DSC55

412 lltiNRYK /HII HSKI

_a takie Spensers. dostrrcc można również oddziaływanie poezji Benjamina Jontona, która jako kbsvv\^\\jąca powinna nawet bardziej Miltonowi odpowiadać. Jednakże paradoks twórczości Milton* wyraża się w jego surowych, purytańskich poglądach ideowych i rów-noczeinie misuaiistycsnc-j poetyce. Tak więc poezja Miltona, artystycznie ambitna i na-taawiona na wzniosłość stylu i myśli, jest jednocześnie monumentalną i późnobnrokową kontynuacją Hteratury elżbietańskiej. Kontynuacja ta jednak jest wybitnie zabarwiona ttadeacjamt Klasycznymi. W ten i jedynie w ten, ale bardzo istotny, sposób twórczość Miłtocta jest nie tylko częścią, lecz także zaczynem poezji i estetyki czasów, na które przepada jej ukoronowanie, czasów klasycyzmu końca XVII i pierwszej połowy XVIII wieku.

Klasycyzm Miltona był bardzo umiarkowany i nie bez racji poetę nazywano „ostatnim ełżhictaninem \ Łączył Milton w swoim pisarstwie klasycyzm elżbietańskiego typu ze sty-kew. pożiKgo baroku, którego — zdaniem niektórych uczonych — był najwybitniejszym przedstawieniem. Kie więc dziwnego, że zarówno preromantyzm, jak romantyzm będzie czerpał z poezji Miltona pewne inspiracje.

3. Samuel Butler

Samuel Butler (1612-1680) swoim poematem satyrycznym pt. Hudibras (cz. I-III, 1663—1678) niejako otwiera drogę rozwojową jednemu z głównych nurtów literatury oświecenia angielskiego, przypadającego — jak wiadomo — na okres restauracji i w przybliżeniu na pierwszą połowę XVIII wieku. Jego poemat jest frontalnym atakiem na purytanów jako przedstawicieli tego wszystkiego, co dla Butlera i innych rojalistów angielskich było najbardziej nienawistne w okresie rządów Cromwella. Butler skoncentrował swój atak na skrajnej grupie religijnej — nonkonformistach — których sekciarskie zacietrzewienie i skłócenie, przy równocześnie jednolitym froncie, zarówno przeciw katolikom, jak i ortodoksyjnym anglika nom, stanowiło jednakże przejaw jednego tylko z nurtów fermentu społecznego, stojącego u podstaw' angielskiej rewolucji mieszczańskiej XVII wieku. Z perspektywy własnych dni Butler nie dostrzegał głębszych korzeni ekonomiczno-społecznych tej rewolucji.

W Hudibrasie Butler wykorzystał schemat Don Kichota i Sancho Pansy, wprowadzając obok bohatera tytułowego postać jego giermka, Ralfa. Osnową heroikomicznej fabuły utworu są zaloty Hudibrasa do bogatej wdowy. Zdaniem niektórych komentatorów, ma to być aluzja do ,,zalotów” purytanów do narodu angielskiego, który — podobnie jak bogata wdowa z poematu — nie życzy sobie purytanów. Ukazania obu bohaterów juko postaci charakteryzujących się tchórzostwem i wszędzie odbierających cięgi nie należy traktować jako odbicia prawdy historycznej, ale jako wyraz stosunku Butlera do purytanów.

Poemat — jak na nasz gust — jest bardzo wulgarny, chociaż nic traci i dziś jeszcze żywego dowcipu oraz aktualności (jako atak na hipokryzję). Na tle poezji angielskiej Hudibras — ze swym chropawym ośmiozgłoskowcem rymowanym w najbardziej nieoczekiwany i dowcipny sposób — jest pierwszym z szeregu wielkich poematów satyrycznych w tej literaturze.

