DSCN1842 (5)

została tekstami apokryficznymi, a zwłaszcza Księga narodzin Błogosławione) Maryi i dziecięstwa Zbawiciela popularnie zwaną Ewangelią Pseudo-Mateusiq i Protoewangelią Jakuba. Przykładem może być przechowywana w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie (2306-308) rycina z 1617 roku pochodząca z kodeksu ruskiego: Maryja, która wyszła na dziedziniec domu, by zaczerpnąć wody, odwraca się zalękniona w stroną, skąd dochodzi głos archanioła. Gabriel natomiast nie wita Najświętszej Panny i nie składa jej hołdu, lecz ukazując się na nieboskłonie przemawia do niej z wysokości.

Ten typ przedstawień narodził się w V w. i był popularny zwłaszcza w sztuce wschodu do końca XII w.⁵*. Wydaje się, iż w Polsce w wiekach XVII i XVIII nie występują sceny Wcielenia, gdzie Maria nie widzi anioła, a słyszy jedynie jego głos, trwają natomiast apokryficzne formuły Zwiastowania przy studni, co jest przejawem tradycjonalizmu polskiej sztuki kościelnej tego okresu.

W zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie (G.310032) znajduje się rycina, która przedstawia wprawdzie odwiedziny anioła w komnacie Maryi, lecz szczegółami nawiązuje być może do sceny przy studni. Jest to drzeworyt Anunana Jobsta wykonany do Postylli J. Wujka w 1584 roku (il. 185). Przestronne pomieszczenie gdzie dokonuje się tajemnica Wcielenia wyposażone jest jedynie w proste sprzęty pełne jednak symbolicznej wymowy: pulpit z otwartą księgą, łoże (którego znaczenie omówione zostało niżej), wazon z kwiatami stojący na oknie. Obecność na pierwszym planie stolika z umieszczonym na nim dzbankiem na wodę może być echem przedstawień przy studni. Tak interpretowane naczynie przypomina Maryję udającą się na dziedziniec, by zaczerpnąć wody.

Przedstawienie to wyrosło zapewne z Protoewangelii Jakuba: „Wziąwszy dzban wyszła Maryja, żeby zaczerpnąć wody. I oto głos jakiś rozległ się i rzekł: pozdrowiona bądź Maryjo, łaskiś pełna, Pan z Tobą, Błogosławiona^ Ty między niewiastami. Rozejrzała się na prawo, na lewo, żeby zobaczyć skąd pochodzi ów głos. I cała drżąca powróciła do domu, postawiła dzban, a biorąc purpurę zasiadła, żeby prząść na nowo"⁰⁰. Z Protoewangelii Jakuba wziął także swój początek zwyczaj umieszczania u stóp Maryi koszyczka z wełną. Najstarszym tego typu przedstawieniem jest płaskorzeźba na sarkofagu w Rawennie pochodząca z końca V w., gdzie Madonna w chwili nadejścia anioła siedzi na krześle i przędzie^{1 2}.

We wczesnochrześcijańskiej sztuce częste było zjawisko dzielenia Zwiastowania na sceny czerpania wody i przędzenia w domu. Równolegle istniały przedstawienia zgodne z tekstem św. Łukasza. Te ostatnie były jednak mniej liczne.

Płaskorzeźba umieszczona w ścianie szczytowej prezbiterium kościoła św. Anny w Krakowie (il. 186)³ przedstawia chwilę wejścia Gabriela do izdebki i oddania pokłonu Najświętszej Pannie. Zaskoczona tym Maria odwróciła się gwałtownie w stronę anioła, wypuszczając przy tym z rąk koszyk z robótką, który potoczył się po podłodze. Pochodzący ze zbiorów Biblioteki Narodowej w Warszawie (G.22423) miedzioryt z mszału (anonimowy autor, XVII w.) przedstawia rozmowę Maryi z aniołem. Nie ma ruchu, jaki wystąpił w poprzednim przedstawieniu, panuje tu atmosfera dostojeństwa i powagi. Koszyk z purpurą stoi w pobliżu pulpitu, przy którym klęczy Madonna (il. 187). Podo-

(inie jest ńa obrazie z kościoła parafialrlego w Gogolewie (il. 188)⁴, czy też i kościoła Michała Archanioła w Zebrzydowicach (il. 189)⁴. We wszystkich wymienionych przykładowo przedstawieniach, na pulpicie, przy którym kłączy Maryja, leży rozłożona ksiąga, ten motyw również został zaczerpnięty z apokryfów, konkretnie z Ewangelii Pseudo-Mateusza⁴.

