~LWF0047 (3)

Ryc. 10. Odyn na Sleipnirze

Na czele nordyckiego panteonu stał Odyn i można stwierdzić, że był on od początku epoki Wikingów najważniejszym ze skandynawskich bogów¹. Gri-mnismal (44) wspomina o nim jasno: Odyn jest pierwszy wśród Asów. O jego wybitnej roli świadczy tożsamość z ogólnogermańskim Wotanem, który pod imieniem Merkurego uznany został za główne bóstwo Germanów już przez Tacyta (Germania 9), który wspomina o składaniu mu ofiar z ludzi (E.O.G. Turvil-le-Petre 1964, 70-74). Utożsamienie z Merkurym, uważanym za boga-przewod-nika zmarłych, wskazywać może na dawne związki Wotana z zaświatami². Do takiej interpretacji jego postaci skłaniać też mogło Rzymian podobieństwo insygniów: typowy dla obu bogów jest kapelusz, płaszcz, a nawet kaduceusz można od biedy utożsamić z włócznią (R. Simek 1995, 270-271). Co ważniejsze, Odyn (o Wotanie wiemy zbyt mało) przedstawiany jest jako niestrudzony wędrowiec, postać w ciągłym ruchu, co również odpowiada naturze Merkurego.

U schyłku starożytności od imienia Wotana utworzono jako kalkę łacińskiego dies mercurii germańską nazwę środy - staroangielski Wodnesdecig (dzisiejszy Wednesday) i starogórnoniemiecki wodanestag, we współczesnej niemczyźnie zatracony³. Podobnie od Odyna pochodzi staroislandzki Odins-

dagr. Jeszcze w XII wieku William z Malmesbury wiedział, że od imienia Wotana pochodzi nazwa czwartego dnia tygodnia, a od imienia jego żony Frigg -szóstego⁴. Wotan/Odyn przedstawiany był już na złotych brakteatach z epoki wędrówek ludów i początków średniowiecza. Pierwszy ślad jego imienia w rodzimych źródłach germańskich pochodzi już z IV wieku. Na gockiej inskrypcji runicznej wyrytej na pierścieniu z rumuńskiej Pietroassy znajduje się napis gutaniowiheilag (R. Nedoma 2003,156). Klaus Diiwel (1983,28) odczytał ją jako Gutani othal wih hailag - „Gota dziedzictwo uświęcone i nietykalne”, gdzie jednak zamiast Gota (skądinąd jest to jedno z heiti - przydomków - Odyna) lub Gotów lepiej za Wolfgangiem Meidem (1992, 489) dostrzec po prostu Gutana, czyli Wotana, który zresztą w tradycji longobardzkiej występuje właśnie w tej wersji fonetycznej swego imienia. Na fibuli z Nordendorf (VII w.) Wotan pojawia się już jako wotan. Nie sam jednak, ale w towarzystwie wigithonara i logat-hore⁵. W formule wyrzeczenia się diabła napisanej w czasach przymusowej chrystianizacji Sasów Wotan występuje w towarzystwie Donara i Saxnota⁶. Na Wyspach Brytyjskich już na początku VII wieku Vita sancti Kentigerni nazywa Wodena principalem deum Anglorum^{7 8}.

Przekonanie o dominacji Odyna jako najważniejszego z bogów i wodza Asów mogło być właściwe jedynie dla górnych warstw społecznych - plemiennej arystokracji i jej poetów, których światopogląd odzwierciedlają strofy skaldów i pieśni Eddy poetyckiej^s. Wśród wielu interpretacji roli Odyna pojawia się i taka, która widzi w nim postać literacką, obecną głównie w mitach pogańskiej elity i w literaturze tworzonej w pełnym średniowieczu przez jej chrześcijańskich potomków, a nie w autentycznej wierze⁹. Tymczasem nie brak dowodów na jego dawną i mocną obecność w kulcie. Jako bóg elity, a był nim z pewnością, Odyn musiał stać się najważniejszym z bóstw i jako bóg królów i wodzów zostać uznany za przywódcę Asów. Odbicie takich przekonań znajdujemy w Ed-

1

   Dawna teza o późnej karierze Odyna jako boga dominującego w skandynawskim panteonie nie jest przekonująca. Podstawowe wiadomości o Odynie i literaturę patrz w: J. dc Vries 1957, 27-107. E.O.G. Turville-Petre 1964, 35-74. R. Simek 1995. 302-315 i 480-481.

2

   Teza ta, podtrzymywana przez wielu badaczy, ma tę słabość (podkreślaną przez innych), iż rola psychopompa jest raczej cechą greckiego Hermesa, niż odpowiadającego mu w Rzymie Merkurego. Pamiętać tu jednak trzeba, że w synkretycznej, grecko-rzymskiej kulturze Imperium trudno już obie te postacie i ich cechy wyraźnie od siebie oddzielić.

3

   K. Heim (1953, 252, 255) podkreślał, że brak (lub zatracenie) tej rodzimej nazwy środy (gór-noniemieckic Mittwoch) może świadczyć o słabości kultu Wotana na obszarze górnoniemicckim (na terenach północnej Germańszczyzny poświadczeń nie brak). Przeczą temu jednak źródła etnograficzne (O. Hófler 1934, passim).

4

   Gęsta Regum Anglorum, I, 5: FłłRG 1928, 74. William od Wotana wywod/.il pochodzenie Hengista i Horsy oraz wszystkich anglosaskich domów królewskich, dni tygodnia liczył rozpoczynając od niedzieli.

5

   R. Simek 1995, 297-298; K. DUwel 1983, 39-40.

6

   Ec forsacho allum dioboles wercum and wordum, Thunaer ende Woden ende Saxnote „wyrzekam się wszystkich dzieł i słów diabła, Donara, albo Wotana. albo Saxnota”. K. Heim 1953, 255.

7

   Acta Sanctorum I, 820; za: J. de Vries 1957, 39.

8

   Przypuszcza się, że w Danii Odyn był bogiem arystokracji już w czasach wędrówek ludów, tak K. Hałd 1963, 107.

9

   Krytyczny przegląd najważniejszych poglądów na temat Odyna podaje L. Motz 1996, 69-70.