DSC
72

198 ZAKOŃCZENIE

przy nowych treściach winno być przedstawione, musi szukać swego wyrazu właśnie w formach stylu schyłkowego, który sam w sobie nie ma jeszcze żadnego specjalnego charakteru. Jest on, jak wiemy, tylko formą tego, co żywe, na to jedynie nastawioną. A właśnie fizjonomię północnego gotyku schyłkowego warunkują bardzo silnie nowe elementy treściowe. Ale i rzymskiego baroku nie można wyłącznie scharakteryzować jako stylu schyłkowego, lecz należy go ocenić także jako nosiciela nowych wartości uczuciowych¹.

Czyż takie procesy historii form architektonicznych mogą nie mieć analogii również i w sztukach przedstawieniowych? Rzeczywiście, nie ulega wątpliwości, że określone, zgodne rozwoje od linearyzmu do malarskości, od rygorów do wolności itd., mniej lub więcej długie, wielokrotnie już miały miejsce na Zachodzie. Antyczna historia sztuki oparta jest na tych samych pojęciach co sztuka nowoczesna i - w warunkach z istoty swej zupełnie różnych - problem ten powtarza się w średniowieczu. Francuska rzeźba od XII do XV wieku jest nadzwyczaj jasnym przykładem takiego rozwoju, a nie brak mu i paraleli na gruncie malarskim. Tylko wobec sztuki nowoczesnej należy się liczyć z zasadniczo innym punktem wyjściowym. Rysunek średniowieczny to nie perspektywiczno-przestrzenny rysunek czasów nowożytnych, lecz ma on charakter bardziej abstrakcyjno-płaszczyznowy, który dopiero pod koniec zaczyna rozwijać głębię perspektywiczno-trójwymiarowych obrazów. Nie można naszych kategorii zastosować bezpośrednio do tego rozwoju, ale całość ruchu ma oczywiście analogiczny przebieg. I tylko o to właśnie chodzi, a nie, by krzywe rozwojowe na całym świecie musiały się bezwzględnie pokrywać w czasie.

Również w granicach jednego okresu historyk sztuki nie może nigdy liczyć na ciągłość rozwoju. Ludy i generacje znajdują swoje oddzielne drogi. Rozwój przebiega tu wolniej, tam szybciej. Zdarza się, że już rozpoczęty rozwój zostaje przerwany i podejmuje się go dopiero po jakimś czasie lub kierunki rozwidlają się i obok postępowego zaznacza się konserwatywny, którego styl nabiera wówczas prawem kontrastu charakteru szczególnego wyrazu. Są to jednak wypadki, których tu słusznie można nie brać w rachubę.

Paralelizm poszczególnych sztuk również nie przedstawia się idealnie. Ich zwarty współmarsz w nowoczesnych Włoszech znajduje na niektórych odcinkach pewne odpowiedniki na Północy, jednakże gdzie tylko ma miejsce oparcie się na wzorach zagranicznych, tam mąci się czysty bieg paraleli. Na horyzoncie pojawia się wówczas coś tematycznie obcego, co natychmiast powoduje szczególną akomodację oka, a czego znakomitym przykładem jest historia niemieckiej architektury renesansowej.

Inna sprawa, że architektura w zasadzie będzie się trzymać elementarnych stopni przedstawienia formalnego. Mówiąc o malarskim rokoku i zachwycając się harmonią architektury i malarstwa, nie można zapominać, że obok owej dekoracji wnętrz, do której odnosi się pojęcie harmonii, istnieje architektura zewnętrzna, znacznie bardziej zamknięta w sobie. Rokoko może przekształcić się w sztukę lotną, wolną i nieuchwytną, ale choć może sobie na to pozwolić, nie jest do tego zmuszone i rzeczywiście czyni to tylko w rzadkich wypadkach. I na tym właśnie polega szczególny charakter budownictwa w porównaniu z innymi gałęziami sztuki, które choć wyłoniły się z jego łona, stopniowo stają się zupełnie niezależne. Architektura zaś stale zachowuje własną miarę tektoniki, jasności i uchwytności.

Problem rozpoczynania od nowa

Przez pojęcie periodyzacji rozumiemy urywanie się i rozpoczynanie się od nowa rozwoju. Musimy więc postawić znów pytanie: dlaczego tak się dzieje?

W toku naszych rozważań cały czas braliśmy pod uwagę przykład odrodzenia stylowego około roku 1800. Wówczas to nowy, „linearny" sposób widzenia świata z niezwykłą ostrością przeciwstawia się malarskiemu widzeniu, które charakteryzuje XVIII wiek. Ogólne wyjaśnienie, że każde zjawisko wywołuje zjawisko jemu przeciwne, nie zaprowadzi nas daleko. Zerwanie pozostanie zawsze czymś „nienaturalnym”, a występuje zawsze i tylko w związku z radykalnymi zmianami w święcie duchowym. Gdy charakter widseoui zmienia się nieznacznie i jak gdyby z wewnętrznego impulsu z plastycznego na malarski, tak że można zadać pytanie, czy me chodzi tu w rzccrrwtstoici o czysto wewnętrzny rozwój, to na pewno w wypadku nawrotu od skości do plastyczności główną podnietę stanowią stosunki zewnętrzne Ml jest to trudno udowodnić. Okres około 1800 roku to epoka oszacowans* om nowo bytu we wszystkich dziedzinach. Nowa lima oddaje uę vhuhr nowey tżeczowości. Nie pragnie się już ogólnego efektu, leci prąeitynrm nie chodzi o urok przybliżonego zjawiska, lecz o kształt taki, fału jml ftlfco

1

Amor ma tu okazję do skorygowania samego siebie. W młodzieńczej pracy Renaissattce undBarock (1888) ten ostatni punkt widzenia został potraktowany jednostronnie i wszystko wskazuje na bezpośredni wyraz, gdy tymczasem należałoby wziąć pod uwagę okoliczności, że owe formy są to nadał aktualne formy renesansowe i jako takie, również bez podniety z zewnątrz, nie mogłyby już pozostać takie same.