DSCN1795 (3)

Potrzeba 143

Potrzeba, stan niezaspokojenia lub braku odczuwany przez podmiot (aktora). Poncie to często stosowane jest do wyjaśniana motywacji działań społecznych. Tworzone są rozmaite teorie potrzeb, chętnie *ykofzvstywane w analizach ekonomicz-^-sych. Najbardziej znana jest koncepcja Abrahama Maslowa, przedstawiająca hierarchię potrzeb od najniższych (potrzeby biologiczne, fizjologiczne) do najwyższych (potrzeby duchowe, kulturowe, psychiczne). Warunkiem zaspokojenia potrzeb wyższych jest wcześniejsze zaspokojenie potrzeb niższych [A.H. Maslow 1990, s. 103-159], Koncepcja A. Maslowa była krytykowana z powodu abstrakcyjności i pewnej sztuczności. Jak wskazuje Ryszard Dyoniziak, założenie, że każdy typ potrzeb (poza potrzebami fizjologicznymi) kształtuje się po zaspokojeniu poprzedniego typu, odbiega od danych empirycznych, z których wynika, że: 1) mogą pojawiać się u danej osoby potrzeby „wyższe” (np. potrzeba samorealizacji), chociaż nic zaspokojona została wcześniej potrzeba „niższa”, 2) kilka typów potrzeb może występować równocześnie (np. potrzeby fizjologiczne i potrzeby estetyczne), a ponadto 3) na skutek odmiennych doświadczeń życiowych i odmiennej socja-lizacji, kolejność ważności danej potrzeby może być inaczej odczuwana, zwłaszcza w różnych okresach życia człowieka [R. Dyoniziak 1966]. Schemat Maslowa może sprawdzać się w warunkach wyraźnie skrajnych (człowiek wygłodzony zapewne będzie odczuwał przede wszystkim chęć uspokojenia potrzeb fizjologicznych, zanim zrodzi się u niego potrzeba wiedzy czy przynależności). Jednak w warunkach „normalnych” (tzn. gdy człowiek ma zaspokojone elementarne potrzeby fizjologiczne, społeczne i konsumpcyjne), chociaż występują wszystkie sformułowane przez A. Maslowa typy potrzeb, to jednak w różnej hierarchii, kolejności i często we współwystępowaniu łącznym kilku typów potrzeb, w zależności od odmiennych sytuacji, w jakich dany człowiek się znajdzie.

Teoria funkcjonalna Bronisława Malinowskiego także oparta jest na gradacji potrzeb [B. Malinowski 1958]. Wyróżnia on potrzeby podstawowe, pochodne (instrumentalne) i integratywne. W ujęciu B. Malinowskiego konieczność zaspokojenia potrzeb prowadzi do różnych reakcji kulturowych. Z tego względu kultura traktowana jest jako narzędzie zaspokajania potrzeb. Jest to jej zasadnicza funkcja - dlatego stanowisko to określa się jako instrumentalną teorię kultury.

William I. Thomas [1925, s. 1-40] sformułował koncepcję czterech pragnień ifour wishes), przedstawiającą w istocie typologię potrzeb jednostki. Te cztery pragnienia to pragnienie uczucia, uznania, bezpieczeństwa i nowych doświadczeń. Wszelkie działania jednostkowe wyznaczane są przez dążenia do ich realizacji. Brak zaspokojenia tych potrzeb może prowadzić do zachowań dewiacyjnych.

Również marksizm kładzie nacisk na konieczność zaspokajania potrzeb — zwłaszcza podstawowych potrzeb bytowych -jako na zasadniczy motyw aktywności ekonomicznej ludzi.

W stosunku do wyjaśnień odwołujących się do kategorii potrzeb nasuwa się szereg wątpliwości dotyczących zasad wyodrębniania ich podstawowych typów. Wątpliwości dotyczą nie tyle samego istnienia potrzeb - zwłaszcza bytowych (gdyż każdy musi oddychać, jeść itd.) - ile sposobów wyjaśniania odwołujących się do tych koncepcji. Zakłada się tu bowiem swoisty redukcjonizm. Ponadto w różnych ujęciach wyodrębnia się odmienne typy potrzeb, co w konsekwencji może prowadzić do ich nadmiaru - każde działanie będzie wyjaśniane przez inną potrzebę. Stan taki prowadzi do obniżenia wartości cksplanacyjncj tych teorii (podobny proces nastąpił w wypadku teorii instynktów).

Należy podkreślić, że niektóre potrzeby mogą być wytwarzane sztucznie przez czynniki kulturowe lub społeczne. W skrajnym przypadku te sztucznie wytworzone potrze-