DSCN1827 (5)

resą. To je właśnie, jak głosi napis na obrazie, przewyższa swoją święto^' Niepokalana. W części lewej tej strefy aniołowie trzymają krzyże. Jestf* rząd przeznaczony także dla osób duchownych — świętych zakonników, gfl tów i biskupów. Podobnie w rzędzie najwyższym: Boguszewski namalował sto, jących między aniołami, tym razem bez atrybutów, św. papieża, kardyn_a» arcybiskupa i biskupów. Prawą stronę tego rzędu zajmują otoczeni anioła*' święci: Jan Chrzciciel, Paweł, Wawrzyniec i Izydor-Oracz oraz apostołowie. Piotr, Andrzej i Szymon Zelota.

Kompozycja Boguszewskiego, na której Niepokalaną adorują prorocy, p_a triarchowie, święci i apostołowie pozostała zjawiskiem odosobnionym. Ohra»! ten, do 1834 roku znajdujący się w Paradyżu, nie oddziałał zupełnie na sztuk wielkopolską, ani na sztukę innych ziem. Płótno z k. XVIII w. w CzułczycacJ na Lubelszczyżnie⁸⁶, wyrażające podobną ideę adoracji, nie ma zapewne z dzi_e. i łem Boguszewskiego nic wspólnego.

Ciekawym motywem ikonograficznym jest. także na obrazie poznański^! adoracja Matki Bożej Niepokalanej przez chóry anielskie.

Pseudo-Dionizy-Areopagita w swym dziele De coelesti- hierarchia?^{1 2} p₀. dzielił „wszystkie natury anielskie"^{3 4} na trzy hierarchie, z których każda skła-da się z trzech chórów. Pierwszą hierarchię tworzą: Serafiny (Seraphim), Che. rubiny (Cherubim) i Trony (Throni), znajdujące się najbliżej Boga⁸⁹. Na druga' hierarchię składają się: Panowania (Dominationes), Moce (Virtutes) i Zwierz, chności, zwane też Mocarstwami lub Potęgami (Potestaies)⁴⁰. Hierarchia ostatnia to Księstwa (Principaius), Archaniołowie (Aichangeli) i Aniołowie (An-geli)⁴¹.

Zgodnie z tekstem biblijnym Serafiny powinny mieć sześć skrzydeł (fo 6,2), a Cherubiny — cztery (Ez 1,5-28). Trony, noszące Boga istoty o plo. miennej naturze, o których jest mowa u Ezechiela (1,15-21; 10,9-19) i u Daniela (7,9), bywały przedstawiane jako koła pełne oczu — koła rydwanu-tronu Pańskiego lub podpory stóp Cherubinów; miewały też formę dysków i obręczy ze skrzydłami⁴². Natomiast ikonografia pozostałych chórów jest dość dowolna⁴⁸, gdyż autor De coelest i hierarchia~hie~przypisał im żadnych wyróżniających je atrybutów. Serafiny mogą trzymać płonące świece, symbolizujące Bożą miłość, Cherubiny — księgi (Boża mądrość), Trony — atrybuty sędziów (Boża sprawiedliwość)⁴⁴. Panowania miewają korony, berła i jabłka królewskie; Moce — białe lilie i czerwone róże, symbole Męki Chrystusa⁴³ oraz książki⁵*: Mocarstwa i księstwa mogą występować w zbrojach i z mieczami, jako po-

gromcy szatana⁴⁷. Księstwa przedstawia się również jako diakonów z liliami, Aniołowie zaś trzymają kadzielnice i pochodnie⁴⁸.

Biskup Abelly w swym wydanym w 1670 roku w Paryżu traktacie daje chórom następujące atrybuty: Panowaniom — gwiazdy, korony i berła; Mocom — naczynia z wonnościami (symbole modlitwy), wagi, trąby i pioruny zwiastujące Sąd Ostateczny? Mocarstwom — miecze ogniste; Księstwom — przepaski na czołach, tiary, mitry i berła; Archaniołom księgi z siedmioma pieczęciami, a Aniołom — gałązki oliwne⁴⁹.

Chóry anielskie towarzyszą tronującemu Chrystusowi i Trójcy Św. przy Sądzie Ostatecznym, Madonnie z Dzieciątkiem, a także przedstawieniom Zaśnięcia, Wniebowzięcia i Koronacji Maryi⁵⁰. Jak się okazuje, występują też w scenach gloryfikujących Niepokalane Poczęcie.

Boguszewski, podobnie jak Han w Koronacji oliwskiej, umieścił na swym obrazie niebiańską hierarchię, jest ona jednak, tak jak i u Hana, niepełna⁵¹.

