DSCe46

NEUROPSYCHOLOGIA

Funkcje emocjonalne

Opisano dwa rodzaje reakcji emocjonalnych przy jednostronnych uszkodzeniach mózgu, szczególnie dobrze widoczne podczas niektórych badań, kiedy pacjent doznaje niepowodzenia. Reakcję emocjonalną pierwszego typu Goldstein (1939b) nazwał „reakcją katastroficzną” i zauważył, że towarzyszy ona zwłaszcza uszkodzeniom półkuli dominującej. Goldstein stwierdził, że takie reakcje są „nie tylko «nieadekwatne», ale także chaotyczne, niestabilne, niespójne i występują w stanie szoku fizycznego i psychicznego”. Widać, że pacjent nie tylko cierpi emocjonalnie, ale ma także początkowe objawy omdlenia, na przykład jest blady i poci się. Rozpoznanie początku takiej reakcji katastroficznej jest ważne, gdyż - pomijając samopoczucie pacjenta - poziom wykonania zadań testowych może się pogorszyć na jakiś czas i nie uzyskamy prawdziwego obrazu jego obecnych możliwości: „(...) po reakcji katastroficznej jego reaktywność będzie prawdopodobnie obniżona przez krótszy lub dłuższy czas. W mniejszym lub większym stopniu pacjent przestaje reagować i nie radzi sobie nawet w tych zadaniach, które z łatwością wykonywał w innych okolicznościach. Zaburzenia w następstwie reakcji katastroficznych są długotrwale” (Goldstein, 1939, s. 37).

Reakcji katastroficznej poświęcono niewiele badań neuropsychologicznych, chociaż zaczyna się to zmieniać (Bogousslavsky, 2003). Stan ten występuje stosunkowo rzadko, o czym świadczy zaledwie 12 takich przypadków wśród 326 pacjentów po pierwszym udarze mózgu (Carota i in., 2001).

Drugi typ reakcji emocjonalnych jako pierwszy zauważył Babiński (1914), który stwierdził brak świadomości zaburzenia, obojętność lub nawet zaprzeczenie, że pacjent ma porażenie połowicze, zwłaszcza lewostronne (zob. anozognozja, rozdz. 6). Reakcję tę spotyka się częściej, chociaż nie wyłącznie, przy uszkodzeniach prawej półkuli (Hecaen i in., 1951; Denny-Brown i in., 1952). Gainotti (1972) systematycznie badał duże grupy chorych z uszkodzeniami prawej lub lewej półkuli i w związku ze stroną uszkodzenia wymienił następujące objawy: po uszkodzeniach lewostronnych częściej obserwowano „reakcje lękowe, wybuchy płaczu, okrzyki, depresyjne narzekania lub przypadki ostrej odmowy dalszego udziału w badaniu”. Natomiast po uszkodzeniach prawostronnych częściej występowała „anozognozja, bagatelizowanie, reakcje obojętności i tendencja do żartowania oraz wyrażanie nienawiści wobec porażonej kończyny”. Gainotti zdecydowanie potwierdził to, co wcześniej zauważyli Goldstein i inni autorzy, a mianowicie, że reakcje katastroficzne najczęściej spotyka się u badanych pacjentów z afazją, kiedy próba porozumienia się nie udaje im się po raz kolejny. „Jak twierdzi Goldstein, reakcje te wydawały się rozpaczliwą reakcją organizmu na zadanie, z którym nie mógł sobie poradzić”.

Dalsze dowody podziału funkcji emocjonalnych między dwie półkule zostały uzyskane w badaniach z udziałem chorych z uszkodzeniami mózgu i potwierdzone przez dane z badań, w których uczestniczyły osoby zdrowe.

Przy użyciu MMPI Gasparrini i in. (1978) stwierdzili, że 7 spośród 16 pacjentów z uszkodzeniami lewej półkuli miało podwyższone wyniki w skali depresji, lecz takich wyników nie miał żaden z 8 pacjentów z uszkodzeniami prawej półkuli.

