IMAG0036

przykłady podaje Jakobson rodzaj rzeczownika: niekonieczny w jęz\ ku angielskim, konieczny w rosyjskim.

Celem ostatecznym badań nad uniwersaliami jest zdaniem Com-riego wyznaczenie granic zmienności w obrąbie języka ludzkiego < hmiLs on variation within human language - 34),

co brzmi jak nowa formula ambicji Wittgensteina, by zbadać granice możliwości języka, które są zarazem granicami świata w znaczeniu epistemologicznym. Według B. Comrie (1989:15ff) można podzielić uniwersalia językowe na trzy grupy:

—    substancjalne i formalne,

—    implikacyjne i nieimplikacyjne,

—    uniwersalia absolume i tendencje.

Przez uniwersalia substancjalne rozumie on kategorie granaty czne. które są uważane za uniwersalne, np. czasownik, czasownik moda lny. rzeczownik, samogłoska, spółgłoska. Uniwersalia formalne obejmują formy reguł gramatycznych, np. tworzenia pytania, czy tworzenia strony biernej. Uniwersalia nieimplikacyjne stwierdzają samo istnienie pewnej cechy językowej, bez orzekania jej związku z innymi cechami, np. twierdzenie, że wszystkie języki posiadają spółgłoski. Uniwersalia implikacyjne (na które wskazał po raz pierwszy J. Greenberg) dotyczą współistnienia pewnych cech językowych, wyrażają fakt, że pewna cecha X występuje w języku tylko wtedv gdy istnieje w nim zarazem cecha Y (np. twierdzenie, że język- który dysponuje przydawkami, posiada zarazem odpowiadające ,_ni pżoUczr.iki sposobu). Absolutne są te uniwersalia, które są dane bez żadnego wyjątku. W przypadku tendencji stwierdza się (nielicz

ne) wyjątki-    ......

Relatywizm kulturowy i lingwistyczny to twierdzenie, ze język

tanowi dla swego użytkownika podstawę i zasadę segmentacji ree-? ' . _SC) '• Teoria uniwersaliów to odwrotność tezy relatywi-^CZ>^net głosi ona ze to wspólne wszystkim ludziom predyspozycje iLaw cze determinują język, wpływając na łączenie w pojęcia wy-obiektywnego poznania Innymi słowy: że obiektywne cechy

to, co umiemy nazwać, zaś nowe jakości wiązaniu Z tym, co już umiemy narwać.

pozajęzykowej rzeczywistości „wymuszają” zarówno określoną klasyfikację (kombinację cech) doświadczenia, jak i jej językową reprezentację.

Uniwersalia semantyczne są poszukiwane metodą porównawczą, przy odwołaniu do informatorów (rodowitych użytkowników języków) i dotyczą wybranego pola wyrazowego (Wortfeld). Najczęściej cytowane są wyniki badań nad polem kolorów (np. Witkowski, Brown), polem terminologii określającej pokrewieństwo (np. Green-berg, Kronenfeld) oraz polem terminów botanicznych i zoologicznych (np. Berlin, Rosch).

Przekład - obojętnie, czy pojmowany jako szereg operacji lingwistycznych, czy jako transfer kulturowy I przenosi „to, co wspólne”, czyli jakości oraz struktury niezróżnicowane, zaś asymiluje „to, co inne”, czyli przetwarza jakości i struktury odmienne. Jest rekonstrukcją tekstu oryginału w innym języku. Uniwersalia semantyczne, zwłaszcza, jeśli je definiować liberalnie - jako prawie-uniwersalia (near-universals), mogą odegrać znaczącą rolę w przekładoznaw-stwie. Wskazanie uniwersalnych pól wyrazowych może bowiem stanowić obiektywny drogowskaz w subiektywnie uwarunkowanym akcie hermeneutycznym, jakim jest dotarcie przez tłumacza do warstwy znaczenia.

Chomsky zwraca uwagę, że możliwość wypracowania sensownej procedury przekładu z dowolnego języka na dowolny język zależy od dostatecznej ilości uniwersaliów materialnych (Chomsky 1982:51), które obejmują uniwersalia semantyczne. Sam Chomsky wątpi jednak w możliwość wypracowania takiej metody: nie ma zbyt wielu powodów, by przypuszczać, iż możliwe są sensowne procedury przekładu (Chomsky 1982:52).

Można wymienić dwie przyczyny tego sceptycyzmu Chom-sky’ego: obiektywnie niedostateczną ilość uniwersaliów materialnych (niski stopień materialnej uniwersalności ludzkich języków) oraz niekwestionowaną rolę dyferencjaliów językowych (i kulturowych), które pozostają z uniwersaliami w związku komplementamości.

Wydaje się zarazem, że przekład może odegrać pewną metodologiczną rolę w badaniach nad uniwersaliami. Odbywa się on bowiem na performancyjnym materiale językowym i zmaga się z kre-

61