DSC46

tragedia i romantycy

Prometeusza antycznego, Hamleta. Lecz ostatnich bohaterów tragicznych nasza współczesność skłonna jest widzieć wśród postaci Racine'a. Oni są czyści. Roman¹ lyzm jest nieczysty. To nie tylko literatura programowa, ale to też i melodramat, kicz, kostiumowa awantura „płaszcza i szpady" z duchami. Romantyzm uprawomocnił tandetą i nadał godność artystyczna efekciarstwu. Jest nieśmiertelny jako wielki repertuar kultury nowożytnej i jako wiecznie żywe źródło szmiry. I to są jego wyznaczniki fundamentalne, tych cech nie można rozerwać. Klasyka szacowna, żenująca nitoco, paradoksalna. Niby martwa, bo ileż tekstów jest wręcz nieczytelnych, lecz wciąż inspirująca: sztukę brukową i wszelkie awangardy w sztuce. Do romantyków (różnych) sięgali kolejno ekspresjoniści, symboliści, surrealiści. Także w teatrze. To wielka klasyka reprezentacyjnych scen 1 to przedmiot eksperymentów zaczynając od WiieikieJ Reformy, która „odkryła” dramat romantyczny, po Ar-tauda. Romantyków wystawiał Leon Schiller w „teatrze ogromnym” i wystawia ich w Teatrze Laboratorium Grotowski.

Cóż to ma wspólnego z tragedią? Boris Tomaszewski nazywał nawet melodramat romantyczny „tragedią nieregularną” ¹. Nie była to jedyna formuła nowej tragedii. Wiele ich było: tragedia pojednania (Goethe), tragedia losu (Zachariasz Werner), nowa tragedia chrześcijańska — misterium — dramat słowiański (Mickiewicz). Dwukrotnie i różnie podejmował¹ próbę Byron, wielokrotnie, rozmaicie — Słowacki. Tragedia romantyczna była budowana na wzorach antycznych i) na wzorach szekspirowskich; miała to być tragedia z chórami i tragedia prozą; „tragedia namiętności” i „dramat metafizyczny”; tragedia historii i tragedia historyczna. Ta różnorodność postulatów to nie tylko wyraz estetycznego zamętu i utraty formuły gatunku. Przeciwnie, to próba jego głębszego określenia. To gorączkowe, wielostronne poszukiwania tragedii nowej, tragedii prawdziwej. Bo choć każdy niemal z pisarzy romantycznych miał inną jej wizję¹ dla wszystkich pewne było jedno: ma być ona inna niż tragedie klasycy styczna — tamta stała się „fałszywa”. V. Hugo nazywał to, co pisał. „liberalizmem w literaturze” odpo-wiedolkfem liberalizmu w polityce, i on marzył o wskrzeszeniu wielkiego ; dowego teatru na wzór Greków, łteodhaj żądał wprost; „w chwili obecnej nategy pisać tragedie dln nos, młodzieńców z ku pańskiego 1821, myślących, poważny^ i nieco zawistnych, Muszą to być trą gedie prozą”¹, Pani do ftte<d główne za. danie tragedii widziała w zgłębianiu psy. chologli Jako to u uwewnętr/rilonego y, charakterze • prawdy unwersalnej, jednak nowej, bo trzeb u ją uchwycić _łv człowieku nowożytnym. Natura Judzka bowiem zależy od hfctorll, Stąd, pisali,

„tragedia to dziedzina niezmiennych uczuć (...) niemniej jednak ulega zmł«, nom, Jak wszelkie wytwory umysłu ludzkiego wraz z instytucjami społecznymi i obyczajami, które od nich zależą” •• i/j„ Schillera tragizm był rysem nowożytnej kultury, piętnem cierpienia wypalonym przez nią na współczesnym „senty mantą J nym” człowieku. Tragizm to wysiłek du¹ cha „wymuszającego” wolność (moralną) od natury przez bój przezwyciężania tego, co Jednostkowe l zmysłowe. Dlatego dziedziną tragiczności Je a pat o¹, nie piękno. Lecz 1 dlatego wielką szansa sztuki tej epoki ~ pierwszej epoki tragicznej wedle Schillera — Jest tragedia. Kormu-ła nowej tragedii wiąże się \yi,_;l z tym co najgłębiej ludzkie 1. z tym, co współczesne. Ma to być wieczna prawda o człowieku ukazanym w nowym związku z wielką całością ogólnego (ziemskiego i nadziemskiego) ładu świata z historią polityka, Bogiem, U każdego Jednak ów związek układa się nieco inaczej, stąd różne rozumienia tragiczności, różne poszukiwania tragedii. Zupełnie Jak w naszych czasach.

Czy współczesność stworzyła własną formułę tragizmu, czy nie, czy Jest nią teatr absurdu I w Jakim stopniu — ta sprawa w krytyce wciąż jest otwarta. Romantyzm Jednak nie stworzył tragedii. Tezę tę w krytyce współczesnej najostrzej postawił Stein er. Było to zresztą niemożliwe. Zmiana publiczności, rozbicie jednolitej społecznie widowni przedrewolucyjnego teatru i zgubny wpływ Szekspira — to wedle niego niejako zewnętrzne powody niepowodzeń pisarzy. Myły one jednak i głębsze: nie wierząc w fatalizm zła, przeprowadzając radykalną krytykę

• llmdłiil, Raeino t Mzokoptr, wsrsssws

i¹?, «, ia,

** A.L.ll. ds StaSI, Wybór ptśm krytycznych, Wrocław IMS, s. ST.

1

B. Tomaszewski, FraneutHi melodramat początku XIX wtoku, Dialog nr 11/lSfT.