DSCN0083 (6)

przykladyobdarzenia sztucznego człowieka-żeńcy psychiką.lWyłom pierwszy stanowi sielanka Szymon?! wica ŻeńcyJ* Poeta naruszy! podstawową semantyk, j f topu: żeńcy są sprawni, ale nie są arkadyjscy, mp dowodu posłużył się pieśnią przy pracy. Ten dysonang wyłamał się z kręgu klasycznej tradycji i oparty został' na obserwacji realistycznej.

Nowatorstwo obrazu polegało na obdarzeniu sztucznej postaci żeńcy prawdziwą psychologią ludzką; to już nie arkadyjski twór natury, ale.człowiek./Z tej tezy zgodnej z duchem renesansowej publicystyki — wynikły konsekwencje techniczne. Zbiorowe pojęcie żeńców indywidualizuje się, kreowane postacie otrzymują po-toczne imiona (Oluchny, Maruszki, Pietruchy) oraz funkcję reprezentowania niearkądyjskiej sytuacji .społecznej. Ujawnienie cierpienia realizatorów mitu rzuca cień na moralistyCzną motywację poczciwości żywotów wiejskich, odkrywa bowiem konkretny mechanizm społeczny, na którym zbudowana jest arkadia. Jest to ten sam krajobraz co w poezji ziemiańskiej, widziany jednak od dołu, od strony przeciwnej, gdzie zbierały się cienie. Klasyczny rysunek jest racjonalny, to kreska bez komentarza.

Dla przykładu ważny i tradycyjny top „spojrzenia gospodarskiego**, przyjemności doglądania robót, osobistego nadzoru, podstawowy dla poematów o „bawieniu się“ wsią. Jest to zawsze spojrzenie uważne, | pogodne, a poza tym tylko spojrzenie:

W gospodarstwie domowym sam bądź urzędnikiem,

Nie gpnszczaj się na czeladź, sam bądź i klucznikiem,

Sam dozorcą roboty dzienne] i włodarzem...⁸*

Według Stanisława Słupskiego „człowiek poczciwy

Dogląda swego, biega i pracuje,

Szkody wszelakie] strzeże i waruje... *°

A oto top spojrzenia gospodarskiego od strony przeciwnej (mowa tu o ekonomie):

Patrz, jako ją katuje: za głowę się jęła

Nieboga; przez łeb ją ciął, krwią Bię oblinęła.

Podobno mu coś rzekła...⁹¹

Konsekwencje humanizacji tworów poszły daleko. Poeta dąży do stworzenia psychologicznego prawdopodobieństwa postaci, sięga więc do realiów wiedzy

0    psychice chłopskiej i wydobywa kilka rysów środowiskowych. Wie, że mądrość ludowa unika sformułowań abstrakcyjnych i jest niezależna od moralistycznej filozofii religijnej. Od tej prawdy odstępuje Szymonowie w’ jednym miejscu, by ustami Pietruchy wyłożyć prawdy teoretyczne dla szlachty, co jest fałszem artystycznym

1    wymagało usprawiedliwienia. Wypowiada je Oluchna:

Nie wiedziałam, Pietruchno, abyś tak zabrnęła

Głęboko w rozum, i tak mądrością pachnęła.

Musiałaś kędy bywać między żaki w szkole...ⁿ

Wie też Szymonowie, że lud wyraża się wulgarnie. Śladem tej wiedzy jest druga wypowiedź Pietruchy i ogólne przejaskrawienia stylistyczne. Obie powyższe prawidłowości nie są odkryciem, lecz świadectwom oddziaływania burleskowej konwencji chłopa. Natomiast trzecie spostrzeżenie, że lud wypowiada swe opinie społeczne w formie pieśni, jeśli nawet wywodzi się z konwencji sielankowej, nie ma charakteru idyllicznej ornamentacji i w rzeczywistości jest poetyckim odkryciem Szymonowica. Zauważył on bowiem formułę autentyczną, inny — niż w literaturze oficjalnej — kształt strukturalny i oparł na nim swoją stylizację:

Słoneczko, śliozne oko, dnia oko pięknego!

Nie jesteś ty zwyczajów starosty naszego... ”

Może to być cytat folklorystyczny lub bardzo trafna stylizacja. Podstawą jest dwuplanowe założenie para-

*• 99