IMAG0285 (4)

- 4 -

cznie więcej, bo oprócz regionalizmów językowych występują u nich często ditlektyzmy, czyli formy, konstrukcje i wyrazy gwarowe. Cechy te są jednak coraz rzadsze, bowiem w okresie powojennym gwaiy wiejskie dość szybko się cofają, są zastępowane językiem ogólnym. Zachowują się cechy mało się różniące od języka ogólnego, słabo uświadamiane, a giną wyraziste cechy gwarowe.

Do jednolitości w języku polskim jest jednak jeszcze dość daleko. Często jeszcze mowa ludzi zdradza: po cechach językowych można poznać, z jakiej części Polski mówiący pochodzi - z części kraju, dzielnicy czy nawet okolicy. Pewne regionalne czy dialektalne cechy mają zasięg geograficzny szeroki, inne węższy, a niektóre są ograniczone do terenów stosunkowo niewielkich.

W tej książeczce chcemy przedstawić w sposób prosty (czasem nieco uproszczony) regionalne i gwarowe cechy języka polskiego i określić ich geograficzne zasięgi, tak by słuchając ludzi, można było powiedzieć, skąd pochodzą. Przede wszystkim - słuchając, bo język pisany jest o wiele mniej zróżnicowany niż mówiony, i

Cechy różniące mowę Polaków dzielą się na regionalizmy i dialektyzmy. Regionalizmy językowe to cechy występujące w części terytorium Polski w języku ogólnym, z poprawnościowego punktu widzenia akceptowalne. Dialektyzmy to cechy gwar wiejskich, częściowo i miejskich, w języku ogólnym, literackim nie-akceptowalne. Regionalizmy są więc uważane za poprawne, dialektyzmy w języku ogólnym (kulturalnym, literackim) - za niepoprawne.

Tutaj aspekt poprawnościowy nie jest istotny. Omawiając poszczególne cechy, nie kwalifikujemy ich, nie dzielimy na poprawne i niepoprawne. Takim kwalifikowaniem zajmują się słowniki poprawnej polszczyzny.

Nie przedstawiamy tu wszystkich cech regionalnych i gwarowych. Przede wszystkim nie podajemy wszystkich wyrazów geograficznie zróżnicowanych. Wyrazów takich jest bowiem bardzo dużo, nawet samych regionalizmów leksykalnych jest za dużo, by je wszystkie wymienić, nie mówiąc już o wyrazach gwarowych. Poza tym zasięgi geograficzne niektórych cech i wielu wyrazów nie są dokładnie zbadane. W takich wypadkach i tutaj podajemy dane niepełne.

Czasem pewne uogólnienia po dokładniejszych badaniach mogą się okazać nie całkiem właściwe. Trzeba też pamiętać, że regionalizmy, a tym bardziej dialektyzmy nie tylko na danym terenie, ale nawet u tych samych osób występują zwykle niekonsekwentnie, mogą się tylko czasem pojawiać. Nie można więc zakładać, że mowa naszych rodaków szybko i dokładnie zdradzi nam. skąd oni pochodzą. Większość dzisiejszych Polaków nie ma tak wyrazistej regionalnej wymowy, jaką prawdopodobnie miał św. Piotr.

Nie stosujemy tu w zasadzie pisowni fonetycznej; cechy fonetyczne oddajemy w ortografii literackiej, a więc tylko w przybliżeniu (nawet zamiast u piszemy l).

Książeczka niniejsza dzieli się na dwie części. Pierwsza się składa ze 130 rozdziałków, z których każdy przedstawia jedną cechę 1 fonetyczną, fleksyjną, słowotwórczą lub leksykalną i ograniczoną geograficznie. Cechy głównie fonetyczne są przedstawione w rozdziałkach 1-73, fleksyjne w r. 76-107, słowotwórcze w r. 108-113, leksykalne w r. 114-130. Tytułem każdego rozdziałku jest jakieś ogólnie znane zdanie, wyrażenie, zwrot, powiedzenie z wprowadzoną do niego cechą w tym rozdziałku omawianą (wyraz lub wyrazy z tą cechą podaje się kursywą). W większości rozdziałków umieszczono mapki schematyczne z zaznaczeniem terenów występowania danych cech (oparte głównie na pracach K. Dejny). Jeśli omawiane zjawisko jest przedstawione w Małym atlasie gwar polskich, to się podaje na końcu rozdziałku numer odpowiedniej mapy (map). Podaje się również