DSC08251 (4)

nigdy nic i w obu-

„yrnncza dolny poziom stanów Średnich, a położenie języka przy artykulacji głoski |yl poziom stanów wysokich.

Samogłoski możemy więc podzielić na trzy podklasy:

a)    niskie — (a], [a]

b)    średnie — [e], [©], [o], [6]

c)    wysokie — [i], [y], [u], [ii]

Podział ten ilustruje następujący schemat:

wysokie

[i]

[u]

[y]

[ii]

średnie

niskie

[e] [6]

[e]    [o]

[a]

[a]

Z powyższego rysunku wynika, że głoski zaliczane do tej samej podklasy różnią się między sobą wzniesieniem języka. Pożądany byłby zatem dokładniejszy podział. Ostatecznie na podstawie obserwacji ruchów języka w płaszczyźnie pionowej wyróżnimy:

a)    samogłoski niskie — [a]

b)    samogłoski niskie podwyższone — [a]

c)    samogłoski średnie — [o], [e]

d)    samogłoski średnie podwyższone — [o], [ó], [e]

e)    samogłoski wysokie —- [i], [y], [u], [u]

3.4.2.2. Ruchy języka w płaszczyźnie poziomej

Jeżeli położenie języka charakterystyczne przy wymawianiu izolowanej samogłoski [a] lub pojawiającej się w wyrazach typu gada — [gada], bada — [bada] uznamy za punkt wyjścia, to zaobserwujemy dwa kierunki ruchów tego artykulatora w płaszczyźnie poziomej. W wypadku artykulacji samogłoski [a] w wyrazach typu dziadzia — [3a3a], niania — [nańa] masa języka lekko przenoszona jest ku przodowi jamy ustnej. W tym samym kierunku, choć wyraźnie znaczniej, język przesuwa się przy wymawianiu samogłosek [y], [e], U]. Najbardziej przednią pozycję zajmuje on przy wymawianiu samogłoski [i]. W wypadku głosek [o], [o], [ii], [u] zauważymy natomiast przenoszenie masy języka ku tyłowi jamy ustnej. I tym razem przyjmijmy istnienie dwóch punktów granicznych. Niech położenie charakterystyczne przy wymawianiu głoski

■fe 68

[e], por. Ewa — [eva], sygnalizuje początek przedniośoi. Położenie języka charakterystyczne przy artykulacji głoski (oj, por. bok — Ibok], niech natomiast wyznacza początek tylności. W płaszczyźnie poziomej język może więc zajmować jedną z trzech pozycji — przednią, centralną lub tylną, co obrazuje następujący schemat:

Pozycja przednia    Pozycja centralna    Pozycja tylna

[i] [e] [e] [yl    [S] laj    [6] [o] [u]

[Ul

W związku z powyższym samogłoski można byłoby podzielić na trzy grupy, a mianowicie:

a)    przednie — [i], [e], [e]

b)    centralne — [y], [a], [aj, [6], [U]

c)    tylne — [o], [ul

Nie jest to jednak dobre rozwiązanie. Jak się wydaje, zaliczenie głosek [yl, [a], [a], [ul do tej samej grupy byłoby zbyt dużym uproszczeniem. Samogłoska [y] nie jest, co prawda, tak przednia jak [i] czy [e], ale przy jej wymawianiu język wyraźnie przesuwa się ku przodowi jamy ustnej, a więc w przeciwnym kierunku niż w wypadku głosek [61, [iil.Te ostatnie z kolei nie są tak samo tylne jak [o] czy [u], ale niewątpliwie bliższe są tym właśnie dźwiękom niż samogłosce [aj czy [yj. Przyjmijmy w związku z tym, że ze względu na poziome ruchy języka samogłoski rozpadają się na:

a)    środkowe — [a], por. Ala — [ala]

b)    środkowe scentralizowane — |a§, por. jajko — [jajko]

c)    przednie - [i], por. ile — [ile]

[e], por. sień — [śeń]

[e], por. Ewa — [eva]

d)    przednie scentralizowane — [y], por. typy — [typy]

e)    tylne — [o], por. ono — [ono]

[u], por. kuku — [kuku]

f)    tylne scentralizowane — [6], por. kiosk — [k’jósk]

[U], por. jubiler— [iUbMIer]

3.4.2.3. Ogólna charakterystyka samogłosek ze względu na ruchy języka

Do tej pory przede wszystkim ze względów dydaktycznych osobno charakteryzowałem najpierw pionowe, potem poziome ruchy języka. Łatwiej w ten sposób wyjaśnić proponowaną siatkę pojęć, które będziemy stosować,

69