DSC01 (14)

w miejsce dotychczasowej formy pracy i kapitału, jako podstawowych zasobów ekonomicznych. Jak pisał Bell, „społeczeństwo postindustrialne oparte jest na usługach [...] tym, co się liczy, nie jest obecnie zwykła praca mięśni czy energia, ale informacja” (1973:127). Tej zmianie kierunku w stronę przemysłu usługowego (handel, finanse, transport, sprzedaż detaliczna, usługi zdrowotne, rekreacja, badania, edukacja, administracja) towarzyszył większy wzrost zawodów usługowych, przeznaczonych dla tzw. białych kołnierzyków (white-collars), w stosunku do niebieskich kołnierzyków (blue-collars), oznaczających zawody w przemyśle ząjmiyącym się produkcją materialną. Stąd, w społeczeństwie postindustrialnym podstawą podziału (stratyfikacji) społecznego i ekonomicznego nie bytyby już dłużej stosunki własności, oparte na posiadaniu środków produkcji, ale raczej kontrola nad systemami wywarzania informacji i wiedzy: nowe klasy technokratów, menadżerów, profesjonalnych inżynierów : i naukowców miałyby na szczycie hierarchii społecznej i politycznej zastąpić właścicieli fabryk i kopalń, zaś wykonujący bardziej pomocnicze zadania, polegąjące na usługach związanych z zaopatrzeniem, dostarczaniem i transportem, zastąpiliby proletariat przemysłowy na dole tej drabiny. Jak zobaczymy, zaktualizowana wersja części tezy odnoszącej się do postindustrial- I nych relacji społecznych jest zasadnicza dla charakterystyki ¹ społeczeństwa sieci.

Niektórzy teoretycy postindustr ializ mu, tacy jak Bell, widzą w tym przesunięciu pewien potencjał do przekroczenia bardziej degradujących i niesprawiedliwych aspektów epoki przemysłowej. Obrazy postindustrialnej przyszłości były znacząco inspirowane podekscytowanym optymizmem: społeczeństwo post-przemysłowe, jak wyobrażano sobie, składałoby się z bardziej wyedukowanego, zaznąjącego przyjemności ogółu obywateli,^ prosperującej gospodarki globalnej z wyrównanymi nierówno- ; ściami ekonomicznymi, postępu naukowego odpornego na ideologie oraz racjonalnego zarządzania sprawami publicznymi.

Natomiast inni | włączając tu Touraine’a (1971), Herberta Marcusego (1964) i Jacąuesa Elłula (1964) - widzieli w postindu-strializmie zapowiedź „zaprogramowanego” i Jednowymiarowego” społeczeństwa, które pogłębiłoby alienację kapitalizmu, w którym życie ludzkie byłoby coraz bardziej przedmiotem dominacji i nieracjonalnego wyzysku, występującego w przebraniu obiektywnej i racjonalnej techniki. Stąd, różnice pomiędzy społeczeństwem przemysłowym i postprzemysłowym dotyczyły raczej stopnia - wyrafinowanej dominacji i głębokiej alienacji - niż rodzaju. W innym miejscu poddano w wątpliwość teorię dotyczącą postindustrializmu. na bardziej empirycznym poziomie. W swojej znanej książce Manufacturing Matters (Produkcja się liczy), Stephen Cohen i John Zysman (1987: 261) stwierdzili, że „nie ma czegoś takiego, jak gospodarka postindustrialna”. Zdaniem tych i innych autorów (zobacz Woodward 1980), postindu-strializm oznacza ideologię, a nie rzeczywistość ekonomiczną. O ile nie można było nie zaprzeczyć, że technologie mikroelek-troniczne miały znaczący wpływ na praktyki produkcyjne, o tyle przejście od produkcji materialnej w kierunku usług było, zdaniem tych autorów, mocno przesadzone, ponieważ twierdzenia te odnosiły się do „rewolucji” na poziomie praktyk i stosunków w kapitalizmie przemysłowym. Mówiąc krótko, zgodnie z tymi krytykami, w stopniu, w jakim miało miejsce to socjo-ekono-miczne przejście, nie odnosiło się ono do zamiany przemysłu na usługi czy wiedzę, ale raczej po prostu było „stanem przejściowym jednego rodząju społeczeństwa przemysłowego, które przechodziło w inny” (Cohen i Zysman 1987: 260).

Społeczeństwo informacyjne

Sukcesy postindustrializmu skończyły się po kryzysie energetycznym z lat siedemdziesiątych i będącej jego następstwem receąji atlantyckich gospodarek. Mniej więcej w tym samym czasie japońscy naukowcy i politycy rozpoczęli nakreślanie konturów modelu społeczeństwa i gospodarki, który koncentrował się szczególnie wokół coraz bardziej elastycznej zdolności do wypełniania zapotrzebowania na elektronikę i komputery osobiste. Nazwą, jaką wybrano dla tego modelu, była joho shakaL, co można w przybliżeniu przetłumaczyć jako „społeczeństwo informacyjne”. Pod wieloma względami model społeczeństwa informacyjnego jest echem teorii postindustrializmu, aczkolwiek jest

15