DSCN1818 (6)

1

pierworodnego (Rdz 3) i wygnania z Raju (Rdz 3,23—24) (il. 42-45).

Cykl preegzystencji Matki Bożej poszerzono o inne jeszcze kompozycją 1 tak u Biverusa ogląda ona walkę archanioła Michała ze zbuntowanymi anio. lami (il. 46), podobnie, jak Niewiasta apokaliptyczna walkę ze smokiem—szą, tanem. Jest obecna też przy stwarzaniu przez Boga zwierząt (Rdz 1,24-25) i przy stworzeniu Ewy (Rdz 2,21-22) na obrazie z 1 poł. XVIII w. w Jerzmanowie nj Dolnym Śląsku’⁰, gdzie, wyjątkowo dla tego typu przedstawień, namalowano ją z Dzieciątkiem Jezus, siedzącą na smoku. Tę samą wymowę ideową ma po)_{ środkowe antependium ze srebrnej, trybowanej blachy, wykonane przej 1759 r. przez toruńskiego złotnika Jana Letyńskiego dla katedry w Płocku, na zamówienie biskupa Kunigowskiego, sufragana kujawskiego’^{1 2}. I tutaj uskrzy. dlonego smoka depcze Maryja z Dzieciątkiem w ramionach; i tutaj przedsta² wiono Boga Ojca wśród zwierząt i ptaków — jako symbol stworzenia świata, a z drugiej strony Niepokalanej — Boga Ojca i siedzących pod drzewem Ada^ ma i Ewę”.

W świetle powyższych uwag wspomniany obraz z Bytynia jest więc, mimo swej dość prymitywnej formy, rodzajem traktatu mariologicznego, podkreśla-jącego najważniejsze punkty tezy o Niepokalanym Poczęciu i roli Matki Bożej w dziele Odkupienia. Jego uproszczoną wersją wydaje się być inny żaby. tek z Wielkopolski: płótno z Sierakowa, ok. 1640 r.” (il. 47). Do wątku królowej Estery nawiązuje także malowidło na sklepieniu nawy kościoła św. Walentego w Radlinie (XVII/XVIII w., przemalowane w XIX w.)’⁴. Adorację Niepokalanego Poczęcia namalowano tu między Grzechem pierworodnym i Zmartwychwstaniem. Maryja stoi na medalionie ze sceną grzechu, błogosławiona przez Trójcę Św. i adorowana przez klęczące u dołu postaci zakonnicy, zakonnika, księdza i biskupa. U góry widnieją słowa: IMMACULATAE B. MARIAE CONCEPTIO, a z boku putto trzyma napis: NON PRO TE EST HAEC LEX (Nie dla ciebie jest to prawo)’⁵.

Na obrazie z kościoła Wszystkich Świętych w Golejewku (ok. poi. XVII w.)³ Matka Boża na półksiężycu, z berłem, w koronie i nimbie z gwiazd stoi na tle ogrodu z symbolami maryjnymi, mając z lewej strony rajską jabłoń i postaci Adama i Ewy. Wyżej, na niebie namalowano Boga Ojca i Chrystusa z krzyżem, siedzących na obłokach i, jeszcze raz, klęczącą przed Nimi Niepokalaną.

Na fragmencie polichromii nawy głównej kościoła Niepokalanego Poczęcia w Wolsztynie, wykonanej w 1778 r. przez Jakuba Byszkowskiego z Poznania, Maryję otaczają sceny Grzechu pierworodnego, Wygnania z Raju i Pracy Adama”.

Kompozycje, w których ukazywano antytezę Ewa — Maryja poprzez umieszczenie obok Niepokalanej kuszenia pierwszych rodziców przez węża, wy-

stępowały, choć rzadziej, nie tylko w Wielkopolsce. Jako przykłady można wymienić obraz z lat 1667-1668 w Ostropie" i w Skolitach (XVIII w.)**, a także płótno z Bogdaszowic (XVIII w.)⁴⁰, gdzie Adama i Ewę pod drzewem rajskim zamknięto we wnętrzu przezroczystego globu, na którym klęczy Matka Boża.

Taki glob z grzechem pierworodnym znalazł się też pod stopami Maryi w rzeźbie ustawionej w 1732 r.⁴¹ na dziedzińcu kościoła p.w. Nawiedzenia NMP w Świętej Lipce (il. 48).

