DSCN1823 (6)

Na skutek polemik z protestantami strona katolicka łączyła niekiedy ob« dwie wspomniane interpretacje Rdz 3,15. Utrzymano pogląd, że to Maria stgf, ła głowę węża, ale dodano, iż jej zwycięstwo dokonało się dzięki Chrystu_So. wi*¹ i uznano w związku i tym, że Matka Boża nie powinna być oddzielo„_a od Syna, który jest podstawą jej czci'². Miało to także swoje konsekwencje w sztuce. Powstało kilka typów wizerunków obrazujących wspólną walK Maryi i Jezusa przeciw szatanowi.

Na obrazie ów. Rodziny w Tarnowskich Górach (2 poł. XVII w.)⁸⁰ w»j z jabłkiem w pysku, owinięty wokói ziemskiego globu, nie jest jeszcze poko. nany (ii. 73). Madonna tylko na niego spogląda, zaś św. Józef pokazuje Dzie. ciątku jaśniejący na niebie krzyż, dzięki któremu dokona się to zwycięstwo, Na innym obrazie św. Rodziny — w kaplicy biskupa Zadzika w katedrze kra. kowskiej (2 ćw. XVII w)¹⁰⁰ św. Józef i św. Jan Chrzciciel przyglądają się, || Maryja depcze głowę skrzydlatej bestii, a trzymające ją za rękę Dzieciątko stawia stopę na stopie Matki.

Niepokalaną i małego Jezusa depczących razem węża przedstawiano w sztuce włoskiej od końca XVI stulecia (płótno Ambrogio Figino, ok. 1570. -1580, S. Antonio dei Teatini, Mediolan)¹⁰¹. Najsłynniejsze dzieło poświęcone temu tematowi — to Madorna dei Palairenieri Caravaggia (ok. 1605 r., Rzym, Galeria Borghese)¹⁰², gdzie Maryi i Dzieciątku towarzyszy stojąca z boku św. Anna. Podobne kompozycje spotyka się także w Niderlandach¹⁰⁸.

W nieco odmienny sposób ukazano współdziałanie Matki i Syna na obrazie w klasztorze Bernardynów w Kalwarii Zebrzydowskiej. Niepokalana w wieńcu z róż, błogosławiona przez Boga Ojca, depcze głowę węża owinię. tego wokół kuli ziemskiej, a Dzieciątko stojące wysoko na obłoku przebija go długim krzyżem-lancą (ił. 74). Podobnie jest na płótnie w ołtarzu Niepokalanego Poczęcia (2 ćw. XVII w.) w kościele p.w. Bożego Ciała w Bieczu³'³. Od krzyża w ręku Jezusa biegnie promień, godzący w łeb leżącej pod stopami Maryi bestii — na poły węża, na poły skrzydlatego smoka (il. 75).

Interesujący jest zresztą w tym przypadku cały ołtarz, stanowiący syntezę kilku wątków ikonografii Niepokalanego Poczęcia. Wyrzeźbiono tu śpiącego Jessego i wyrastające zeń drzewo genealogiczne Chrystusa i Maryi. Postaci ich przodków-królów umieszczono pośród splecionych gałązek winorośli. Całość wieńczy kwiat — Niepokalana jako Niewiasta apokaliptyczna w aureoli słonecznej, na sierpie księżyca z ludzką twarzą. Przedstawiono tu także, choć poniżej Matki Bożej, postać błogosławiącego Chrystusa w kielichu lilii. W koronie drzewa umieszczono obraz w kształcie serca, ten właśnie, na którym Maryja i Dzieciątko Jezus wspólnie zwyciężają węża, a Niepokalaną ukazaną jako Tota pulchni otaczają symbole. Jeden z nich ma wymowę eucharystyczną — jest to kielich wypełniony winogronami.

Tę samą formułę ikonograficzną, co ńa malowidłach w Kalwarii Zebrzydowskiej i w Bieczu, zastosował w XVIII wieku Jan Letyński na jednym z pól swego, wspomnianego już, antependium¹⁰⁰, kompozycje te nie były jednak zbyt liczne. Częściej spotyka się w Polsce takie, na których przedstawiono w ramionach Matki Bożej Dzieciątko godzące długim kTzyżem w głowę węża pod jej stopami. Temat ten występował w wielu krajach Europy: we Włoszech, Francji¹⁰⁰, Flandrii¹⁰⁷, Hiszpanii¹⁰⁰ i w Niemczech¹⁰⁰. Także te wizerunki Maryi Zwycięskiej¹¹⁰ są ideowo związane z Niepokalanym Poczęciem¹¹¹. Spotyka się je w sztuce polskiej od końca XVI wieku: w kościele Mariackim w Krakowie znajduje się ufundowany w 1599 r.¹¹⁰ obraz o wielu jeszcze cechach średniowiecznych, które zanikają w przedstawieniach z XVII i XVIII stulecia (il. 76).

Płótno z 1655 r. w kościele św. Stanisława i Franciszka w Koźminie¹¹⁰ poszerza ikonografię tego tematu: Maryja stoi na księżycu o ludzkim profilu, na smoku i ziemskim globie, trzymając Dzieciątko uderzające krzyżem w łeb bestii. Atakują ją diabelscy łucznicy, przed którymi bronią Matki Bożej aniołowie uzbrojeni w lance i tarcze. Tak samo potraktowany motyw walki ze złymi duchami występuje np. na obrazie Francisco Pacheco (XVI w.) w katedrze w Sewilli¹¹⁴. W górnej strefie malowidła z Koźmina nieznany artysta przedstawił otwarte niebiosa ze sceną wysyłania Niepokalanej na ziemię przez Trójcę Sw.

