DSC08241 (3)

3.2.5. Udział środka języka w procesie artykulacji \

Obserwując powstawanie różnych spółgłosek polskich, zauważymy że 1 środek języka zachowuje się w rozmaity sposób. Może bowiem spokojnie i spoczywać na dnie jamy ustnej, a co za tym idzie, nie brać udziału w procesie l artykulacji. Są jednak i takie dźwięki, które powstają przy wyraźnym wzniesie- V1 niu środka języka kt| podniebieniu twardemu (palatuni).^Środek języka, akty-wizując się, może byćgłównym miejscem artykulacji jakiejś głoski, tzn. two- V rzyć jedyną zaporę, na jaką napotyka powietrze wydostające się z pluc.Wz.no- \ sząc się, może on wszakże tworzyć jedynie dodatkową zaporę towarzyszącą przeszkodzie tworzonej przez inne artykulatory.

W efekcie obserwacji ruchów środka języka wyróżnimy trzy podklasy spółgłosek polskich, a mianowicie: 1. spółgłoski twarde, 2. spółgłoski miękkie, 3. spółgłoski zmiękczone.

Podział ten obrazuje następujący schemat:

artykułowane bez udziału środka języka, tzn. zalega on dno jamy ustnej

spółgłoski

twarde

środek języka tworzy jedyną zaporę, tzn. jest głównym miejscem artykulacji

środek języka

nie tworzy jedynej zapory

miękkie

artykułowane z udziałem środka języka, tzn. środek języka wznosi się ku paiatum

zmiękczone

Sens zaproponowanego tutaj podziału poglądowo wyjaśnię, porównują dźwięki typu [z], [ź], [z*]. Pierwszy z nich to spółgłoska twarda artykułowi na w wyrazach typu zamek — [zamek}, zupa — [zupaj, koza — \kozaj. jest głoska, która powstaje przy biernym położeniu środka języka. Drugi dźwj [ź] to spółgłoska miękka artykułowana w wyrazach typu ziarno — \źkd ziemia — [źem’ia], kozia — [koźaj. Tym razem mamy do czynienia z gło która powstaje przy wyraźnym wzniesieniu języka ku podniebieniu twj mu. Jednocześnie zauważymy, że to właśnie środek języka tworzy z podniebieniem jedyną szczelinę, przez którą przeciska się powietrze stające się z płuc. Głoska miękka [źj jest więc dźwiękiem środkowej wym. W trzecim wypadku — \z’j — mamy do czynienia ze spó zmiękczoną realizowaną w wyrazach typu Zanzibar — \zanz'ibarj, z ny — [z*irytovanyj, zjawa — |z’iavą|, korozja — \koroz^łV&}. Jest to

który powstaje przy wyraźnym wzniesieniu języka ku podniebieniu twardemu. Powietrze wydostające się z płuc napotyka jednak na przeszkodę nie tylko w okolicy środka języka. Przede wszystkim musi ono przecisnąć się przez szczelinę utworzoną przez przód języka i zęby górnej szczęki. Zmiękczona głoska [z’] nie jest więc środkowojęzykowa, lecz przedniojęzykowo--zębowa. O tym, te w wypadku [z’j i [ź) mamy do czynienia z dwiema odrębnymi spółgłoskami, świadczy test substytucji, czyli podstawiania. Gdybyśmy na miejscu przedniojęzykowo-zębowej [z’j w wyżej cytowanych wyrazach podstawili środkowojęzykową [źj, otrzymalibyśmy wyrażenia pozbawione sensu, por.:

*    [zanźibar],

*    [źirytovany],

*    [źjhva],

*    [koroźih].

3.3. Artykulacyjna charakterystyka spółgłosek

Zasób spółgłosek polskich oraz znamienne dla nich cechy artykulacyjne przedstawię, porządkując obserwowane obiekty na podstawie trzeciego spośród wyżej przedstawionych kryteriów. Kolejno omówię więc spółgłoski zwarto-wybuchowe, szczelinowe, zwarto-szczelino-we oraz półotwarte. Obrazy głosek oprócz [[], [d] podaję według M. Abińskiego (por. Benni 1959: 66—90).

3.3.1. Spółgłoski zwarto-wybuchowe

Dźwięki charakteryzowane w niniejszym punkcie bywają nazywane w rozmaity sposób. Stosuje się do nich terminy „zwarte” lub „wybuchowe". Wybieram dwuczłonową nazwę, gdyż najpełniej uzmysławia ona artykulacyjną istotę omawianych dźwięków, a ponadto pozwała jednocześnie odróżnić je od spółgłosek zwarto-szczelinowych.

Zwarto-wybuchowymi nazwiemy takie spółgłoski, które powstają w ten sposób, że powietrze wydostające się z płuc napotyka w nasadzie na jedyną przeszkodę w postaci zwarcia, czyli całkowitego zbliżenia jakichś dwóch arty-kulatorów. Informuje o tym pierwszy człon proponowanej wyżej nazwy. Drugi człon z kolei charakteryzuje sposób pokonywania przeszkody. „Napływające z płuc powietrze zatrzymuje się przed zaporą, jego ciśnienie wzrasta i w pewnym momencie osiąga wartość krytyczną. Następuje gwałtowne przerwanie blokady, któremu towarzyszy zjawisko akustyczne nazywane wybuchem (eksplozją)” (Dukiewicz 1995: 44). Charakteryzowane tutaj spółgłoski bywają także określane mianem momentalnych, gdyż wspomniany wybuch trwa nie-