DSCN1821 (6)

Zwycięstwo Matki Bożej nad wężem ilustruje też zbiór emblematów jjH fyjnych Symbolu Immaculatam Virglnem declarantla, powstały prawdopodob. nie we Lwowie, w środowisku jezuickim, pod wpływem dewocyjnej litera, tury hiszpańskiej! datowany ostatnio na ok. 1725? r.^M. Ryciny z tego zacho. wanego bez karty tytułowej albumu przedstawiają na tle scen alegoryczny^ Niepokalaną i zdeptanego przez nią, zwiniętego w okrąg węża — symbol sz_a. tana i nieskończoności. Około dwustu emblematów, opatrzonych polskimi i }_a. clńskimi wierszami, z których zaczerpnięto lemmy, prezentuje w różny sposób zwycięstwo Maryi nad rajskim kusicielem. Zwycięstwo to przeciwstawiono wy. nikającemu z grzechu pierworodnego triumfowi węża nad światem i człowig. kiem. Emblemat siódmy, pierwszy w omawianym zbiorze — „Wąż porażony’¹ (Serpens prostralus) z lemmą: Detumuit Caput ad plantas, Caput Orbe Super, bum („... piekielna Głowo pod nogami Maryi ledwo dyszysz...") ukazuje tro. nującą Matkę Bożą, która trzyma stopę na wężu (ii. 56). Jej tron stoi pod bal-dachimem, na tle zgromadzonych sztandarów i broni. Poniżej podium znalazły się trzy piekielne bestie: potwór z głową węża, jaszczur i bazyliszek. Emble-mat dziesiąty — „Wąż starty" (Serpens contritus) z lemmą: Servitur ad plan. tas, qui in caput hostis erat („... Nieprzyjaciel główny pod nogami, Co walczył, ba, i wygrał z pierwszymi głowami") prezentuje Maryję w ustalony w ikono-grafii sposób: stojącą na wężu. Wewnątrz wężowego okręgu napisane: /pt_Q conteret caput tuum. Gen.3.

Następne karty zbioru ilustrują walkę, jaką szatan sprzymierzony z grze. chem i światem, wypowiedział człowiekowi. „Wąż zbrojny" (Serpens armatus) z emblematu 15 otoczony jest przez personifikacje czterech kontynentów. W tle znalazła się scena grzechu pierworodnego, a po bokach dwa oddziały wojska złożone z postaci w turbanach na głowach i wschodnich (tureckich?] strojach. Lemma głosi: Armatus toto scorpius orbe venit (... Wąż z światem idzie na nas..."). Emblemat 42 — „Wąż z światem zjednoczony" (Serpens orbi identilicatus) z lemmą: Idem sunt Orbis et Anąuis (Ten sam jest świat i pętli) przedstawia astrologa mierzącego cyrklem okrąg wężowego ciała. Wiersz mówi o fałszywości tego kształtu, uważanego za figurę doskonałą. Na emblemacie 46 — „Wąż kolligat świata" (Serpens orbi coliigatus) glob ziemski i zwiniętego węża skuto jednym łańcuchem, gdyż: Orbis geminatus in unum per summum ceiverunt scelus („... Dwa się światy złączyły przez jedną niecnotę...").

Sphaerae huius centrum est Orbis nostris una ruina („...Tej smoczej sfery centrum jest świata ruina...") głosi lemma emblematu 33 — „Wąż sferyczny" (Serpens sphaericus). Personifikacje czterech kontynentów znalazły się na nim razem z kulą ziemską wewnątrz szatańskiego kręgu (il. 57). Ten triumf węża i grzechu nad światem jest dla człowieka straszny w skutkach. Unaocznia to kanów w Wejherowie (Karta inwentaryzacyjna w ODZ — K. MeHlin),- obraz w feretronie z 1716 r. w kościele p.w. Sw. Trójcy i Wniebowzięcia NMP w Krośnie (KZSwP, | i. Seria nowa: Województwo krośnieńskie. Pod red. E. Snieżyńskiej-Stolotowej i F, Stolota, z. 1: Krosno, Dukla i okolice. Oprać. E. Snieżyńska-Stolotowa, F. Stolot, K. JM¹ trzebianka, M. Lemańska-Tropińska, J. Ross, Warszawa 1977, s. 74, il. 184); srebro) relief z kościoła parafialnego w Bolechowicach, XVIII w. (dawne woj. krakowski*) karta inwentaryzacyjna w ODZ — M. Kornecki); obraz z 1753 r. w kaplicy pogrzebowej w Dąbrówce (iL 55) (KZSwP, t. 10: Województwo warszawskie. Pod red. I. Galickiej i H. Sygietyńskiej, z. 27: Powiat wolornińskl. Oprać. I. Galicka, H. Sygietyński Warszawa 1969, s. 3).

