~LWF0012 (3)

26

i staroangielskich¹. Formuła jest prastara i w podobnej formie odnajdujemy ją już w Rygwedzie (X, 129, l)². Także w Metamorfozach (I, 5-8) Owidiusza czytamy:

Antę marę et terras et, quod tegit omnia, caelum unus erat toto naturae vultus in orbe, quem dixere Chaos...

Cóż więc wówczas było? Według Voluspa (3) przed powstaniem świata istnieć miała jedynie otchłań - Ginnungagap³. Wyobrażano ją sobie jako wypełnioną magicznymi mocami czeluść⁴. Z opisu Skandynawii u Adama z Bremy wynika, że Ginnungagap umieszczano daleko na północy, gdzieś na krańcach Oceanu Lodowatego, i obawiano się, że pochłania ona wszystko, co się do niej zbliży. Harald hardrade miał podczas swej wyprawy na Północ jedynie dzięki wielkiemu wysiłkowi wioślarzy uniknąć wciągnięcia w jej odmęty⁵. Tak jednak wyglądać miała otchłań Ginnungagap w świecie już istniejącym. Pierwotnie miała być nieomal wszystkim.

Pogaństwu obca jest jednak myśl o powstaniu świata z niczego⁶. A ponieważ trudno było sobie wyobrazić istnienie samej tylko otchłani, której kresów nie oznacza nic bardziej konkretnego, Snorri Sturlusson (Gylf 3-5) na północ od Ginnungagap „na samym dole dziewiątego świata” (₉jtidr ien niunda heim”) umieścił lodowaty Niflheim z leżącym w nim źródłem Hvergelmir, którego nazwa oznacza „kipiący kocioł”⁷. Na południu zaś ulokował ognisty Muspelheim, pełen żaru, blasku ognia i płomieni; włada tam Surtr („czarny”) czuwając na jego granicy⁸. Jest to demon, który w ragnarók przyniesie klęskę bogom i spowoduje zagładę świata, podpalając go swym ognistym mieczem⁹. Nic nie wskazuje natomiast na to, by przed początkiem świata istnieli bogowie.

Według Snorriego z leżącego w Niflheimie źródła Hvergelmir wypływały liczne rzeki¹⁰ nazwane wspólnym mianem Elivagów¹¹, które wpływały do Ginnungagap i zamarzały. Tam, gdzie żar natrafiał na lód, zrodziło się życie. Z kropli kapiących z topiących się lodów ożywionych przez ciepło płynące z Muspel-heimu powstał Praolbrzym Ymir (Gylf. 4-5). W Vafthrudnismal (29-33) nosi on imię Aurgelmir¹², a o jego powstaniu dowiadujemy się nieco więcej:

Z Elivagu ciekły krople jadu, aż urósł z nich Olbrzym; od niego ród ich cały pochodzi, dlatego jest tak okrutny.

W tej więc wersji jadowite krople piekielnej, zaświatowej rzeki¹³, krzepnąc, tworzą osobę Praolbrzyma. W wizji powstania Ymira z ognia gorącej, suchej i jasnej krainy Muspellu i z wody płynącej z zimnego, wilgotnego i ciemnego Niflheimu dopatrywać się można obecności praelementów męskich i żeńskich. Może to być wątek o dawniejszej genezie, niż sądzi wielu badaczy (np. M. Clu-

1

   W Heliand (2886) brzmi: „erda endi uphimir. W staroangielskiej formule: eordan ic bidde and upheofon. Patrz: W. Meid 1992, 496.

2

   A.V. Stróm 1975,245.

3

   Inne źródła do kwestii Ginnungagap patrz w: R. Simek 1995, 132-133; A.V. Stróm (1975, 245) znalazł bliskie analogie do Ginnungagap wc wspomnianej tu już strofie zRygwedy (X, 129, 1). Trzecia strofa Voluspa zdaje się wskazywać na powstanie świata z niczego. Również Snorri próbował być może zbudować wizję stworzenia świata ex nihilo, dopasowując nordyckie wierzenia do chrześcijańskiego poglądu na kosmogonię, poglądu skądinąd obcego mitologii nordyckiej i innym mitologiom pogańskim; patrz M. Clunies Ross 1994, 155. 159.

4

   Wskazuje na to etymologia, patrz J. de Vries 1930-1931, 41-66.

5

   Wizja Adama z Bremy (IV, 39) jest wprawdzie w tym miejscu podszyta klasyczną erudycją (ewidentne nawiązanie do Eneidy VIII, 245), ale umieszczona w scholionie glossa: Dicitur iste loeus in eorurn ydyomate Ghimmendegop nie pozostawia wątpliwości, że u źródeł opisu leżały rodzime wierzenia skandynawskie; por. G. Storm 1890, 340-350.

6

   Snorri próbował chrześcijańską ideę stworzenia przez Boga świata z niczego wprowadzić do nordyckiej kosmogonii; dobrym tego dowodem jest jego wersja trzeciej strofy z Voluspa, gdzie zamiast „ar var alda that er Ymir byggdi” czytamy ,#r var alda that er ekki var" (w' dawnym praczasie, kiedy nic nic było; Gylfaginning 4); por. A. Holtsmark 1964, 28.

7

   R. Simek 1995, 205. Nazwa wyraźnie nawiązuje do gorących źródeł wulkanicznych na Islandii, A. Holtsmark 1964, 29.

8

   Podobny schemat termicznych biegunów Snorri zastosował w Ynglinga sadze (1) do opisu kształtu bardziej realnego już świata, rozciągającego się pomiędzy zimną Rosją, czyli Wielką Szwecją (Svithjod im mikil) na północy, a gorącą Afryką na południu.

9

   Surtr ze swoim ognistym mieczem (sverd loganda) przypomina tu wyraźnie Serafina z ognistym mieczem {gladium flammeum), który w chrześcijańskiej mitologii pojawić się ma przy końcu świata, A. Holtsmark 1964, 29.

10

1⁴    Nazwy rzek Snorri znalazł w ich wyliczeniu w Grimnismal, wybierając takie, które pasowały do jego obrazu Niflheimu, patrz A. Holtsmark 1964,29.

11

l-^s Etymologia wy wodzona jest od eL „burza, niepogoda” i vagr, „morze”, oznaczać ma „burzliwe morze” (J. dc Vrics 1962, 99-100; R. Simek 1995, 87) i odnosi się raczej do praoceanu okalającego świat niż do rzek. Prawdopodobna wydaje się tu możliwość wywicdzcnia pierwszego członu nazwy od elli (starość), co pozwalałoby uznać Elivag za „wodę starości” - nazwę rzeki oddzielającej światy żywych i zmarłych; przywołać tu można imię Elli, babki Geirroda, z którą w zaświatach Thor przegrywa zawody w zapasach; patrz niżej, s. 153.

12

   Etymologia od aurr_t mokrego, jasnego piasku lub gliny o wyraźnych konotacjach sakralnych, tak J. de Vrics 1962, 20; por. R. Simek 1995, 32. Już Snorri {Gylf. 6) utożsamiał, całkiem słusznie, Ymira z Aurgelmirem.

13

   Nifiheim, skąd wypływają Elivagi, jest identyczny z Hel. R. Boyer 1981, 189. Zarówno Niflheim jak i Ginnungagap są zarazem dobrymi odpowiednikami chrześcijańskiego piekła, por. A. Holtsmark 1964, 28-29. Elivag jest zaś albo nazwą zaświatowej rzeki (jednej), albo wspólną nazwą wielu rzek, wypływających z zaświatów, albo też Oceanu, patrz wyżej, przyp. 15.