Chorzy z uszkodzeniami prawej półkuli radzą sobie gorzej niż pacjenci z uszkodzeniami lewej półkuli z oceną ekspresji emocjonalnej, spostrzeganej zarówno wzrokowo (Benowitz i in., 1983), jak i słuchowo (Heil-man i in., 1975; Denes i in., 1984; Darby, 1993). Deficyty emocjonalnej prozodii (melodii mowy) stanowią podstawę klasyfikacji emocjonalnych aspektów zaburzeń funkcji językowych występujących po uszkodzeniach prawej półkuli zaproponowanej przez

ASYMETRIA PÓŁKUL MÓZGOWYCH

Rossa, który nazwał te zaburzenia aprozo-diami(Ross, 1981; Gorelick, Ross, 1987), lecz znaczenie lateralizacji jest nadal niejasne (Heilman i in., 1984; Cancelliere, Kertesz, 1990; Darby, 1993). Retrospektywna analiza literatury (Sackeim i in., 1982) ujawniła, że patologiczny śmiech jest związany głównie z uszkodzeniami prawostronnymi, zaś patologiczny płacz - z lewostronnymi. Padaczka geloleptyczna¹ (napadowe wybuchy śmiechu) była częściej związana z ogniskami lewostronnymi niż prawostronnymi. Jeden z trzech pacjentów, których opisali Arroyo iin. (1993), miał napady śmiechu bez odczuwania wesołości czy rozbawienia. Uszkodzenie znajdowało się na przyśrodkowej powierzchni lewego płata czołowego z ogniskiem padaczkorodnym w przedniej części zakrętu obręczy w lewej półkuli, co wykazano za pomocą elektrody podtwardówkowej. U pozostałych dwóch pacjentów, którzy mieli częściowe złożone napady padaczkowe, wybuchy śmiechu z towarzyszącym im odczuwaniem wesołości wywoływano przez drażnienie zakrętu wrzecionowatego i przyhipokampowego.

Przy ocenie wzrokowo eksponowanej ekspresji emocjonalnej izolowana prawa półkula jest sprawniejsza niż lewa (Bcnowitz i in., 1983).

Zebrano zatem wiele różnych danych potwierdzających dominację prawej półkuli wodniesieniu do niektórych funkcji emocjonalnych. W swoim wyczerpującym przeglądzie Gainotti (1984) omawia również zagadnienia metodologiczne. Bear (1982) sądzi, że podstawowym deficytem pacjenta z uszkodzeniami prawej półkuli jest „niewydolność kontroli emocjonalnej” (failure in emotional meillance), co ma związek z asymetrią budowy mózgu, zwłaszcza połączeń korowo-lim-bicznych. Uważa, że potwierdzają to badania nad różnicami osobowościowymi u chorych z padaczką, z jednostronnymi ogniskami w płacie skroniowym (zob. rozdz. 5). Koncepcja, jaką proponuje Bear, jest zbieżna z omawianą wcześniej teorią asymetrii uwagi Heilmana.

Badania nad osobami zdrowymi

Asymetrię słuchową w ocenie emocjonalnej wartościowości (walencji) muzyki odbieranej jednym uchem wykazano u ludzi zdrowych (McFarland, Kennison, 1989), lecz asymetria ta zależała od ręczności badanych.

Zapis EEG z okolicy ciemieniowej, dokonany podczas eksponowania bodźców emocjonalnych przy nastawieniu poznawczym lub emocjonalnym, wywołanym przez instrukcję u osób zdrowych, wskazuje, że najwyższy poziom aktywacji przy nastawieniu emocjonalnym miał miejsce w lewej półkuli, lecz większe zróżnicowanie między nastawieniem poznawczym a emocjonalnym wystąpiło w półkuli prawej (Smith i in., 1987). Ci sami badacze stwierdzili, że przetwarzanie informacji o ładunku emocjonalnym było mniej zróżnicowane (półkulowo - przyp. red. nauk.) u osób leworęcznych (Smith i in., 1990).

Zgodnie z teorią „wartościowości” (walencji), emocje pozytywne są bardziej związane z lewą półkulą niż prawą, natomiast emocje negatywne (lub skojarzone z wycofywaniem się) są w większym stopniu powiązane z półkulą prawą. Potwierdza to badanie, które przeprowadzili Canli i in. (1998). Praca ta stanowi przykład coraz częstszego stosowania przez badaczy metod neuroobra-zowania w celu wyjaśnienia związków między mózgiem a zachowaniem.

Na zakończenie przedstawimy przykład badań nad ludźmi zdrowymi, które podkreślają złożoność tego zagadnienia. Nagae i Mosco-vitch (2002) wykazali, że pamięć słów o ładunku emocjonalnym w większym stopniu zależy

1

W przypadku padaczki mamy do czynienia raczej z nadmiernym pobudzeniem niż z utratą funkcji, dlatego jej skutki są odwrotne niż skutki uszkodzenia mózgu (przyp. red. nauk.).