K �jna DIALEKTY POLSKIE78967

165

Przed -wytworzeniem sic możliwości -występowaniu e po twardej re- przeszłoby w re- i następnie w fe-. Przy takim ujmowaniu chronologii zjawiska bezprzedmiotowe sta je się przypuszczenie, że przejście ra- ^ rr-jest wcześniejsze od przejścia ja- oparte na argumencie o więk

szym rozprzestrzenieniu re- ^r«-, tym bardziej, że jak wykazują ostatnie badania, zapisy typu Gherem, Germerstorp zam. Jar- spotyka się tak samo daleko, jak Rederin, Redelcerstrop (por. Jeż I m. 3, 4).

§ 48. Przejście ar w er

Artykulacyjnie zbliżyło się znacznie do e także & przed r wewnątrz wyrazu w pn.-wschodnich gwarach polskich po linię Kościerzyna — Chełmno — Toruń — Lipno — Płock — Sochaczew — Garwolin — Radzyń (30A), gdzie występują czasownikowe i odczasownikowe postaci wyrazów typu: der, poderua, ter. lerli, zaperły, umer, zmeruo, zarerty, zer, zeruy, dem, terćica, tertak, umerlalc (por. MAGP 586).

W odniesieniu do Mazowsza możemy mówić, że w gwarach tej dzielnicy ar przeszło — jak i w innych pozycjach — w Ar z przednią samogłoską, która przed r zbliżyła się jeszcze bardziej do c, identyfikując się przez to z er. W formach imiesłowowych czasownika (umarła, podparty) przejście to niewątpliwie było wspierane wyrównaniami do form z kontynuantami nie zdyspalatalizowanego *{, np. umarł: umarł A : *umerli; pożarł: poSdr-łd : poźerli; podarły : poddrłd : *poderU (zob. DejI 16) i wpływem r na zwężenie poprzedniej samogłoski. Dlatego najczęściej się spotykało i najdłużej się utrzymują formy z er ^ ar na miejscu dawnego sonantyczuogo *f względnie w formach pochodzących od nich. Rezultaty tego procesu przechodzenia ar = dr - er wyraźnie się zaznaczyły w mazowieckich zabytkach średniowiecznych, gdzie spotykamy dość często formy: u-ydcrl 1425, umerł 1437, umerlego 1149, mertwy XV, Merliea 1442, naperł 1436, wsparł 1443, Wera? 14-18, mpereim 1457, tercica 1466, łerka XV, itd.. por. Tasz II 225, Barg 34 u. Rzc-cz znamienna, że prawie we wszystkich przykładach można się liczyć z wyrównaniem oboczności ar : 'er ^ *fT : */. Xie można mieć pewności, czy przejście -ar- w -er- rozciągało się na całą północną Polskę z Wielkopolską włącznie (Tasz II 226). Wprawdzie w Bulli gnieźnieńskiej z 1136 r. występuje nazwa osobowa Lederg ^ Le-darg 'na poły czy ledwie drogi’, a w późniejszych zabytkach wielkopolskich nazwiska Koterba 1101. Twerdo 1411, Zmerzlik 1564 oraz dwa przykłady zastąpienia ar przez er w wyrazach pospolitych: berzo 1544 i obżerstwo 1544, ale tak szczupły materiał nie dowodzi, że w Wielkopołsce proces przejścia ar w er był równie żywotny i powszechny jak na Mazowszu. Musimy «ię bowiem liczyć z tym, że nazwa osobowa Lederg, utworzona