4. Teatr i dramat epoki restauracji

„Dramat był jedną z pierwszych rzeczy do odrestaurowania po Restauracji”, stwierdza j Suthcrland. Można się spierać co do tego, czy zasięg oddziaływania i reprezentatywność dramatu, a zwłaszcza komedii, były wielkie, lecz jest rzeczą pewną, iż sam król uważał istnienie i rozwój teatru w stolicy za istotne nie tylko dla inteligentnej rozrywki własnej i swoich poddanych, lecz także dla własnego prestiżu jako monarchy. Już 21 sierpnia 1660 roku Karol II udzielił patentów Thomasowi Killigrew i sir Williamowi Davenantowi, nadając im wyłączne prawo zorganizowania dwu teatrów w Londynie i dwu kompanii aktorskich. Teatry zbudowano później, natychmiast jednak powstały dwie kompanie aktorskie. Kompania Thomasa Killigrew, składająca się częściowo z weteranów teatru elżbie-tańskiego, zdołała przechwycić tym samym prawo do wystawiania sztuk z epoki elźbietań-skiej, co przy zupełnym zrazu braku nowych utworów dramatycznych było bardzo ważne. Natomiast Davenant był poniekąd zmuszony popierać w większym stopniu nowe talenty, chociaż i on skutecznie zabiegał o zezwolenie na realizację sztuk Sbakespeare’a i Webstera. Wydaje się jednak, że z dwu zespołów aktorskich lepiej zorganizowana była kompania Davenanta. Jego trupa też posiadała w swoim gronie najlepszego aktora epoki restauracji, Thomasa Bettertona. Nowością w Anglii było zaangażowanie aktorek przez zespoły teatralne. Z czasem stały się one jedną z pozaliterackich atrakcji teatralnych epoki. Inną nowością było wprowadzenie iluzjonistycznych dekoracji, zastosowanych do bardzo popularnych później sztuk heroicznych, oper i tragedii, nieraz odznaczających się (podobnie jak kostiumy) przepychem i ekstrawagancją.

Jeżeli ilość także świadczy o żywotności jakiegoś rodzaju literackiego, to rta dowód, że dramat był najważniejszym rodzajem literackim czterdziestolecia dzielącego objęcie tronu przez Karola II od końca stulecia, warto przypomnieć, iż w tym czasie napisano ponad 400 sztuk dramatycznych. Były one rezultatem działalności całej plejady znakomitych i mniej znakomitych czy wieszcie całkiem słabych autorów. Zajmiemy się oczywiście tylko najznakomitszymi. Podczas gdy drugorzędni dramatopisarze usiłowali wskrzesić tradycje dramatu elżbietańskiego, co wobec nowych stosunków społecznokulturalnych epoki było zadaniem za trudnym nawet dla wielkich talentów, wybitniejsi autorzy — poza Drydenem — w małym tylko stopniu na tych tradycjach się opierali, koncentrując się na odzwierciedlaniu, przeważnie całkiem bezkrytycznym, rzadziej w formie satyry, obyczajowości swoich czasów. Jeżeli notoryczna frywolność i swoboda w traktowaniu spraw seksu nie była — jak chcą niektórzy badacze — reprezentatywna dla całej epoki, to była reprezentaty wna dla najbliższego otoczenia króla i londyńskich przedstawicieli klasy rządzącej, z wyłączeniem bogatego mieszczaństwa, stroniącego od teatru głównie z powodu purytańskiej tradycji wrogości londyńskiej City wobec przybytku Melpomeny, wrogości, która nic ustała nawet mimo stuartowskiego przewrotu.

Komedia była najwłaściwszą formą wyrazu dla literatury angielskiej epoki restauracji. Jak słusznie stwierdza A. Nicoll: „Heroiczna tragedia i opera nie dała teatrowi żadnego arcydzieła [...]. Prawdziwe siły twórcze opuściły poważny dramat: wszystkiego tego, cf nowe i nacechowane indywidualnością wyrazu, należy szukać w sferze komedii” (A Histor