img913 (3)

wyznacza dolny poziom stanów średnich, a położenie języka przy artykulacji głoski |y| poziom stanów wysokich.

Samogłoski możemy więc podzielić na trzy podklasy:

a)    niskie — [a], [a]

b)    średnie — [e], [e], [o], [6]

c)    wysokie — [i], fy], [u], [ii]

Podział ten ilustruje następujący schemat:

i wysokie	[i] [u] [ii] ^1 [y]
Ł	i	[e] [ó]
średnie		[e] [o]
	i	f [a]
niskie		| [a]

Z powyższego rysunku wynika, że głoski zaliczane do tej samej podklasy różnią się między sobą wzniesieniem języka. Pożądany byłby zatem dokładniejszy podział. Ostatecznie na podstawie obserwacji ruchów języka w płaszczyźnie pionowej wyróżnimy:

a)    samogłoski niskie — [a]

b)    samogłoski niskie podwyższone — [ii]

c)    samogłoski średnie — [o], [e]

d)    samogłoski średnie podwyższone — [6], [ó], [e]

e)    samogłoski wysokie — [i], [y], [u], [ii] 3.4.2.2. Ruchy języka w płaszczyźnie poziomej

Jeżeli położenie języka charakterystyczne przy wymawianiu izolowanej samogłoski [a] lub pojawiającej się w wyrazach typu gada — [gada], bada — [bada] uznamy za punkt wyjścia, to zaobserwujemy dwa kierunki ruchów tego artykulatora w płaszczyźnie poziomej. W wypadku artykulacji samogłoski [a] w wyrazach typu dziadzia — [3a3a], niania — [ńaria] masa języka lekko przenoszona jest ku przodowi jamy ustnej. W tym samym kierunku, choć wyraźnie znaczniej, język przesuwa się przy wymawianiu samogłosek [y], [e], [e]. Najbardziej przednią pozycję zajmuje on przy wymawianiu samogłoski [i], W wypadku głosek [ó], [o], [ii], [u] zauważymy natomiast przenoszenie masy języka ku tyłowi jamy ustnej. I tym razem przyjmijmy istnienie dwóch punktów granicznych. Niech położenie charakterystyczne przy wymawianiu głoski

11-1, por. Ewa — |eva|, sygnalizuje początek przedniości. Położenie języka i harakterystyczne przy artykulacji głoski [o], por. bok — [bok], niech natomiast wyznacza początek tylności. W płaszczyźnie poziomej język może więc /iipnować jedną z trzech pozycji — przednią, centralną lub tylną, co obrazuje następujący schemat:

Pozycja przednia <■

Pozycja centralna

Pozycja tylna

►

[i] [e] [e]    [y]    [a]    [a]    [o] [o] [u]

[ii]

W związku z powyższym samogłoski można byłoby podzielić na trzy grupy, a mianowicie:

a)    przednie — [i], [e], [e]

b)    centralne — [y], [a], [a], [6], [ii]

c)    tylne — [o], [u]

Nie jest to jednak dobre rozwiązanie. Jak się wydaje, zaliczenie głosek [y], |uj, [ii], [ii] do tej samej grupy byłoby zbyt dużym uproszczeniem. Samogłoska | v I nie jest, co prawda, tak przednia jak [i] czy [e], ale przy jej wymawianiu lęzyk wyraźnie przesuwa się ku przodowi jamy ustnej, a więc w przeciwnym k u-runku niż w wypadku głosek [6], [ii],Te ostatnie z kolei nie są tak samo tylne |uk [o] czy [u], ale niewątpliwie bliższe są tym właśnie dźwiękom niż samogłosce [a] czy [y]. Przyjmijmy w związku z tym, że ze względu na poziome ruchy |ę/yka samogłoski rozpadają się na:

a)    środkowe — [a], por. Ala — [ala]

b)    środkowe scentralizowane — [a], por. jajko — [iarko]

c)    przednie — [i], por. ile — [ile]

[e], por. sień — [śeń]

[e], por. Ewa — [eva]

d)    przednie scentralizowane — [y], por. typy — [typy]

e)    tylne — [o], por. ono — [ono]

[u], por. kuku — [kuku]

0 tylne scentralizowane — [5], por. kiosk — [k’iosk]

[ii], por. jubiler— [nib’iler]

t 1.2.3. Ogólna charakterystyka samogłosek ze względu na ruchy języka

Do tej pory przede wszystkim ze względów dydaktycznych osobno i liarakteryzowałem najpierw pionowe, potem poziome ruchy języka. Łatwiej w (en sposób wyjaśnić proponowaną siatkę pojęć, które będziemy stosować.