Obraz ten jest o tyle wyjątkowy, że zwykle wojska piekielne atakowały Madonnę ukazaną bez Dzieciątka, jak na emblematach ze zbioru Symbolu Im- ^{4 3}

«• 67

1

   Małe III, s. 38; Trens, op. cit., s. 184.

H Ibid.; Beissel, op. cit., s. 273.

2

   Kościół św. Piotra i Pawła. KZSwP, t. 6, z. 12: Powiat tarnogórski. Oprać. J. Płazak, J. Przała, Warszawa 1968, s. 21, il. 42.

¹⁰⁸ KZSwP, t. 4: Miasto Kraków. Pod red. J. Szabłowskiego, cz. 1: Wawel, Wat-szawa 1965, s. 89, il. 387.

¹⁰¹    Guldan, op. cit., s. 101, 207, il. 115.

¹⁰²    Małe III, s. 39, il. 13; Lepi ci er, op. cit., s. 82; Guldan, op. cit., s. 101. 207, il. 116.

¹⁰⁸ Np. obraz Erazma Ouellina w kościele Jezuitów w Lowanium (Guldan, o? cit., s. 102), marmurowa rzeźba w kościele NMP w Antwerpii, szkoła Artusa OuelliM Mi., ok. 1680 r. (Knipping, op. cit., s. 250, il. 244).

¹⁰⁴ Woj. krośnieńskie, karta inwentaryzacyjna w ODZ — T. Chrzanowski, R. Bukowski, J. Samek, Ręs-imagines, Rocznik Historii Sztuki VIII, 1970, s. 188- 189.

3

klasztory Śródmieścia. Pod red. A. Bochnaka i J. Samka, Warszawa 1971, s. 22, il. 307.

¹¹⁰ KZSwP, t. 5, z. 11: Powiat krotoszyński. Oprać. Z. i J. Kłębowscy, Warszawa 1973, s. 25. Inne przykłady tematu Matki Boskiej Zwycięskiej w XVII w. to np. obraz z 1644 r. w kościele św. Rocha w Proszowie (woj. kaliskie, karta inwentaryzacyjna w ODZ — A. Turowski); malowidło na blasze w kościele Wniebowzięcia NMP w Ko-ronowie, k. XVII w. (KZSwP, t. 11, z. 3: Bydgoszcz i okotice. Oprać. T. Chrzanowski, M. Kornecki, R. i T. Juraszowie, Warszawa 1977, s. 50, il. 124).

^JW Trens, op. cit., s. 167, il. 96 (Maryja bez Dzieciątka). Na rycinie Turris obur-nea Jeana de Loisy z Les portraits des Saintes Vertus de la Vierge Jeana Terrier (1635 r.) strzały wypuszczone przez piekielnych łuczników w stronę Maryi z Dzieciątkiem odwracają się i uderzają w nich samych (Ló pic i er, op. cit., s. 174, iii s. 284). Podobny skutek ma atak na Matkę Bożą na fresku Josepha Wanncmachera w kościele Franciszkanów w Schwabisch-Gmiind (1732 r.), gdzie strzały odwracają się w zetknięciu z berłem Niepokalanej, z którego wyrasta lilia (Guldan, op. cit., s. 231, U. 126).

4

¹⁰⁰ Celińska, op. cit., il. 13. Trzecie pole antependium Letyńskiego przedstawia Maryję trzymającą krzew winny,- wśród jego gałązek siedzi Dzieciątko Jezus ukazane jako Salvator Mundi. Wizerunek ten nawiązuje do Speculum humanae salyationis, gdzie zamieszczono opowieść Herodota o narodzinach króla perskiego Cyrusa 1. Jego dziadek, król Medów Astiages, miał we śnie widzenie, że z łona jego córki Mandei wyrasta winny krzew ocieniający Azję. Była to zapowiedź przyjścia na świat Cyrusa, którego w Izraelu uważano za sprawiedliwego, realizującego Boże plany władcę, gdyż pozwolił Żydom w r. 538 p.n.e. powrócić z Babilonu i odbudować jerozolimską świątynię (Ezd 1,1-11,- Iz 45,1-6). W teologii postać Cyrusa zyskała wykładnię mesjańską (Celińska, op. cit., s. 187; Miodońska, Rex Regum..., op. cit., s. 44 - 45).

¹⁰⁶    Np. rzeźba Nicolasa Blasset w katedrze w Amiens, 1632 r. (Małe 111, s. 40).

¹⁰⁷    Ibid.

¹⁰⁰ Np. mozaika w katedrze w Toledo, wg Maratty (T r e n s, op. cit., s. 185, il.

108).

¹⁰⁰ Np. rzeźba Johanna Josepha Christiana w Buchau am Federsee (Guldan, op cit., s. 102, il. 118).

¹¹⁰ Lcchncr, op. cit., szp. 199. j ¹¹¹ Ibid.; Knipping, op. cit., s. 249.

¹¹⁰ Obraz fundowany przez Andrzeja Gawrońskiego. KZSwP, t. 4, cz. 2: Kościoły