DSCN0068 (2)

20 Tadeusz Bnjnicki

■Hm w utworze pozytywistycznego edukacyjnego założenia „pracy j^Hjpadstaw". Powieściowe funkcje umiejętności czytania są zatem raczej dwuznaczne i w porządku etycznym przedstawionego świata niewiele znaczą.

Przestrzenią, która wyraźnie uwydatnia pograniczne odrębności, są, obok rustykalnych i przyrodniczych pejzażów, wnętrza domostw: wiejskich chat, folwarcznych czworaków i ekonomskich mieszkań oraz miejskich mieszkań i karczm. Są to przestrzenie nacechowane antropologicz-llhr. Wnętrza domów określają stosunki rodzinne, pozycję społeczną i ekonomiczną, obyczaje i przyzwyczajenia postaci. Wybór i sposoby ukazania przedmiotów nadają przedstawionym wnętrzom piętno wartościujące; pozytywne bądź negatywne. O ile jednak we wczesnych powieściach tendencyjnych były one często zbędnym balastem, o tyle w powieściach warstwę znaczącą. Pisarka, budując świat przedstawiony, dbała szczególnie o realia, które prezentowały etnograficznie i kulturowo zamknięte przestrzenie domów, wyznaczając ich tradycyjny czy „nowoczesny" wygląd. Dlatego inaczej wyglądają czworaki, inaczej izby w zamożnych domach chłopskich, natomiast bariera kultury materialnej i pozornej zamożności oddziela od nich pretensjonalnie urządzone poko-Jlw dworku Bahrewiczów czy mieszczańskie mieszkanie Kaprowskiego. „Fogranicznośc" owych wnętrz uwydatniała się zwłaszcza w zmianach, które w obręb tradycyjnych realiów wprowadzały przedmioty nowe, jak np. w opisie wnętrza chaty Kowalczuków:

_v Izba tan była takaż prawie jak u Piotra (Dziurdzi — TB] [... ] tylko spostrzegać fiię w nie) dawały pewne wymysły, jakich u dzid ów i pradzidów nie bywało. Oprócz '■RMar i ławr stały tam trzy drewniane krzesła, u sporych okiem zieleniało w wazonach kilka ruskich roślin, na małej szafce z dwoma szybkami połyskiwał blaszany samowar Wymysły te przywiózł ze sobą Kowalczuk z szerokiego świata [... J.³⁶

Fakt, iż Orzeszkowa głównymi postaciami wiejskiego środowiska uczyniła Białorusinów, nadaje problematyce społecznej jej utworów specyficzny charakter, zabarwiając je miejscowym folklorem i etnicznością. Wcześniejsze oceny, zarówno Piotra Chmielowskiego³⁷, jak i Marii Żmi-

Hr „Siedziba człowieka stanowi podstawowy obszar jego cielesnych i duchowych daznań" (K. Dmitruk, Metodologiczne problemy badań geografii kultury. Europa i Polska XVIII HHnKyC) dialogu kultur wspólnot kresowych, red. S. Uliasz, Rzeszów 1998, s. 13).

^U E Otoczkowa, Dziurdziowie, s. 288

^^^^HMowski, Powieści ludowe Elizy Orzeszkowej, „Świat" (Kraków) 1891, nry 19-Chmielowski, Pisma krytycznoliterackie, 1.1, opr. H. Markiewicz, Warszawa

1961, i. 373-389

grodzkiej¹ koncentrowały się przede wszystkim na kwestii „włościańskiej". Jednak dla autorki Dziurdziów zagadnienia społeczności „rusiń-skiej" — jej kultura, obyczaj i język — były szczególnie istotne². Ewa Ih-natowicz podkreśla, źe to właśnie Orzeszkowa stała się rzeczniczką „integracji narodowości", ale „... podobnie jak Kraszewski nie chciała zacierać różnic między narodowościami, ani dowodzić wyższości kultury polskiej, ani asymilować"³. Pisarka doskonale zdawała sobie sprawę z konsekwencji, które wynikają z ilościowych proporcji między obu nacjami. Pisała w liście do Nusbauma: „Chcę koniecznie dobrze poznać Rusinów, na których morzu my tu jesteśmy wyspami"⁴.

„Znaliśmy przedtem trochę Białoruś etnograficznie — dowodził Piotr Chmielowski — znaliśmy ją w »fantastycznych obrazach« Barszczewskie-go, teraz w tych nowych powieściach wiejskich Orzeszkowej mamy sposobność przypa trzema się jej z bliska w życiu codziennym, z realnej strony pochwyconym i świetnie oddanym."⁵

Przystępując do pisania chłopskich powieści. Orzeszkowa musiała zmierzyć się z wcześniej utrwalonym w literaturze stereotypem ludowego bohatera. Jej stosunek do dotychczasowych kreacji był zdecydowanie krytyczny. „W chłopskich powieściach naszych — pisała — panują Daf-nisy i Chloryny, albo znowu bezduszni i całkowicie bydlęcy Bartkowie Zwycięzcy"⁶. Zdania te nie dotyczyły jednak jej wielkich poprzedników: Józefa I. Kraszewskiego (jako autora Ulany czy Osłapa Bondarczuka) oraz Teodora Tomasza Jeża (autora Wasyla Hołuba i Handzi Zahornickiej). Idąc ich śladem, Orzeszkowa przekształcała tradycyjny punkt widzenia, w którym środowisko wiejskie było postrzegane z perspektywy szlacheckiego dworu lub zaścianka. U pisarki centrum powieściowe znajdowało się w obrębie chłopskiej wsi i czworaków folwarcznych. Świat postaci ludowych nabierał wyraźnych cech suwerennych, rządził się własnymi prawami i własnymi normami etycznymi. Jak pisze Kłosiński, u Orzeszkowej można zauważyć „ruch zbliżania i oddalania od stereotypu"⁷. Kreując postaci białoruskich chłopów, autorka modyfikuje utrwalone w literaturze sche-

1

   M. Żmigrodzka, „Kwestia chłopska" Elizy Orzeszkowej, fw:J Pozytywizm, cz. I, Wrocław 1950, s. 127-180.

2

   Na ten temat szerzej: K. Kłosiński, Folklor białoruski w powieściach chłopskich Orzeszkowej, [w:] W śmiecie Elizy Orzeszkowej, Kraków 1990, s. 40-63.

3

   E. Ihnatowicz, Podróże do Grodna, [w:] Na pograniczu, Białystok 1992, s. 42.

4

   E. Orzeszkowa, Listy zebrane, t. 3, Wrocław 1956, s. 138.

5

   P. Chmielowski, Powieści ludowe Elizy Orzeszkowej, s. 380.

6

   E. Orzeszkowa, List do J. Karłowicza z dn. 28 marca 1884, fw:J Listy zebrane, t. Ul, opr.

E. Jankowski, Warszawa 1956, s. 71.

7

   K. Kłosiński, Mimesis..., s. 29.