3,2, Przedstawienie teologiczne

3.2,1. Maijyja jako Oblubienica Boga Ojca

Jak wielkie znaczenie dla wymowy ideologicznej Zwiastowania miały szczegóły towarzyszące scenie, świadczy przykład tak zwykłego sprzętu jakim jest łoże. Malarze północnej Europy, a więc również i polscy, najchętniej umieszczali Zwiastowanie Najświętszej Maryi Pannie we wnętrzu mieszkalnym, zwykłej izdebce wypełnionej prostymi meblami, wśród których łoże zajmuje niejednokrotnie poczesne miejsce. Czasem pełni ono jedynie dekoracyjną funkcję. Ukryte w rogu komnaty sprawia wrażenie, że trafiło na płótno przypadkowo. Z równym powodzeniem malarz mógłby w to miejsce przedsta-v/ić szafę lub stół. Taki charakter ma łoże w Zwiastowaniu z kościoła św. Jadwigi w Nieszawie, pędzla Jakuba Charzyńskiego (il. 190)⁴. Zgodnie z ówczesną modą są to (łoża z baldachimami. I Boczna zabudowa drewniana lub wykonana z ciężkich tkanin miała na celu ochronę od zimna, podobnie jak usytuowanie we wnękach. W tej grupie przedstawień łoże jest zwykłym meblem i nie należy doszukiwać się tu znaczenia symbolicznego. Łoże z baldachimem umieszczone tuż za Maryją, jak ma to miejsce m.in. w przypadku predelli z kościoła św. Jakuba w Nysie (il. 191)⁵⁷ posiada być może inne znaczenie. W sztuce Wschodu Zwiastowanie wyobrażone było często na tle architektury — świątyni w Nazarecie. Z czasem zastąpiono ją spadzistym dachem wspartym na dwóch kolumnach, który następnie przerodził się w baldachim rozpostarty za Maryją⁵⁸. Na płaskorzeźbie z kościoła św. Bartłomieja w Brzózie (il. 192)⁴ draperia żywo przypomina ów dach wsparty na kolumnach. Istnieją liczne Zwiastowania, w których łoże przestaje być częścią sztafażu stając się elementem ikonograficznie i treściowo dominującym — jak na obrazie z Racławic Śląskich

129

1

“ Millet, op. clt. s. 73.

** Protoewangella Jakuba, w: Apokryfy Nowego Testamentu. Pod red. M. Starowieyskiego, Lublin 1960, s. 175—206.

2

Reprod. w: Jarosławiecka, op. cit. s. 105.

3

« KZSwP. t. 4, cz. 2, | 79.

4

Zebrzydowice, woj. krakowskie, kościół św. Michała Archanioła, obraz ołtarza głównego z 1600 r. KZSwP, t. 1, z. 14: Powiat wadowicki. Oprać. J. Szabłowski, Warszawa 1951, s. 513.

“Millet, op. cit. s. 73.

“ Zwiastowanie z rynkiem w Nieszawie w tle, pochodzi z kościoła w Przypuścić. Nie sygnowane. Przypisywane Jakubowi Charzyńskiemu, KZSwP. t. 11: Województwo bydgoskie. Pod red. T. Chrzanowskiego i M. Korneckiego z. 1: Powiat aleksandrowski. Oprać. J. Frycz, T. Chrzanowski, M. Kornecki, Warszawa 1969, s. 20. Por. Słownik Artystów Polskich t. 1, Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk 1971, s. 311. Podobne obrazy Zwiastowania: w Łuszczowie, woj. lubelskie, kościół parafialny, ok. 1600, (Karta inwentaryzacyjna ODZ. Oprać. R. Brykowski) w Nowym Sączu, kościół św. Heleny, ok. 1686, (Karta inwentaryzacyjna ODZ. Oprać. T. Chrzanowski).

w Nysa, woj. opolskie, kaplica Bracka przy kościele św. Jakuba, predella ołtarza 1672. KZSwP t. 7, z. 9: Powiat nyski. Oprać. T. Chrzanowski, M. Kornecki, Warszawa 1963, s. 74.

“ Millet, op. cit. s. 88.

“ Brzoza, woj. kieleckie, kościół św. Bartłomieja, płaskorzeźba Andrzeja Gotckena, 1653 r., sprowadzona z Oliwy. KZSwP t. 3, z. 6: Powiat kozienlcki. Oprać. M. Kwiczała, Warszawa 1958, s. 2. Por. też: Stare Juchy, woj. białostockie, predella ołtarza w kościele Niepokalanego Serca NMP (d. ewang.). Wg opisu neg. w Fot. IS PAN.

• — Ikonografia

5

⁸¹ Gogolewo, woj. poznańskie, kościół parafialny, obraz z 1780 r. KZSwP, t. 5, z. 4: Powiat gostyński. Oprać. Z. Białłowicz-Krygierowa, Warszawa 1961, s. 10.