydana w wielkim nakładzie, nie jest rzadkością.

W AGAD w Warszawie znajduje się pozostała pb nim spuścizna rękopiśmienna, częściowo rewindykowana ^w 1 • 1953 z Z.SRR. Są to materiały do genealogii rodzin nie objętych Heraldyką oraz korespondencja Wielądka z osobami, dla których opracowywał rodowody, lub którym tylko ofiarowywał swe usługi pod tym względem.

Tylko część zebranego materiału zużył Milewski w rękopisie wydanym przez Glogera. Nie ogłoszone drukiem partie znajdują się dziś w Arch. Gl. Akt Daw. w Warszawie.

114

Z ramienia ustanowionej po powstaniu listopadowym Heroldii Królestwa Polskiego M. Pawliszczew począł w r. 1853 wydawać w Warszawie dwujęzyczny Herbarz rodzin szlacheckich Królestwa Polskiego najwyżej zatwierdzony. Wyszły tylko dwa tomy stanowiące zaledwie drobną część projektowanej całości. Publikacja ta bez żadnej praktycznej wartości naukowej, przynosząca jedynie oderwane informacje o stanie posiadania osób, których istotni lub rzekomi potomkowie legitymowali się ze szlachectwa w XIX w. O wiele pożyteczniejszy jest wydany przez tę samą instytucję Spis szlachty Królestwa Polskiego (Warsz. 1851 — 1854) obejmujący wszystkich wylegitymowanych w pierwszej połowie XIX w. z imionami ich ojców. Analogiczne wydawnictwo dla zaboru austriackiego to Poczet szlachty galicyjskiej i bukowińskiej (Lw. 1857). Obie te publikacje mają charakter raczej wydawnictw źródeł.

W XIX stuleciu dokonano jeszcze dwóch przeróbek Niesieckiego. Pierwsza to H. Stupnickiego Herbarz polski i imionospis zasłużonych w Polsce ludzi wszystkich stanów i czasów w 3 tomach, drukowany we Lwowie w latach 1855— — 1862. Tekst Niesieckiego został tu z jednej strony mocno skrócony, z drugiej zaś „wyjaśniony i rozprzestrzeniony** wiadomościami czerpanymi przez wydawcę z jakichś bliżej nie określonych „manuskryptów** przynoszących na ogół mało nowego.

Drugą przeróbką był Herbarz polski podług Niesieckiego treściwie ułożony i wypisami-z późniejszych autorów, z akt grodzkich poznańskich, z kńąg i akt kościelnych, oraz dokumentów familijnych powiększony, wydany przez Kazimierza Łodzię Czarnieckiego w Gnieźnie w latach 1872—1882. Wyszedł tylko tom pierwszy i pierwszy zeszyt tomu drugiego do nazwiska Ostrowski. Tekst Niesieckiego podany -dosłownie, zaś dodatki wydawcy kursywą. Wśród tych ostatnich, obok rzeczy bezwartościowych, znajduje się czasem i niejeden szczegół cenny, zwłaszcza jeśli chodzi o rodziny wielkopolskie, które były Czarnieckiemu najlepiej znane.

Wydawany przez J. K. Wilczyńskiego w Paryżu w latach 1858— —1866 Herbarz starodazonej szlachty podług heraldyków polskich z dopełnieniem do czasów obecnych, to właściwie jedynie zbiór 18 zarysów genealogicznych dotyczących rozmaitych rodzin szlacheckich z terenu dawnego W. Ks. Litewskiego. Opracowali je, kompilując wiadomości z dawniejszych autorów, głównie' z Niesieckiego, i uzupełniając materiałami legitymacyjnymi, sam wydawca a dalej: Mikołaj Malinowski, Leonard Chcdźkc, Julian Bartoszewicz. W pewnej sprzeczności z nader okazałymi chromolitogranami herbów pozostaje treść uboga i pod względem naukowym mało wartościowa PS

Wydawnictwo powyższe ograniczone tylko do pewnych ‘ rodzin znalazło

1H6 porównaj: H. Polaczków na, Uwagi o molo znanym Herbarzu polskim rtydauyut w Paryżu, MH 1939 XVIII. Wydawnictwo co zawiera nast. genealogie: Burczak-Abramowiczów, Ghomtóskich, Czapskich, Dowgiallów, Dowmont-Siesickich, Druckidi-Podbereskich, Górskich, Horwortów, Kaszyców, Kossakowskich, Lachowickick-Czechowiczów, Meysztowiczów, Ogińskich, Platerów, Sapiehów, Siegniew-Słotwióskich, Umiastowskich, Węcławo-wiczów. Wolskich.

8*

115