DSCF3157

beru sprawiedliwą karę za czyny zakazane przez prawo i potępiane przez moralność. Ich sytuację duchową określa ciążąca na nich zbrodnia. Autor daje wnikliwą analizę przyczyn, motywów i okoliczności poszczególnych zabójstw. W równej mierze interesują go także duchowe następstwa tych czynów, psychologia winy, pokuty i nawrócenia. Penetrując te zjawiska, Szymański znajduje dla skruszonych winowajców pewną dozę usprawiedliwienia w rozpoznanym przez siebie tragicznym ustroju świata, gdzie część odpowiedzialności za zło zostaje człowiekowi odjęta. W takim świecie zabójstwo, nie przestając być winą w świetle prawa i moralności, ujawnia swój metafi-'życzny charakter jako wina tragiczna.³⁵ Bohaterowie Szymańskiego „popadają w winę” jako ludzie etycznie wartościowi, dopuszczają się zła powodowani bądź to racją wysoką, jak Maciej Mazur i Krawczy-kowski, bądź w całkowitej niewiedzy swych czynów, jak Hanusia. Częściowe usprawiedliwienie winowajców, doniosłe społecznie i moralnie, traktuje Szymański jako początek procesu dla nich samych najważniejszego - nawrócenia przez pokutę i miłosierdzie, które staje się źródłem nadziei na zbawienie w wymiarze eschatologicznym.

„Wina tragiczna” żonobójcy

Zjawisko tragiczności pojawia się już w drugiej noweli Szkiców. Jest ono immanentną cechą wykreowanego tam świata: ludzkiego losu, charakterów i namiętności, splecionych nierozłącznie z mechanizmami przyrody. W komentarzu narratora, odzwierciedlającym autorski punkt widzenia, ujawniona zostaje dysproporcja sił między człowiekiem a naturą, która pozbawia go uprzywilejowanej roli paj^a stworzenia i przypomina, że jest on zaledwie wygnańcem z raju. W noweli właśnie przyroda, na Syberii osiągająca ekstremalne a groźne jakości, jest jedną z form przejawiania się losu, którego wyrokom podlega człowiek.³⁶ Ona też w swych najbardziej niszczących ^{1 2}

zjawiskach stanowi tło opowiedzianej przez narratora historii tytułowego bohatera, przywołującej wzorzec klasycznej tragedii namiętności Nie tyle jednak sam bieg zdarzeń prowadzących do zabójstwa, He psychologia człowieka, który przyznaje się do winy, stanowi przedmiot analizy. Równie ważne dla odsłonięcia tragicznego węzła śą towarzyszące wyznaniu Krawczykowskiego reakcje narratora. Motywy zabójstwa Duni (sprowokowanego zdradą małżeńską, a więc dokonanego jakby w obronie własnej) zostają przez narratora niemal zrównane z jego własnym instynktem moralnego unicestwienia zabójcy. Narrator we własnym wnętrzu odnajduje ten sam ciemny instynkt zabijania, który popchnął Krawczykowskiego do zadania śmierci bezbronnej kobiecie. Obie reakcje, będąc wyrazem protestu wobec naruszenia wartości, prowadzą lub - jak w przypadku narratora - mogą prowadzić do czynów niszczących inne, wyższe wartości, z życiem ludzkim na czele. Obrachunek dóbr utraconych i branych w obronę oraz dóbr wbrew woli zniszczonych prowadzi autora do wniosku, iż w sytuacjach konfliktowych zagłada wartości jestnie-uchronna. Bohater opowiadania odchodzi w symboliczną noc. Pod rozgwieżdżonym niebem ani on, ani narrator nie potrafią znaleźć odpowiedzi na kończące utwór pytanie - o winę. Powróci ono w następnym utworze.

Tragiczny protest Macieja Mazura

Tragiczność świata może się ujawnić wszędzie tam, gdzie ludzkie działanie doprowadza do nieuchronnego zniszczenia wysokich wartości. O uniwersalnym charakterze zjawiska świadczy w Szkicach fakt, iż dwie pozostałe kreąęje zdarzeń tragicznych zostały usytuowane w kraju, Syberia zaś jest jedynie miejscem ekspiacji winowajców. WjMacieju Mazurzę -² trzecim opowiadaniu cyklu - w strukturze świata tragicznego rozpoznajemy los chłopa, który podczas powstania 1863 zabija własnego brata posądzanego przez społeczność rodzinnej wioski o szpiegostwo na rzecz Rosjan. Patriotyczna motywacja tego zabójstwa (właściwie wymuszonego na wspólniku brata, co osłabia winę sprawcy) stąje się swego rodzaju moralnym alibi, w które bohatera wyposaża narrator. Mimo to Mąęiej Mazur nic nie traci ze swej tragiczności. „Poprawność charakteru i czynów bratobójcy, ujawniona we wcześniejszym okresie jego biografii, tym wyraźniej

1

⁴⁵ Por, K. Jaspera, Problem winy, [przekład anonim.J, „Więź” 1974, nr 9, s. 78-87; M. Scheler, O zjawisku tragiczności, przeł. R. Ingarden, w: Arystoteles, D. Hume, M Scheler, O tragedii i tragiczności, wybór, przedmowa i opracowanie W. Tatarkiewicz, Kraków 1976.

2

Zob. R. Guardini, Koniec czasów nowożytnych. Świat i osoba. Wolność, łaska, im, peset Z Wiodkowa, M. Turowicz, J. Bronowicz, Kraków 1969, s. 345-377.