W'-dwóch najniższych i w najwyższym rzędzie namalowano aniołów bez żadnych atrybutów. W rzędzie trzecim od dołu mają oni na głowach wieńce, a w rękach gałązki palmowe. Jeden z nich trzyma lilię. Jeśli jest to Gabriel z lilią ze Zwiastowania — strefę tę zajmuje chór Archaniołów, towarzyszących patriarchom, królom żydowskim i kapłanom. W strefie czwartej po lewej stronie Niepokalanej stoją wraz z zakonnikami Księstwa w mitrach książęcych i z berłami w dłoniach, a po prawej, w rzędzie królów — Panowania w koronach, z jabłkami królewskimi. Wyżej, w strefie piątej, zgromadzonym duchownym towarzyszą aniołowie z krzyżami — Moce lub Zwierzchności z drugiej hierarchii, a zakonnicom i świętym niewiastom — aniołowie trzymający w rękach ozdobne krzesełka. W ten dosłowny i naiwny sposób Boguszewski przedstawił należące do najwyższej hierarchii Trony, nie wyróżnił natomiast żadnymi atrybutami Cherubinów ani Serafinów, malując na ich miejscu w najwyższym rzędzie „zwykłych” aniołów.

Wszystkie chóry niebiańskie adorują wraz ze świętymi, prorokami i patriarchami swą Niepokalaną Panią. Jest to kompozycja w polskiej sztuce XVII wieku zupełnie wyjątkowa⁵². Na obrazie Boguszewskiego, tak jak w litanii

75

1

³⁶    Dawny kościół p.w. Wszystkich Świętych, obecnie kaplica cmentarna. KZSwP, t. 8: Województwo lubelskie. Pod red. R. Brykowskiego, E. Smulikowskiej i Z. Winian

2

5: Powiat chełmski. Oprać. K. Kutrzebianka, E. Smulikowska, Warszawa 1968, s. 27

3

³⁷    Małe III, s. 297; L.' R e a u, Iconographie de l'art chretien, t. 2. Iconographii de la Bibie, I. Ancien Testament, Paris 1956, ś. 39; Engel, w: LChl. t. L szp. 639.

4

³³ Dzieła św. Dionizego Areopagity, tłum. E. BułhaTtT Kraków 1932, s. 140.

5

⁴⁷    Ferguson, op. cit., s. 166; R e a u, op. cit., s. 41.

⁴⁸    Ibid.

⁴⁹    M a 1 e III, s. 298.

⁶⁰ Pasierb, op. cit., s. 180-181; Engel, op. cit., szp. 639.

⁵¹ Fa s i eVb, op. cii., s. 182. Głębocka-Piotrowska, op. cit., s. 26 - 27 sugerując się zapewne tym, że Boguszewski namalował dziewięć grup adorujących Niepokalaną postaci, dopatruje się na tym obrazie całej anielskiej hierarchii. W pierwszym rzędzie u dołu umieszcza Aniołów, w drugim — Archaniołów, w trzecim — Zastępy (? M.B.); w czwartym na lewo — Księstwa, na prawo — Moce; w piątym na Lewo — Panowania, na prawo — Trony, zaś w rzędzie szóstym — na lewo Cherubiny, na prawo —^: Serafiny.

⁸² Dwa inne wizerunki Maryi — Królowej chórów anielskich pochodzą z XVIII w. Na ścianie tęczowej kościoła NMP i św. Stanisława oraz Franciszka w Koźminie umieszczono w latach 1737-9 płaskorzeźbę stiukową przedstawiającą Niepokalaną otoczoną reprezentantami niebiańskiej hierarchii (KZSwP, t. 5, z. 11, s. 25). Nie są to oczywiście „figury alegoryczne", jak podaje KZSwP, lecz chóry anielskie. Serafin trzyma tu płonące serce, Cherubin — księgę i trójkąt symbolizujący Trójcę Sw., przedstawiciel Tronów — tron pod baldachimem, zaś Panowań ma jedną koronę królewską na głowie, a drugą wraz z berłem niesie na poduszce. Anioł z chóru Zwierzchności też ma na głowie koronę, a gronostajowy płaszcz i berło na poduszce. Anioł z chóru Księstw, także w koronie, niesie oprócz berła sztandar. Reprezentant Mocy w hełmie i z mieczem ognistym w dłoni trzyma na łańcuchu skulonego szatana. W hełmie jest również Archanioł z berłem i wiązką błyskawic. Natomiast Anioła z najniższego chóru przedstawiono tu jako anioła-stróża, prowadzącego za rękę dziecko. Insygnia niesione przez aniołów na poduszkach są przeznaczone dla Niepokalanej. Polichromia stropu kościoła