DSCN1834 (6)

pokalanej stoi na obłoku Dzieciątko Jezus z krzyżem, jest to jednak wytopi w tego typu kompozycjach.

Ody ogląda się polskie wizerunki „Immaculaty idealnej" zwraca uw

głównie duża ich liczba i, w- większości, wręcz żenujący poziom artystyctU Złożyło się na to kilka przyczyn. Najważniejszym zadaniem sztuki po Sobo^j Trydenckim nie była, jak się często sądzi^{1 2}, kontrreformacyjna propagandJ W-istocie rzeczy szło o to, by erudire et conikmare popularni, . kształ^ i utwierdzać w wierze lud prosty¹⁶⁷. Interesowano się przy tym nie tyle u kością malowideł, co ich poprawną teologicznie treścią, wyrażoną w sposób zrozumiały dla prostaczków (plebs indocta, rudes); w postanowieniach Soboru Trydenckiego nie pojawia się problem formy artystycznej³. Kontrreformacja szczególnie propagowała negowany przez protestantów kult Matki Bożej, p^. kreśląjąc przywileje Maryi, różniące ją od. innych kobiet- —_: zatem-.. także wiarę-w jej Niepokalane* Poczęcie⁴?⁹.. Kult ten zaowocował • i w 'sztuce; Dlatego właśnie ,Jmmacuiaty .idealne" jako przedstawienia najprostsze, stały się najpopularniejszymi, a nie, rozpowszechniły się kompozycje bardziej am-bitne i skomplikowane treściowo. Artyści nie mogli brać wzoru z obrazu Bo-guszewskiego czy „franciszkańskich" rycin. Wiernym nie należało prezentować sporów teologicznych, a rączej ich "wynik — ukazywać Maryję w chwale jej Niepokalanego Poczęcia; co do którego nie było już wątpliwości. W_ioz-pówszechnianiu takich wizerunków dopomogła zapewne i uchwała synodu z 1685 roku, „który jako typ godny_ńaśladowania nie zalecał już Madonny Częstochowskiej, lecz współczesną ImmacuTatę^Murilla"⁵.

Murilla naśladowano u nas chętnie, choć wielce nieudolnie; Jego kómpo-zycje powtarza między innymi malowidło z 1663 r. w kopule kaplicy Maiki

Boskiej Różańcowej kościoła p.w. św. Trójcy w Działoszycach (iL 107)¹⁸¹, obraz w zwieńczeniu ołtarza kościoła Franciszkanów w Kalwarii Pacławskiej (XVII w.)¹⁶®,^-płótno u św. Michała Archanioła w Szczurach (1 poł. XVIII w.)^1M i obraz w zwieńczeniu ołtarza bocznego kościoła Reformatów w Węgrowie (XVIII w.)^{6 7 8 9}.

Malując Niepokalaną nie zapominano jednak, nawet pod koniec XVIII stulecia, o rodowodzie tego przedstawienia. Jan Niezabitowski (1744 - 1804), malarz ze zgromadzenia marianów w Skórcu¹⁰, wykonał w 1797 r. dla reformatów w Węgrowie¹¹.⁶⁶ obraz, na którym obok Matki Bożej, której aniołowie ofiarowują berło, lilię i wieniec, stoi archanioł Michał zabijający zamiast apokaliptycznego smoka, węża wijącego się pod stopami Maryi (il. 108). Z tyłu putta niosą księgę zamkniętą na siedem pieczęci (Ap 5,1), namalowaną przez Niezabitowskiego także .na obrazie Immaculaty z. kościoła Marianów w §kÓr-cu¹².(il. 109). •

Przykładem procesu odwrotnego — zawarcia elementów wskazujących na Niepokalane Poczęcie Matki Bożej w wizerunku Niewiasty apokaliptycznej jest Madonna Teologów™¹³ ż Purdy Wielkiej k. Olsztyna (1611 r.)¹⁴. Na malowidle tym za sprawą fundatora, proboszcza Błażeja Ruty, znalazło się dwanaście¹⁵ napisów. Sześć¹⁶ z nich — to cytaty ze Starego Testamentu, doty-

