DSC09217 (2)

259

w *>$ół fantastyki powiązanej i wiorzeniami chrześcijańskimi — jako symbol urracjonałi-OMk WoHcmcm otwartym bardziej szczegółowych interpretacji jest także mewątpbwy związek Omasty ki s mistycyzmem. Jego wizja w polskiej romantycznej literaturze jest bowiem realizowana uąiczęscKi ta pomocą wielorakich, często bezkształtnych form, nie mających oparcia w święcie 'kv»wvwjk'«an\m empirycznie. Ich bczksztułtność - warto tu jako przykład przywołać choćby amo*1k*n>\ wcielający się w różne, także historyczne, postacie, ocean czasu z Króla-Ducha Słowackiego — nie pozwala jednak na stawianie ich na jednej płaszczyźnie z postaciami fantastycznymi utrwalonymi w tradycji folkloru czy literatury światowej. Jeżeli zaś nawet emsem pojawia się w twórczości mistycznej wielkich romantyków (jak np. w niektórych późnych dramatach Słowackiego: Księdzu Marku, Śnie srebrnym Salomei czy Samuelu Zbfjrowskim) huatastyka bardziej tradycyjna, okazuje się, żc została ona powołana dla zobrazowania mistycznej tąjemmcy i koncepcji jedności duchowo-matcrialnych form świata, znajduje się więc całkowicie na usługach mistycyzmu.

Ł zupełnie inną koncepcją fantastyki mamy do czynienia w Historii przyszłości Mickiewicza (l&N 1835). Nieliczne rachowane fragmenty tego utworu pozwalają go traktować jako historię fikcyjną ety też ..alternatywną", gatunek przynależny do fantastyki naukowej (za jej twórcę uchodzi H, C». Wells). Ta historia losów przyszłej Europy, widzianych czadem także satyrycznie czy więc/ anty utopijnie (np. obruzy sporów w obozie proletariuszy lub leź propozycje zastąpienia imion i nazwisk seriami numerów), jest jednak ujęta racjonalistycznie. To właśnie pozwala ją wiązać z później ukształtowanymi w literaturze światowej konwencjami science-

Fantastyka występuje równic/, w niektórych powieściach okresu mięct^powiimuiwi fji Jest to przede wszystkim fantastyka odwołująca się do literatury, zwłaszcza zaś do twórczości B, V A, Hoffmanna i J. P. Richtera, chociaż czasem można równicź mówić — jak w wypadku powieści S. Z. Sierpińskiego — o pewnym oddziaływania gotycyzmu {Nowy gabinet powieści, 1840 - 1842). Wpływ hoffmanizmu widoczny jest szczególnie w jednym ze wcześniejszych utworów Kraszewskiego, w Leonie-Leontynie, oraz w Powieści nieboszczyka Pantofla l„. Sztyrmera, należącej do kręgu literatury ciekawej ze względu na psychołogizm pojawiający się tu w sposobie prezentacji wnętrza postaci. W opowieściach włożonych w usta Pantofla fantastyczne stworzenia - Frenofagiusz i będące na jego iwłngrli Frenoiesty — mogą być bow iem traktowane juko wyraz choroby umysłu jednego z bohaterów- narratorów, pozwalającej na dostrzeżenie różnych tajemnie tego umysłu. Niemniej jednak fantastyka ta znajduje się nie tylko na usługach psychologizmu i pojawiającej się w tym utworze morihstyii, lecz także współtworzy atmosferę cudowności, która wiąże się z założeniem tajemnicze) totemy świata, s prowadzi z jednej strony do groleskowości, z drugiej — do mistycyzmu. Z wpływami Hoffmanna spotykamy się również w twórczości J. B. Dziekońskiego, zwłaszcza zaś w jego pomieści Sędziwój. Bohaterem jej jest alchemik żyjący na przełomie XVI i XVII w., z którego łonami i działalnością (usiłuje on odkryć magiczny kamień filozoficzny) wiąże się wiele lajrumiczuici i cudowności, na których ostateczne ukształtowanie wpłynął także zapewne obok Hoffmanna Faust Goethego i powieść Dumasa-ojca Józef Bahamo, jak również Zanom L. Bułwera. Tajemniczość dominuje także w Pogance N. Żmichowskiej, zwłaszcza zaś w parabolicznie nłrirtiłUTiwj opowieści Beniamina, w której pojawiają się takie fantastyczne motywy, jak obraz pełniący funkcję sobowtóra, dcmonic/nu kobieta o cechach wampira etc. Tworzą one niezwykły świat, niewytłumaczalny w kategoriach racjonalistycznych, pomagają jednocześnie w skazywana złożoności ^ębi psychiki głównych postaci. 1'akic też są zasadnicze funkcje fantastyki htrrarkrf w nńędzypowsta-niowej powieści, w której spotykamy ją jeszcze w twórczości J. Dzkrrkowitrirgn i J. Korzeniowskiego {Nowe wędrówki oryginała), w obu wypadkach jednak już marginesowo. Ta margmesowość jest zresztą właściwie znamienna dla miejsca całej fantastyki w prozie narracyjnej okresu międzypowstaniowego, która zdominowana jest przede wszystkim przez „flamandzkie malowanie", nie pozwalające na pojawienie się zjawisk dostrzegalnych tytko „oczyma duszy"".

Pozytywistyczny okres „burzy i naporu" wiązał się z postni mmi zaniechania fantastyki, na które wywarł wpływ zwłaszcza sejentyzm światopoglądowy. Argumentami wspierającymi ów Kjcntyrm było wyrażone m.in. przez P. Chmielowskiego przekonanie (w artykułach Geneza fantazji, 1872; Artyści i artyzm, 1873), że nie dająca się pogodzić z rozumem fantazja przejawia się w postaci mitów i baśni w „dzieciństwie" ludzkości (tylko człowieka pierwotnego i dziecko cechuje unimizm oraz untropomorfizowanie zjawisk przyrody), w „dojrzałym'' jego okresie natomiast nie ma prawa się pojawiać (nawet romantyzm wedle Chmielowskiego pndugiwil się fantastyką tylko początkowo, „po niewielu latach upiory, diabły, czarnoksiężnik!, wiedźmy i gusła znikły niemal be/ śladu"). Argumentem wymierzanym przeciwko fantastyce przez propagatorów literatury