Również fresk Jerzego Wilhelma Neunhertza (ok. 1734 r.) w świątyni cystersów p.w. Panny Maryi Łaskawej w Krzeszowie, namalowany w przęśle Admirabilis przedstawia scenę Grzechu wraz ze znajdującą się obok Niepokalaną⁴'. Stojącą na półksiężycu Madonnę w kwiecistej szacie i w nimbie z gwiazd trzyma za rękę Bóg Ojciec, ofiarowując ją człowiekowi w chwili jego upadku jako obietnicę (Rdz 3,15) i przyszłą Matkę Zbawiciela — „Dziwne naczynie, dzieło Najwyższego” (Syr 43,2)^4a — Vas admirabile opus exce!si, Eccli 43,2, jak głosi napis u góry kompozycji. W wydarzeniu tym uczestniczy cała Trójca Sw,; Chrystusa, jeszcze nie wcielonego, symbolizują litery IHS wyhaftowane na szacie Boga Ojca⁴⁴.

Inny zabytek — znajdująca się w pelplińskim kościele Bożego Ciała rzeźbiona rokokowa chrzcielnica (ok. 1760 r.) także łączy się ideowo z omawianymi tu przedstawieniami, tym razem w kontekście chrztu, gładzącego skutki grzechu pierworodnego, od którego wolna była Niepokalana: w zwieńczeniu chrzcielnicy Maryja depcze węża oplatającego glob ziemski^4S.

Wątki wspomnianych tu wizerunków zawiera też zachowana w polskich zbiorach akwaforta (ok. 1770 r.), przypisywana Johannowi Baptyście i Josephowi Sebastianowi Klauberom (Biblioteka Narodowa, AFG. IV—15 G. 49.872), stanowiąca ilustrację święta Niepokalanego Poczęcia. Maryja „stworzona przed wszystkimi wiekami", o czym przypomina podpis pod ryciną: Ab aeter-no ordinata sum — „Od wieków jestem ustanowiona" (Prz 8,23), stoi na półksiężycu, globie, wężu i skłębionych chmurach, jak Mądrość Boża, której „tron na słupie z obłoków" (Syr 24,4). Wyżej unosi się Trójca Sw., a Bóg Ojciec trzyma nad Madonną, jak Ahaswer nad Esterą, berło. Z lewej strony umieszczono i tutaj scenę grzechu Adama i Ewy: od ich postaci biegnie w kierunku Niepokalanej napis: Non pro te, sed pro omnibus (Nie dla ciebie, lecz dla wszystkich) — fragment słów Ahaswera. Na drugim krańcu ryciny wznosi się obelisk w kształcie piramidy — symbol Niepokalanego Poczęcia. Klęczą przed nim rodzice Maryi, do której św. Anna zwraca się: Tota pul-chra es.

Do cyklu ilustrującego preegzystencję Matki Bożej należy także temat jej

57

1

IŚ Dawne woj. wrocławskie. Kościół św. Jadwigi. Karta inwentaryzacyjna w ODZ — S. Korak.

” E. Celińska, Jan Letyńskl — złotnik toruński z połowy XVIII wieku, Zeszyty Naukowe UMK w Toruniu, Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo III, 1968, s. 181. ” Ibid., s. 186, il. 12.

2

Kościół Niepokalanego Poczęcia. KZSwP, t. 5, z. 13: Powiat międzychodzki. Oprać, zb.. Warszawa 1968, s. 18, 11. 47; Sławska, op. cit., s. 54.

H KZSwP, t. 5, z. 5: Powiat jarociński. Oprać. A. Kodurowa, Warszawa 1959, s. 15; karta inwentaryzacyjna w ODZ — Z. Kębłowska.

« Ibid.

3

»s Kościół św. Jana. KZSwP, t. 6: Województwo katowickie. Pod red. 1. Rejduch--Samkowej i J. Samka, z. 5: Powiat gliwicki. Oprać. Z. i M. Gutowscy, K. Kutrzebianka, Warszawa 1966, s. 48.

w Dawny powiat Lidzbark Warmiński, kościół NMP. Karta w ODZ — R. i T. Juraszowie.

⁴⁰    Dawny powiat Środa Si., karta w ODZ — A. Sarnowu z,

⁴¹    Autorem figury jest Schmidt z Reszla — J. P o k 1 c w s k i, Święta Lipka. Polska fundacja barokowa na terenie Prus Książęcych, Warszawa—Poznań 1974, s. 68, il. 69.

<j* Za wskazanie mi tego' przedstawienia dziękuję ks. dr St. Kobielusowi.

a st. K o b i e 1 u s, Program ideowy wystroju i wyposażenia kościoła opackiego w Krzeszowie, Warszawa 1979, maszynopis dysertacji doktorskiej w bibliotece ATK w Warszawie, s. 42 - 45. Cytat z Pisma św. wg Wujka.

⁴⁴    K o b i e 1 u s, op. cit., s. 45.

⁴⁵    Za informację o chrzcielnicy pelplińskiej dziękuję ks. prof. dr hah. J. St. Pasierbowi. Zob. tenże, Sztuka: Kościół p.w. Bożego Ciała, w: J. Ciemnoto ński, J. St. Pasierb, Pelplin, Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk 1978, s. 308.