DSCN0783 (3)

Zęby z tej sytuacji jakoś powieściowe* wybrnąć, znaczną część akcji pisarz umieszcza na terenie zaboru ansiriaoŁ-iggp oraz całkiem po prostu poza granicami kraju. Choć i wtedy sprawa wcale nie jest prosta, bo kiedy np. generał Dąbrowski zechce w swojej rozmowie z księciem Gintułtem powiedzieć, że celem jego jest pójście z wojskami Napoleona do Polski, nie może tego powie-"> dzieć wprost, lecz mówi omownie i Ezopowo, że chce iść ..twarzą ⁱ'^*Tru północnemu wiatrowi" (i 271). A kiedy pragnie wyłożyć sens walk Legionów o niepodległość własnego kraju, pisze bardzo ogólnie (I, 276).

I oczywiście mowy być nie może, by polskie legie śpiewały pieśń Legionów, tj. Mazurka Dąbrowskiego, który tam i wtedy przecież powstał. A kiedy z kolei Trepka z Rafałem i Cedrą mają się naocznie przekonać, że wojna z Napoleonem przeniosła się na tereny polskie, pisarz ukazujący przemarsz wojsk rosyjskich przedstawi je znowu tym samym ogólnym sposobem. Trepka powie: „Jakieś wojska [...] Po chwili pilnego wpatrywania się dodał: Ależ to nie Austriaku...” (2, 58). Dalej nastąpi wcale szczegółowy opis przemarszu wojsk, o których nacji jednak informacji w tekście nie ma.

W rezultacie nawet sprawa tak podstawowa dla rozwoju akcji i sensu powieści jak walki Napoleona i Polaków na ziemiach polskich w kampanii Napoleona w latach 1806—1807, w wyniku których utworzone zostało Księstwo Warszawskie i powołana Armia Polska, do której poszli obydwaj młodzi bohaterowie, ukazana została tym samym „więziennym” aluzyjnym językiem. Nazwa Księstwa Warszawskiego nie jest w powieści wymieniona.

A o jego powstaniu — niesłychanie przecież ważnym w dziejach polskich tego czasu — (bo Księstwo dało impuls i bezpośrednią potem przyczynę powstania Królestwa Polskiego na Kongresie Wiedeńskim) tak się informuje w powieści: „Około 10 lipca [w domyśle 1807 r. — I. M.J przeczytano wojskom wieść o pokoju tylżyckim” (2, 239). Wiedzę o tym, że na mocy pokoju w Tylży

XVII

■

W KLESZCZACH CENZURY

zawartym między Napoleonem a Aleksandrem, cesarzem Rosji, powołane zostało do życia Księstwo Warszawskie, musi czytelnik wnieść w ten tekst sam. W powieści — i to nie w momencie odczytania wiadomości o pokoju w Ty lży, ale o całą stronę dalej — wprowadzona jest enigmatyczna wzmianka informująca o reakcjach zawodu wśród Polaków na tę wiadomość:

—    Śliczności my wojnę zwojowali, ani słowa!

—    Da Pan Bóg doczekać... Jeszcze, jeszcze... Dopieroć zucheleczek tyli jak gniazdo skowronkowe (2, 241).

O tym, że gen. Zajączek walczy w tej kampanii z Rosjanami, że w ogóle cała ta kampania w znacznej mierze rozgrywa się między Napoleonem a Rosją, ani słowa. Że o to właśnie Księstwo, namiastkę Polski, walczą bohaterowie utworu, także ani słowa. Itd. Itp. Przykłady można mnożyć w dziesiątki i setki.

Tak „więziennym językiem” przekazywane fakty historyczne dopełniane były równie ogólnymi i Ezopowymi wywodami o racjach, dla których Polacy szli do armii Napoleona, o ich nadziejach na wolność kraju związanych z epopeją Napoleońską początków wieku XIX. Wszystko to musiał sobie czytelnik dopowiadać i wyprowadzać z samego faktu, że Polacy walczyli, że byli żołnierzami wielkiej armii, która chciała zmieniać oblicze ówczesnego świata. O tym, że ówcześni, wyszkoleni w wybiegach z cenzurą czytelnicy umieli tych rekonstrukcji dokonywać, świadczy przyjęcie powieści, która odczytana została jako dzieło o wielkim dla Polaków znaczeniu, jako kolejny utwór o budzeniu ducha narodowego.

Dzisiejszy czytelnik, niestety, musi czytać tę powieść z komentarzem historyka, rozjaśniającego owe, wymienione tu tylko przykładowo, napomknienia, niedomówienia, aluzje. Mimo że do wydania drugiego, realizowanego w czasie rewolucji lat 1905—1907, pisarz wprowadził kilkanaście poprawek rozjaśniających i uzupełniających owe pierwotne niedomówienia.