DSCF9936

ujęcia człowieka jako duchowej osobowości zgodnie, z słowami św. Augustyna „in interiore homine habitat veritas”, która temu, co przeciętne, przeciwstawia intelektualnie i etycznie wyższą ideę człowieczeństwa. Na tym właśnie polegało nowe pojęcie natury w średniowieczu. Z nowym stosunkiem do natury szedł w parze nowy stosunek do sztuki. Materialna forma stawała się wyrazem duchowych przymiotów. Powstawały nowe koncepcje figuralne, m. in. nowa koncepcja statuaryczności, odpowiadające nowemu językowi formalnemu. Na Północy w wewnętrznym rozwoju sztuki średniowiecznej nastąpiło rozdwojenie między pojęciowością a subiektywną obserwacją, między gotyckim idealizmem a naturalizmem, który nabierał cech artystycznego panteizmu i dążył do przezwyciężenia każdej normy, podczas gdy Południe przyniosło nowe pojęcie dzieła sztuki, usamodzielnienie sztuki i autonomię artystyczną. W taki sposób chrześcijański światopogląd warunkował wspólnotę historycznych faktów w ramach ducha czasu.

W Zagadce sztuki braci van Eycków dostrzegał Dvorak cezurę w postaci jakościowej różnicy między naturalizmem średniowiecza a niderlandzkiej sztuki. W Idealizmie i naturalizmie w rzeźbie i malarstwie gotyckim obraz naturalizmu nadal zarysowywał się przed nim jako zjawisko ideowe i artystyczne pozostające w ramach średniowiecznego spirytualizmu. Dopiero pisząc o historycznych przesłankach niderlandzkiego Romanizmu (1920) uświadomił sobie, że również nowożytny naturalizm jest naturalizmem spirytualistycznym i ma swoje korzenie w światopoglądzie i sztuce średniowiecza ⁵¹.

Uwarunkowane nowym spojrzeniem na sztukę średniowieczną nowe spojrzenie na sztukę nowożytną doprowadziło Dvof aka do zastąpienia teorii ciągłości rozwoju (lub dwóch ciągów rozwojowych przed i po przełomie spowodowanym pojawieniem się chrześcijaństwa) teorią kryzysów przerywających naturalny tok rozwoju ⁵². Taki kryzys przyniosło załamanie się wartości renesansowych w XVI w. w okresie manieryzmu. Odkrycia mamieryzmu dokonał Dvorak w artykule O El Greco i manieryzmie, będącym tekstem odczytu wygłoszonego 28 X 1920 w OsterreicMsches Museum w Wiedniu, a drukowanego w 1923 r., w przeszło dwa lata po śmierci Dvof aka ⁶³.

Zastanawiając się nad ciągłością procesów rozwojowych między średniowieczem a renesansem uświadomił sobie Dvofak znaczenie średniowiecznego spirytualizmu dla nowożytnego szukania prawdy i rolę subiektywizmu w wyzwoleniu nowych sił duchowych, które w pełni realizował dopiero manieryzm i jego artystyczna fantazja. W rozprawie O El Greco i manieryzmie, idąc za tezą Rdegla, że w dziejach sztuki nie ma upadków, ale są tylko zmiany woli artystycznej, Dvorak odczytał manierystyczny eks-presjonizm jako zapowiedź i realizację czystej duchowości (Gei-stigkeit). W ten sposób rozerwał schemat postimpresjonistycznej teorii widzenia sformułowanej przez Henryka Wolfflina, zamykający proces rozwojowy sztuki nowożytnej w ramach przeciwieństwa między renesansem a barokiem.

Odkrycie i zrozumienie sztuki manieryzmu, będącej zerwaniem z nurtem renesansowego naśladownictwa natury, 'zawdzięczał Dvorak wrażliwości na współczesną mu sztukę ekspresjo-nizmu, która w Niemczech doszła do 'głosu w działalności grupy «Die Briicke» (1905 - 13) i «Der Blaue Reiter>> (1911 - 14), a której ^stawa twórcza dająca świadectwo kolejnemu wielkiemu 'kryzysowi w dziejach sztuki pokrewna była postawie manierystycznej. Współczesność otworzyła mu oczy na artystyczną jakość sztuki XVI w. dotąd w ogóle nie dostrzeganą, Dvorak bowiem należał do tych historyków sztuki, którzy — jak u nas Jan Bołoz-Antoniewicz {1858 -1922) — z sztuki sobie współczesnej czerpali kryteria zrozumienia i oceny sztuki okresów minionych. Nawet w zakresie pojęcia zabytku właśnie w imię współczesności przeciwstawiał Dvo-rak wartości starożytniczej Riegla wartość współczesną (Gegen-wartswert), korygując w istotny sposób jego stanowisko. Swemu zaś pozytywnemu stosunkowi do twórczości ekspresjonistów dał wyraz nie tylko pośrednio w odkryciu manieryzmu, ale także bezpośrednio w ostatniej za życia opublikowanej pracy, którą był esej wprowadzający do teki graficznej Oskara Kokoschki ⁵⁴.

W świetle nowych założeń przed Dvofakiem zaczął się zarysowywać nowy obraz całości dziejów sztuki od początków chrześcijaństwa, przez manieryzm do ekspresjonizmu. Sztuka średniowieczna była symbolicznym wyrazem religijnych doznań, sztuka Quattrocenta — narzędziem do rozumowego poznania świata*