DSC27

88

Rozdział 23. O transferze wiedzy

/osadnicze pytanie, które wciąż powraca na kartach tej książki dotyczy usamodzielnienia ucznia. W jaki sposób dochodzi do usamodzielnienia? Jakie czynniki temu sprzyjają? Proces usamodzielnienia ucznia jest jednym z najważniejszych celów nauczania. Usamodzielnienie ucznia nie dokonuje się gdzieś na obrzeżach systemu szkolnego, na jakimś marginesie w trakcie zajęć, które mogłyby mieć wywrotowy lub ludyczny charakter, w czasie których można by uciec od elementów przymusu nierozłącznie związanych z nauczaniem. Usamodzielnienie się ucznia dokonuje się w toku zasadniczej działalności szkoły, czyli w trakcie przekazywania uczniowi wiedzy. To właśnie przekazywane treści mają oddziaływanie usamodzielniające. Dzięki treściom przyswojonym w toku nauczania można zacząć patrzeć na świat jako na zbiór zdarzeń, które mają jakieś znaczenie, które można zrozumieć. Kontakt z nauką i kulturą powinien zapoczątkowywać samodzielny rozwój intelektualny. Uczeń powinien się nauczyć używać swojej inteligencji również poza szkolą. Przyswajanie wiedzy powinno prowadzić do usamodzielniania się ucznia, co z kolei powinno znaleźć swój wyraz w' stopniowym zmniejszaniu się zależności od nauczycieli. Podporządkowanie się nauczycielom, wówczas gdy nic jest to niezbędne dla przeprowadzenia nauczania może być mało konstruktywną formą uzyskiwania poczucia bezpieczeństwa.

Na wstępie chciałbym podać definicję transferu umiejętności. Pod tym pojęciem rozumiem zdolność do używania wiedzy nabytej w trakcie lekcji szkolnej w sytuacjach pozaszkolnych¹". Wystąpienie tak opisanego transferu jest uzależnione od obecności wymiaru etycznego w nauczaniu, dlatego że to właśnie wymiar wolności obecny w nauczaniu powoduje, że uczeń może się wykazać własną twórczością. Bez wymiaru etycznego nauczanie sprowadza się do powtarzania materiału podawanego przez nauczyciela. Takie nauczanie wywołuje uzależnienie od nauczyciela i nie uczy samodzielnego posługiwania się przyswojoną wiedzą¹²¹.

Zadaniem pedagogiki jest poszukiwanie najodpowiedniejszych warunków, które umożliwiałyby powstawanie transferu. Prowadząc takie poszukiwania pedagodzy powinni korzy* słać z dorobku psychologii ale równocześnie nie powinni niewolniczo trzymać się psychologii. W jakich warunkach dochodzi do transferu? Jakie metody ułatwiają transfer wiedzy? Na takie pytania psychologia nie jest w stanie odpowiedzieć. Konieczne jest tutaj prowadzenie przez nauczycieli niezależnych poszukiwań.

Transfer wiedzy jest możliwy, gdy nauczanie opiera się na rozwiązywaniu problemów. Nauczyciele powinni uczniom podawać takie zadania, aby w trakcie ich wykonywania uczniowie mogli nazwać problemy i poszukiwać ich rozwiązań. Takie podejście jest ważniejsze niż to. aby zadanie odrobić jak najdokładniej lub jak najszybciej. Nauka rozwiązywania problemów jest kluczem do rozwoju samodzielności ucznia.

Jako przykład na czym, według mnie. może polegać transfer wiedzy podam zadanie polegające na streszczeniu tekstu. Streszczenie tekstu może służyć wytworzeniu myślenia syntetycznego. Takie stwierdzenie wygląda rozsądnie ale samo zadanie .streszczenie tekstu" jest jeszcze dalekie od operacjonalizacji. Pod ogólnym hasłem .streszczenie tekstu" mogą się kryć zupełnie odmienne zadania, z różną problematyką w zależności od tego jaki tekst zostaje streszczony. Inne problemy pojawiają się przy streszczaniu tekstu polemicznego lub opisowego, narracji lub urzędowego obwieszczenia. Czym innym jest pisanie sprawozdania z badań naukowych a czym innym opracowanie zapisu magnetofonowego dyskusji pomimo, że oba te zadania polegają na dokonaniu streszczenia. Wysiłek intelektualny, który trzeba podjąć przy wykonywaniu każdego z tych zadań polega na zidentyfikowaniu problemów i na podjęciu próby ich rozwiązania. Dokonanie streszczenia każdego z wyżej wymienionych tekstów stwarza odmienne problemy. Aby dokonać streszczenia zawierającego wątki polemiczne konieczne jest rozróżnienie pomiędzy podawanymi przykładami a argu-

