DSCN9519

WSTĘP

mansu Waltera Scotta, a odwoływać się także do tego, co już napisane, a czego ty dotąd nie znasz... Wszystko to jest górą większą od Krzemienieckiej — i prawie nie do przebycia".

W złą godzinę napisał Słowacki te słowa. Góry zagadnień która spiętrzyła się przed nim w okresie Beniowskiego i Fan-tozego, już nie przebył dalej krokiem w tych latach osiągniętym.

vm

Latem 1842 roku rozpoczynają się pojawiać w dorobku pisarskim Słowackiego zjawiska, które trudno nazwać przełomem. Przełomem w sensie narastania nowych wartości ideowych i artystycznych owego dorobku. Słowacki rok później od Mickiewicza wkracza w krąg zwolenników i wyznawców Andrzeja Towiańskiego. Zabawi w nim znacznie krócej od swojego wielkiego rywala, bo już w listopadzie 1843 roku z koła towiańczy-ków wystąpił. To był pierwszy stopień zerwania, po którym Słowacki założy własne koło. Drugi, definitywny stopień zerwania nastąpi w kilkanaście miesięcy później, z początkiem 1845 roku, kiedy poeta bezwzględnie i namiętnie potępi antynarodowe gesty Towiańskiego i spali już wszystkie mosty.

Dwa dotychczas przebyte przełomy w ewolucji poety oznaczały, że na przeciąg kilku następujących po nich lat ustala się jednolita w swoim wyrazie, na ogół pozbawiona uderzających sprzeczności, wyraźnie nowa faza jego pisarstwa. Inaczej w okresie 1842—1849. Napotykamy w nim ustawiczną walkę Słowackiego jako poety ludu, rewolucji i narodowej historii — ze Słowackim jako wskrzesicielem mistycznych wtajemniczeń.

Nie ma więc w roku 1842 przełomu, a po nim stabilizacji na nowych pozycjach. Dotychczasowa bowiem droga poety do rewolucyjnego demokratyzmu, ten zasadniczy objaw narastania postępowości jego dorobku, nie została zmieciona z powierzchni ziemi. Przecież teraz dopiero pisze Słowacki Odpowiedź na _)tPsalmy Przyszłości", Głos z wygnania do braci w kraju i swe najbardziej rewolucyjne liryki. Po brzegach tej drogi narosły ruiny.

LX

Rozpadł się realizm poety, zamącił historyzm. Jak zawsze, na gruzach począł wschodzić posiew nowego wzrostu i życia.

Diatego to lata 1842—1849 należy rozpatrywać u Słowackiego w świetle trzech pytań: jak rozwijała się dalej rewolucyjna ideologia poety, jakim uległa skrzywieniom i gdzie wykonała skoki naprzód? Po wtóre: co się uratowało z pozostałych idei i zdobyczy artystycznych poety i o ile jego koncepcje mistyczne poddały się prawom wzrostu widocznym na terenie rewolucyjnego demokratyzmu? W końcu: gdzie począł wschodzić posiew całkiem nowych zagadnień i ujęć artystycznych?

Przystąpienie do towiańczyków zastało Słowackiego podczas pracy nad Złotą Czaszką. Przerwał pisanie dramatu i więcej do niego nie powrócił. W roku 1843 powstają: z dramatów Ksiądz Marek, Sen srebrny Salomei oraz parafraza Księcia Niezłomnego Calderona, z poematów zaś Poeta i Natchnienie i dalsze pieśni Beniowskiego. Pospieszny i gorączkowy dorobek tego roku jeszcze się wiąże pod wieloma względami z realistycznym okresem Słowackiego i temu zawdzięcza swe wartości.

Złota Czaszka należy do łańcucha dramatów związanych z hi-storyzmem poety, opartym na tematyce stulecia XVII i XVHL Moment historyczny, w jakim rozgrywa się jej akcja, daje się dokładnie ustalić. Koniec grudnia 1655 roku. Był to czas najszerszego rozpostarcia się najazdu szwedzkiego na Polskę. Król Jan Kazimierz, zmuszony schronić się na Śląsk, wysyła z Opola 15 XI uniwersały wzywające do oporu przeciw najeźdźcy i zdradzie całych prowincji z magnatami na czele. Jedną z pierwszych odpowiedzi na apel królewski była konfederacja zawiązana w Tyszowcach na Lubelszczyźnie, nazwana od tej miejscowości tyszowiecką.

Konfederację tę przenosi poeta do Krzemieńca. Wypadki polityczne ograniczają się w utworze do zawiązania tej fikcyjnej konfederacji krzemienieckiej. Do Krzemieńca przybywa wysłannik królewski Koniecpolski i dowiedziawszy się, że najbardziej szanowanym ze szlachty miejscowej jest strażnik Złota Czaszka, poleca jemu zawiązać konfederację w obronie króla

LXI