1

lowtdło w stallach ok. 1754 r. (dawny powiat Puck, karta w ODZ, — K. Mollin); Krzywin, kościół św. Mikołaja, obraz z 2 poł. XVIIIw. (dawne woj. poznańskie, karli w ODZ — B. Dembińska),* Horodło, dwie kamienne figury z 2 poł. XVIII w. na cmentarzu przy kościele Matki Boskiej Różańcowej (KZSwP, t. 8, z. 6: Powiat hrubieszowski. Oprać. T. Chrzanowski, M. Kornecki, J. Samek, Warszawa 1964, s. 6, ii. 17); Ra-doszowy, kościół św. Jadwigi, obraz z 3 ćw. XVIII w. (KZSwP, t. 7, z. .5: Powiat-kozielski. Oprać. K. Dżułyńska, T. Żurkowska, Warszawa 1965, s. 54); Grójec, plebania kościoła św. Wawrzyńca, obraz z 1771 r. (dawny pow. Oświęcim, karta w ODZ — M, Kornecki); Jemielnica, kościół Wniebowzięcia NMP, obraz z cyklu sześciu przedstawień maryjnych, 1767- 1768 r. (KZSwP, t. 7, z. 14: Powiat strzelecki. Oprać. E. Dwór-nik-Gutowska, E Symbratowicz, Warszawa 1961, s. 19; karta w ODZ -—A, Turowski); Sartowice, kościół św. Barbary, obraz z 1773 r. (KZSwP, t. 11, z. . 15: Powiat świecki Oprać. T. Chrzanowski, T. Żurkowska, Warszawa 1970, s. 38, il. 116); Maków, kościół św. Jana Chrzciciela, obraz z 4 ćw. XVIII w. (KZSwP, t. 7, z. 13: Powiat raciborski. Oprać. T. Chrzanowski, M. Kornecki, Warszawa 1967, s. 23); Wolsztyn, kościół Niepokalanego Poczęcia, figura w fasadzie, ok. 1780 r. (KZSwP, t. 5, z. 28: Powiat w olsztyński. Oprać. I. Galicka, H. Sygietyńska, Warszawa 1970, s. 31); Białka, kościół św. Szymona i Judy, rzeźba z ołtarza głównego, ok. 1780 r. (KZSwP, t. 1, s. 347); Skrzyńsko, kościół św. Wojciecha, rzeźba drewniana, k. XVIII w. (KZSwP, t. 3, z. 8: Powiat opoczyński. Oprać, zbiorowe, Warszawa 1958, s. 38); Żarnowiec, kościół parafialny, obraz w zwieńczeniu ołtarza św. Trójcy, XVIII w. (karta w ODZ — K. Mel-lin); Brzeźnica, kościół św. Małgorzaty, obraz z XVIII w. (dawne woj. zielonogórskie karta w ODZ — A. Lutosławska); Skała, kościół św. Mikołaja, obraz z XVIII w. (dawny powiat Olkusz, karta w ODZ — J. Święcicka); Strzałków, kościół NMP, obraz na zasuwie ołtarza głównego, XVIII w. (woj. kaliskie, karta w ODZ — K. -Kalinowski); Zubrzyca Górna, kościół św. Michała Archanioła, obraz z XVIII w. (KZSwP, t. 1, s. 3771

2

i* Tomkiewicz, Aktuallzm 1 aktualizacja w malarstwie polskim, op. cit., s.57 Tenże, Polska sztuka kontrreformacyjna, w: Wiek XVII, kontrreformacja, barok, op cit., s-, 76*

3

iw pasierb. Sobory o sztuce, w: Miasto na górze, Kraków 1973, s. 192.

158 Ibjd., s. 208-

4

157 Tomkiewicz. Polska sztuka kontrreformacyjna, op. cit., s. 76.

5

tif Walicki, Tomkiewicz, Ryszkiewicz, op. cit., s. 30.

6

   KZSwP, t. 3, z. 9: Powiat pińczówski. Oprać. K. Kutrzebianka, J. Z. Łoziński, B. Wolff, Warszawa 1961, s. 19.

7

   Dawny powiat Przemyśl; karta inwentaryzacyjna w ODZ.