** K. Estreicher, Bibiiogtaila polska, t. XXX, Kraków 1934, s. 118-111 J. Pelc, Obraz — słowo — znak, Wrocław 1973, s. 244; P. Buchwald*Pelco-w a, Embiematyka w półnobarokowych drukach polskich, Biuletyn Historii Sztuki XU-

1980,    nr 3/4, s. 405; Ta sama, Emblematy w drukach polskich i Polski dotyczących XVI - XVIII w. Bibliogralia, Wrocław — Warszawa — Kraków — Gdańsk — Ibto

1981,    1 150, nr 260.

emblemat 31 — „Wąż złośliwy" (Serpens maiitiosus). Przedstawia on węża otoczonego przez szubienice, zaostrzone pale, płonący stos i rozmaite narzędzia tortur. Lemma ostrzega: Haec et non alia est nostrorum Sphaera malorum („...Okrągły wąż naszego jest nieszczęścia sfera...").

Nieszczęściu świata i grzechowi nigdy nie była podległa Matka Boża, a mimo to wielokrotnie na kartach omawianego zbioru ukazano, jak atakował ją szatan. Na emblemacie 36 — „Wąż strzelec" (Serpens iaculator) z lemmą: Extra ictum posita (Poza zagrożeniem postawiona) Niepokalaną osłania tarcza z literami IHS (il. 58). Słudzy piekła strzelają do niej z armaty małym, zwiniętym w okrąg wężem⁸⁸. Zabiegi szatana nie przynoszą jednak oczekiwanego przezeń rezultatu. Na emblemacie 43 — „Wąż buntownik" (Serpens se-ditiosus) Maryja, stojąc na ziemskim globie, dotyka krzyżem głowy węża (il. 59). Wtedy zostaje on ostatecznie pokonany. O triumfie Matki Bożej mówi lemma: Sub pedibus Maria Tuis jacet hostis uterąue (Maryjo, u stóp Twoich leżą obaj wrogowie).

Ten właśnie wizerunek Niepokalanej, która czynnie walczy z wężem, uderzając go krzyżem, jest w polskiej sztuce wyjątkiem. Podobne przedstawienia występowały w plastyce europejskiej⁸⁴, nie były one jednak zupełnie zgodne z tekstem Wulgaty i podkreślano niekiedy, że Matka Boża powinna tylko deptać głowę węża, a nie walczyć z nim przy pomocy lancy lub krzyża⁸⁵.

Wiele kart ze zbioru Symbola... wskazuje na odmienność Maryi od innych ludzi i na jej wyższość nad światem. Na emblemacie 53 — „Wąż ukoronowany" (Serpens coionatus) szatan w pióropuszu na głowie podaje Niepokalanej koronę, na którą Matka Boża nie zwraca uwagi (il. 60). Lemma głosi: Absąue haec Mundi Regina Corona („...Bez tej korony świata całego Królowa..."). Emblemat 71 — „Wąż kwiecisty" (Serpens iloridus) z lemmą: Vipereo Flos altior Orbe (Kwiat wyższy ponad świat wężowy) nawiązuje do symboliki kwiatowej w przedstawieniach Niepokalanego Poczęcia. Kwiaty rosnące wewnątrz zwiniętego węża więdną; w górę wyrasta jeden — prosty i wysoki, na którym stoi Maryja (il. 61).

Na ciekawym ikonograficznie emblemacie 89 — „Wąż przegrywający" (Serpens collusor traclus) ukazano szatana grającego w kręgle małymi, zwiniętymi wężami (il. 62). Obok widać dwie zburzone piramidy, przy których stoją Adam i Ewa; środkowa piramida z Immaculatą na wierzchołku wznosi się nienaruszona. W wierszu towarzyszącym emblematowi 88⁸⁸ przyrównano dusze ludzkie do piramid lub kręgli, w które szatan gra przy pomocy jabłka. Tutaj zburzone piramidy, zgodnie z lemmą: Pyramis ceciderunt duae, stetit una secunda („...Piramidy dwie padły, Adam padł i Ewa, Stoi Maryja..."), są symbolem grzechu pierwszych rodziców. Upadek i zniszczenie człowieka za

⁸⁸ Motyw ten powtarza się też na emblemacie 16 — „Wąż disarmowany" (Serpens exarmalus), 23 — „Wąż światowy" (Serpens mundanus), 32 — „Wąż odbieżany" (Serpens deserths) i 37 — „Wąż dyszkretny" (Serpens discretus). Na emblemacie 35 — „Wąż puszkarz" (Serpens termentarlus) szatani w turbanach strzelają wężami do personifikacji czterech kontynentów wspartych na ziemskim globie.

⁸⁴ Przykłady tego rodzaju wizerunków to np.: romański rękopis iluminowany De laudibus Si Crucls (Monachium, Biblioteka Miejska, Cim. 14159), gdzie po przedstawieniu grzechu pierworodnego ukazano Matkę Bożą uderzającą krzyżem-lancą w głowę węża (M iodońska. Iluminacje krakowskich rękopisów z 1 poi. XV w. w Archiwum Kapituły Metropolitalnej na Wawelu, Kraków 1967, s. 68); rzeźba hiszpańska z XVII w., CoIIecion Miralles, Barcelona (Trens, op. cif., s. 181, il. 107); ambona Theodora Verhaegena (1743-1746) w kościele Notre-Dame de Hanswijck w Mecheln (G u 1 d a n, op. cit., s. 235, il. 118).

⁸⁸ Beissel, op. clt., s. 275.

⁸⁸ Emblemat 88 — „Wąż w kręgle grający" (Serpens ioculalor pyramldum).

63