DSC08098

24

cia, o własne powodzenie, choćby kosztem innychj jeśli nie może! tego osiągnąć inaczej, walczy o nie — a rezultat tej walki zależy! tylko od jego sił. Krasicki zamieszczając notkę o angielskim filoJ zofie w ułożonej przez siebie podręcznej encyklopedii wypowieJ dział znamienną refleksję: „Jego zdanie, jakoby moc była funda* mentem działania ludzkiego i wszystkich zgromadzeń cywilnymi i politycznych, na nieszczęście rodzaju ludzkiego zbyt się spraw-1 dza" ^1S. Zdanie to świadczy, iż teorię społeczną Hobbesa uważał za prawdziwą, choć sprawdza się ona „na nieszczęście rodzaju ludzkiego". Wymowa społeczna i filozoficzna bajek zgodna jest i w zasadzie z przytoczoną teorią. Bajki przede wszystkim potwierdzają główną myśl angielskiego filozofa, iż „człowiek człowiekowi wilkiem". Krasicki sprawdzał ją własnymi obserwa-cjami. Społeczeństwo, w którym dane mu było żyć, zapewniało pomyślność, majątek i bezpieczeństwo tylko silnym, bogatym, ! sprytnym, bezlitosnym. Egoizm sprzymierzony z siłą wynosił jed- j nostki na szczyty hierarchii społecznej i zapewpigfaę^ifeęzkarność. { W feudalnym społeczeństwie Polski XVIII wieku, [pę^żeranie śłab- i szych przez silniejszych, panowanie „wilków", k^ój-zy drwili so- i bie z prawa i nie znali litości dla swoich ofiar, którzy popełniali zbrodnie bezkarnie i jeszcze byli wychwalani przez pochlebców-pasożytów, było treścią codzienności, prawidłem, zdawało się, nie do przezwyciężenia. Ofiary owych „wilków" były bezsilne jak owce, bezwolne jak martwe przedmioty, a nieraz ogłupiałe i naiwnie wierzące we wspaniałomyślność prześladowców. Taki układ stosunków społecznych demoralizował jednostki zarówno należące do klasy panującej, jak i poddane uciskowi. Na cały system stosunków międzyludzkich, na świadomość ludzi, na ich moralność przede wszystkim padał ponury cień — jedynym lekarstwem na to mógł być tylko bunt. Ale w Polsce w XVIII wieku, w okresie kiedy Krasicki pisał swoje bajki, mało jeszcze było przesłanek do optymizmu. Grupa oświeconych, dążących do postępu i organizacji społeczeństwa na sprawiedliwszych zasadach, była nieliczna i słaba wobec zalewającego ją morza przesądów społecz-

■^,ł I. Krasicki, Zbiór potrzebniejszych wiadomości, ,.Dzieła", t. !2pPopełnień t. 2), Warszawa 1830, s. 259—260.

25

nych, egoizmu klasowego i obskurantyzmu światopoglądowego, Stąd dominujący w bajkach Krasickiego pesymizm, poczucie bezsilności i rezygnacji.

Jednakże Krasicki nie pisał bajek po to tylko, by wyrazić w nich swój pesymistyczny pogląd na naturę ludzką. Niesprawiedliwość i wadliwość stosunków wiążących ludzi odsłania po to, by przekonać, że to, co złe, jest także nierozumne i szkodliwe. Jest to postawa racjonalisty wprzęgającego rozum do akcji zmieniania świata na lepszy Pod tym względem bajki Krasickiego nie różnią się od jego satyr. W obu tych cyklach za krytyką kryła się zazwyczaj wiara w jej skuteczność i dodatni wpływ na proces edukacji moralnej społeczeństwa.

Z wszystkich bajek Krasickiego najważniejsze z punktu widzenia krytyki społecznej są .te, które z wielką śmiałością odsłaniają prawdę o zbrodni i niesprawiedliwości możnych oraz krzywdzie ludzi słabych i bezbronnych.

Najzwięźlej zobrazował poeta podstawowy rys moralności społecznej swoich czasów w bajce Jagnię i wilcy:

Zawżdy znajdzie przyczynę, kto zdobyczy pragnie.

Dwóch wilków jedno w lesie nadybali jagnię;

Już go mieli rozerwać; rzekło: „Jakim prawem?”

„Smacznyś, słaby i w lesie I” — Zjedli niezabawem.

W obrazie wilka należy tu odczytać możnych i silnych, którzy nie liczą się z prawem, a w dążeniu do osiągnięcia korzyści są bezwzględni i okrutni. Krasicki nie wyraża w tej bajce ani jednym słowem swego potępienia dla tych wilczych praktyk; nie znajdzie się też w bajce żaden ślad współczucia czy litości dla skrzywdzonego. Utrzymuje tu poeta ton surowego obiektywizmu licząc na to, że sam obraz niesprawiedliwości poruszy wrażliwość moralną czytelników i pobudzi do refleksji natury moralnej i społecznej.

Obraz wilczych praktyk wobec słabszych i bezbronnych daje Krasicki w innych jeszcze bajkach. Nie ogranicza się •— jak w przytoczonej — do podkreślenia rysów bezwzględności, okrucieństwie i bezprawia. W jednej z najświetniejszych bajek