DSC69

431 HENRYK ZftIERSKJ

12. Preromantyzm angielski

Preromantyzm możemy zdefiniować jako tendencję narastającej opozycji wobec kano. nów literackich klasycy zmu przy równoczesnym pojawianiu się nowych czynników w życiu kulturalnym i literackim przygotowujących grunt pod przyszłą dominację romantyzmu u twórczości i krytyce literackiej. Tak więc preromantyzm jest bardziej procesem rozwojo. wym literatury aniżeli jakimś statycznie pojmowanym jej stanem. W Anglii proces ten był długotrwały, powolny i dokonywał się w zasadzie bez wstrząsów, niejako niepostrzeżenie.

Oto zasadnicze kierunki dokonujących się zmian: 1) zmiana orientacji w zakresie koncepcji natury i stosunku do niej poety, czasami nazywana „odkryciem natury na nowo”; 2) odkrycie na nowo człowieka przez odejście od zasady, że tylko przedstawiciele tzw. wyższych klas mogą być przedmiotem zainteresowania poety; 3) powrót do swobody w zakresie wersyfikacji, nawiązującej do poezji elżbietaóskiej; 4) zachwianie optymizmu oświeceniowego i wprowadzenie ponurej i „metafizycznej” tematyki (np. „poezja cmentarna”); 5) odkrycie bogactwa folkloru; 6) pojawienie się i rozwinięcie sentymentalizmu.

Regularny odwrót klasycyzmu rozpoczyna się jednak od cyklu poematów, napisanych przez szkockiego poetę przybyłego do Londynu, Jamesa Thomsona (1700-1748), zatytułowanego Pory roku (The Seasons, 1726-1730). W utw orze tym autor odbiega przede wszystkim od zasady opisywania „natury upiększonej”, opisując naturę dziką, także krajobraz zimowy (pierwszy poemat cyklu Pór roku pt. Zima, Winter, opublikowany został naj-

Jamcs Thomson, portret pędzla J. Patouna, 1746, National Portrait Gallery w Londynie

wcześniej, bo jut w r. 1726). Chociaż jest to jeszcze poezja opisowa, nie nfltwrgiją i od lego typu poezji w XVIII wieku, i brak w niej jeszcze pantcistycznych elementów poezji romantycznej, stanowi jednak już pierwszy krok w kierunku koncepcji natury, jaka będzie reprezentował Wordsworth. Utwór jest napisany elżbietańskim wierszem białym (bUmk \erse).

Za Thomsonem poszli inni, pomniejsi poeci, wśród których na uwagę zasługuje Edward Young (1683-1765). Jego Myśli nocne (Night Thoughts, 1742-1745; w Polsce znane powszechnie pt. Noce), również napisane wierszem białym, traktują o problemach takich, jak śmierć, nieśmiertelność i sens życia, a więc odległych od pełnej zadowolenia z siebie muz> klasycystycznej. Utwory Younga są patetycznym głosem rozpaczy umarłych wołających z grobu i są najsilniejszym akcentem rozwijającej się także u innych poetów (np. Cray) „poezji cmentarnej”. Zdaje się, że ten typ poezji podkopywał gmach klasycyzmu w Literaturze angielskiej w większym stopniu, niż to się na ogół przyjmuje w nauce. Tenże sam Young jest autorem rozprawy O oryginalnej kompozycji (Conjectures on Original Compo-sition, 1759). W swej rozprawie Young odrzuca doktrynę Pope’a nakazującą naśladownictwo klasycznych wzorów jako obowiązek poety, argumentując między innymi, że poeci greccy, reprezentujący owe prawzory do naśladowania, sami nie mogli być naśladowcami, lecz by i poetami oryginalnymi.

Jednym z najwybitniejszych osiągnięć osiemnastowiecznej poezji angielskiej jest Thomu sa Graya (1716-1771) Elegia napisana na cmentarzu wiejskim (An Elegy Written on a Coisntr Churchyard, 1751). Utwór ten reprezentuje wysokiej klasy artyzm osiągnięty drogą hora -cjańskiego wieloletniego szlifowania, a więc w tym sensie jeszcze daleki od romantycznej spontaniczności i bliski klasycyzmu pod względem formy. Tematycznie natomiast stanowi krok w stronę romantyzmu: dostrzegamy w nim po raz pierwszy poważne potraktowanie losu prostych ludzi. Dziś jeszcze urzeka nas ten wiersz melodyjnością, głęboką kontemplacja i umiejętnym stosowaniem onomatopei. Funkcje preromantycznych przemian przypisuje się także poetyckiej twórczości Williama Cowpcra (1731-1800), ale nie wydaje się, aby odegrała ona poważniejszą rolę w tym procesie.

W okresie preromantyzmu w Anglii — obok zainteresowania twórczością poetycki epoki elżbietańskiej i narastającego uznania dla Shakespeare'a — ważnym czynnikiem był* nowe spojrzenie na średniowiecze, dalekie od klasycystycznej pogardy i lekceważenia Szczególne znaczenie ma kult zamierzchłej, celtyckiej przeszłości. Wyrazem tego było wy danie przez Thomasa Percy (1729-1811) zbioru utworów ze znalezionego przypadków rękopisu (pochodzącego z r. 1650), zawierającego między innymi szereg średnio* iccznyc ballad. Zbiór ten, zatytułowany Zabytki dawnej poezji angielskiej (Reliąues of Ancie English Poetry, 1765), wywołał duże poruszenie, stał się powodem założenia „The Per Society”, którego celem było zbieranie zabytków dawnej literatury, a nade wszystko sl nowił niezmiernie ważne źródło tematyczne i formalne dla późniejszej poezji Waltera Scot Wordswortha i Coleridge’a.

Moda na dawną literaturę stała się tak wielka, że posunięto się nawet do fałszerstw Mowa tu o sławnych tzw. Pieśniach Osjana (The Works of Ossian, 1773) i wcześniejszy publikacjach, które wydawał James Macpherson (1736-1796) jako oryginalną jakoby tycką poezję wczesnośredniowiecznej Szkocji. Chociaż rzekomy wydawca rzeczy vr»