8

168 Woj. kaliskie; karta inwentaryzacyjna w ODZ — C. Kocot.

9

¹⁸⁴    KZSwP, t. 1Ó, z. 26, s. 33,

10

¹⁸⁵    I. G a Ti c k a,. H. S y g i e t y ń s k a, Jan Niezabitowski — malarz mariański, Biuletyn Historii Sztuki XXXVI, 1974, nr 3, s. 269-280.

11

¹⁶⁸ KZSwP, t. 10, z. 26, s. 33.

12

KZSwP, t. 10, z. 22: Powiat siedlecki. Oprać. I. Galicka, H. Sygietyńska, D. Kaczmarzyk, Warszawa 1965, s. 38. Niezabitowski był też autorem malowidła przedstawiającego Niepokalaną znajdującego się w kościele Matki Boskiej w Goźlinie (Porzecze Mariańskie), współczesnego obrazom w Skórcu i w Węgrowie (KZSwP, t. 10, z. 2, s. 9).

13

¹⁸⁸    J. Piskorska, Maryja w ikonografii warmińskiej XVI wieku, Olsztyn 1979, maszynopis w posiadaniu autorki, s. 16. Mgr Piskorskiej dziękuję za wskazanie mi tego przedstawienia.

14

¹⁸⁹    Ibid.; Ta sama, Zabytki ruchome w kościołach i kaplicach dekanatów Olsztyn Południe i Północ według stanu z 1975 roku, w: Studia Warmińskie, t. XIV, Olsztyn 1977, s. 604; T. Dobrzeniecki, Sztuka sakralna w Polsce na Ziemiach Zachodnich i Północnych, Warszawa 1976, s. 29, il. 102.

15

   Ich liczba, jak sugeruje Piskorska, jest być może związana z dwunastoma gwiazdami Niewiasty apokaliptycznej; trzynasty napis to modlitwa i dedykacja fundatora.

16

   Pozostałe sześć to: fragment Apokalipsy — APOC. XII CAP. SIGNUM MAGNUM APPARUIT IN CAELO MULIER AMICTA SOLE ET IN CAPITE EIUS CORONA STEL-LARUM DUODECIM ET LUNA SUB PEDIBUS EIUS; hymniczne pozdrowienia Matki Bożej — AVE FONS CLEMENTIAE VENI AEQUE VENA AVE NOSTRUM GAUDIUM NOSTRA SPES ET VITA (Witaj źródło miłosierdzia, przybądź wodo żywa, witaj nasza radości, nasza nadziejo i życie); 4 modlitwy przypisane św. Augustynowi, Janowi Zło-toustemu i św. Bernardowi — S. AUG. SANCTA MARIA SUCURRE MISERIS. ASSISTE PARATA VOTIS POSCENTIUM. SINT TIBI STUDIA ASSIDUE ORARE PRO POPULO DEI (Sw. Augustyn: Święta Maryjo, wspomóż biednych. Przybądź na prośby błagających, pamiętaj na naszą gorliwość, módl się za lud Boży), S. BERNARDUS: PER TE ACCESUM HABEAMUS AD FILIUM O BENEDICTA INVENTRIX GRATIAE GENITRIX VITAE MATER SALUTIS (Sw. Bernard: Przez Ciebie mamy przystęp do Syna, o bło-głosławiona Pośredniczko łaski, Rodzicielko Życia, Matko Zbawienia), JOAN: CHRI-ŚOST. AVE MATER CAELUM PUELLA VIRGO THRONUS ECCLESIAE NOSTRAE DECUS ASSIDUE PRO NOBIS PRECARE JESUM CHRISTUM FILIUM TUUM DOMI-NUM NOSTRUM (Sw. Jan Złotousty: Witaj Matko, Córko nieba, Dziewico, Tronic Kościoła, Ozdobo nasza, nie przestawaj za nami błagać Jezusa Chrystusa Syna Twojego, Pana naszego), BERN. QUIDNI CORONENT SIDERA QUAM SOL VESTIT (Sw. Bernard: Oby koronowały gwiazdy jak słońce ozdabia). Napisy te podają: P i s k o r -