mentacją oraz uporządkowanie argumentów / zachowaniem hierarchii ważności. Przy streszczaniu tekstu narracyjnego trzeba zwracać uwagę na odróżnienie wątku główne* go od wątków pobocznych. Streszczenie zapisu magnetofonowego zebrania dyskusyjnego wymaga zdefiniowania stanowisk poszczególnych dyskutantów oraz podania używanych przez nich argumentów. Jeszcze inne problemy stwarza syntetyczny opis doświadczenia naukowego, który powinien zawierać przedstawienie hipotetycznych korelacji, których prawdziwość ma sprawdzać eksperyment. Należy wówczas wprowadzić odróżnienie korelacji od zależności przyczynowo skutkowych itp. Przy wykonywaniu każdego z tych zadah. które wszystkie można ująć w ogólną kategorię dokonywania streszczenia, za każdym razem pojawia się nieco odmienna problematyka. Transfer wiedzy w tym wypadku polegałby nn zastosowaniu umiejętności analizy tekstu nabytej przy dokonywaniu streszczenia do innej pracy nad tekstem. Transfer polega na tym na przykład, że wiem iż tekst narracyjny niesie ze sobą odmienną problematykę niż tekst polemiczny i umiem tę wiedzę zastosować.

Przykład ten wskazuje również na jeszcze inną problematykę występującą w pedagogice a mianowicie na opcracjonalizację oddziaływań nauczyciela. Jak widać na podanym przykładzie do opisu działań nauczyciela nie wystarcza operacjonałizacja formalna dokonywana zgodnie z czterema wymaganiami sformułowanymi przez lyleraOperacjonałizacja formalna dotyczy wymogów jasności w stosunku do zadań stawianych uczniowi. Sama jednak operacjonałizacja formalna nic nie mówi na temat treści zadania. Dopiero wskazanie na treść pozwala na dokładne opisanie zadania stawianego uczniowi, na ukazanie problemów jakie są w nim zawarte i sposobów ich rozwiązywania. W trakcie rozwiązywania tych problemów następuje rozwój odpowiednich sprawności poznawczych, psychospołecznych i (notorycznych ucznia. Sprawności nabyte w trakcie rozwiązywania zadań mogą być użyte do rozwiązywania innych problemów, podobnych w ramach pewnej kategorii To właśnie nazywam transferem umiejętności, jeśli rozwiązanie jednego zagadnienia przyczynia się do rozwiązywania innych w ramach pewnej rodziny problemów. Taki transfer pełni funkcję usamodzielniającą¹⁴¹

Zdaję sobie sprawę, że tak zdefiniowane pojęcie transferu może budzić wątpliwości. Pojęcie transferu wiedzy bywa również używane w innym znaczeniu, jako wypracowanie pewnej ogólnej umiejętności uczenia się. przyswojenie sobie pewnych ogólnych wiadomości, które można by zastosować przy przyswajaniu wiedzy należącej do szczegółowych dyscyplin. W tej pracy używam pojęcia transferu w innym znaczeniu ale myślę, że takie rozumienie transferu jako wypracowanie pewnej ogólnej umiejętności uczenia się. również może byc wartościowe szczególnie wówczas, gdy trzeba zorganizować proces nauczania i gdy warto jest założyć a priori. że jest coś co łączy najróżniejsze dziedziny w iedzy. Koncepcja transferu jako wypracowania pewnej ogólnej umiejętności uczenia się może mieć również konsekwencje negatywne, może wprowadzać w błąd szczególnie wówczas, gdy chcemy znaleźć a posteriori wspólne problemy występujące w różnych nauczanych dyscyplinach. Podobieństwo pewnych problemów może być jedynie pozorne i wówczas zakładanie, ze ono istnieje może wprowadzać w błąd. może utrudniać zauważenie rzeczywistych zależności. Na przykład przekonanie, że posiadam umiejętność przeprowadzania dowodów może być mylące, gdyż w rzeczywistości jest niewiele wspólnego pomiędzy dowodzeniem w geometrii, filozofii, biologii czy historii¹⁹¹. Z drugiej jednak strony warto pamiętać, że prawdziwym wspólnym mianownikiem wszystkiego co jest nauczane w szkole jest uczeń. Chociaż następuje coraz większa atomizacja wiedzy szkolnej to jednak te różne rodzaje wiedzy są przyswajane przez jedną i tę sumą osobę, a więc możliwości intelektualne ucznia są niewątpliwie tą rzeczywistością .interdyscyplinarną", która łączy najróżniejsze przedmioty szkolne.

W szkole obserwujemy silne i nie zawsze korzystne oddziaływanie osrodkow akademickich. które w swoim profilu nie mają nastawienia dydaktycznego. Dominacja oddziaływania akademickiego w szkole może prowadzić do tego. zc wiedza, chociaż podawana na bardzo wysokim poziomie naukowym, może być niedostępna dla możliwości poznawczych ucznia.