K �jna DIALEKTY POLSKIE78975

173

i Mazurach, o którym K. Kitach pisze, że « „ma zdaje się położenie języka nieco -wyższe przy równoczesnym lekkim zaokrągleniu warg. IV należącej tli części Mazurów obie te cechy ku wschodowi coraz słabną, na samych kresach wschodnich bodaj czy w ogóle istnieją, tak że *d brzmi tam prawie jak a, dawne zaś a ma położenie języka bardziej przednie, może i nieco podniesione, a przy tym czasem lekkie ściągnięcie warg: wrażenie jest to, że gdy na Warmii słyszy się a obok a: prdrda. to tu raczej a obok d: p randa¹' (Kit JH 259). Ka omówionych terenach małopolskiego dialektu tak samo oznaczone d ma zapewne inną wartość artykulaeyjną od warmińskiego i zbliża się nie do a. lecz do <>. Sądzę, żc odznacza się wydatniejszym zaokrągleniem warg i wyrazistszym zwężeniem.

Wokół wymienionych terenów zachowywania pochylonego d, a częściowo na ich obszarach w wymowie pokolenia młodszego, towarzyszące realizacji zaokrąglonego a, ale redundantne zwężenie szerokości otwarcia i cofnięcie języka pogłębiło się tak znacznie, że fonem [a] coraz częściej zaczął być realizowany przez warianty podobne do o, co spowodowało w końcu neutralizację opozycji [a]: [o], czyli jak to potocznie mówimy — do przejścia & ^o (3.‘3D). Przejście to musiało niewątpliwie pozostawać w związku z wyrazistszym niz na Mazowszu zaokrągleniem warg przy artykulacji a ('-'a).

Spowodowano tym przejściem zastąpienie szerokootwartego zaokrąglonego [a] przez średniootwarty zaokrąglony fonem [o] zmieniło system prostokątny na trójkątny, ponieważ fonem [a] przestał pozostawać w opozycji do innego szerokootwartego — stracił swego szerokootwartego oponenta.

Jeszcze bardziej wyrazisty udział warg przy artykulacji „pochylonego” a (1ⁱal^l) doprowadził do tego, że w gwarach pn. .Śląska, od Raciborza i Lublińca poczynając, zachodniej Wielkopolski od Konina i Wielunia, ale bez Kramska, gdzie a i Dąbrówki (d Są. o), Krajny i Borów Tucholskich oraz gwar słowińskich dialektu kaszubskiego (Kit IV 37) wyodrębnia się zaokrąglenie warg w niezgłoskotwóreze u po artykulacji d lub jego kontynuantów. W tą drogą wytworzonych dyftongach typu takdu trdura (na środkowym Śląsku oraz pod Czarnkowem), takou trouva czy tako u tróura (na pn. .Śląsku) itd. dochodzi do osłabienia niezgłosko-twórczego elementu (łakdl? trafna k. Tucholi, tako-¹ tróH'a, ióV, nó-sóW mi Pałukach i Krajnie), a nawet do jego zaniku przynajmniej w pewnych pozycjach: tako tróva, dórnyi ptó'-k śpyróu, jówf ||    || jóf itd. Wszyst

kie te typy dyftongieznyeh czy uproszczonych kontynuantÓAV pochylonego d znaczymy na mapie jednakowo (33E), ponieważ występują one nie zawsze konsekwentnie i są trudne do odróżnienia słuchem, a przez to do zlokalizowania terenowego.