~LWF0063 (2)

116

nego targu udało się odnaleźć dzięki poszukiwaniom archeologicznym; znajdowało się ono na zachodnim brzegu Oslofjordu, w okolicy dzisiejszego Kaupang (Yestfold) fryc. 41). Jak wiemy, w tym rejonie mieściły się w IX w. główne siedziby władców z rodu Ynglingów.

Skiringssal nie funkcjonował jednak długo. Powstał on na przełomie YIII/IX w., zanikł wkrótce po 900 r. Śladem jego jest rozległa warstwa kulturowa nad wcinającą się głęboko w ląd zatoką (tabl. V, 1). Przy nadbrzeżu skupiały się zabudowania mieszkalne i — jak można sądzić — pracownie rzemieślnicze lub składy (ryc. 50). Brak jest natomiast umocnień. Ka pobliskich wyniesieniach znajdowały się cmentarze; jeden z nich krył pochówki w łodziach. Znaleziska archeologiczne świadczą, że mieszkańcy utrzymywali kontakty handlowe przede wszystkim z Wyspami Brytyjskimi i Xadrenią, docierała tu jednak również ceramika słowiańska. Z rzemiosł najważniejsze miejsce zajmowała obróbka żelaza i innych metali, wyrób naczyń ze słonińca i może paciorków szklanych. Korzystano najpewniej ze sprowadzanego surowca, a produkty przeznaczone były głównie na eksport.

Podobne jak Skiringssal osiedla powstawały wówczas coraz częściej

Kyc. 50. Rekonstrukcja zabudowy nadbrzeża w Kaupang (Yestfold).

Wg Ch. Blindheim

na wybrzeżach Skandynawii. Niektórzy badacze sądzą, że zbliżony charakter miała m.in. osada w Lindholm Hoje nad Limf jordem, sprawa nie jest jednak jasna. Niewątpliwy ośrodek targowo-rzemieślniczy odkryto natomiast niedawno w Pawiken pod Yastergarn na zachodnim wybrzeżu Gotlandii; początki jego przypadają może na VII-YIII w., rozkwit nastąpił jednak dopiero w X w. Obok śladów wymiany i rzemiosła (metalurgia, obróbka szkła) na uwagę zasługują tam świadectwa działalności prymitywnej stoczni. Niewielkie osiedla z IX-XI w., w których zajmow^rano się handlem i rękodziełem, są znane również w Skanii i na Olandii, kilka z nich pow^rstało nie bez udziału Normanów na przeciwległych brzegach Bałtyku.

Bardziej rozwiniętą i stałą strukturą była dopiero Birka^ nazwana niegdyś słusznie „najstarszym miastem Szwecji”³⁹. Długoletni spór na temat jej lokalizacji został rozstrzygnięty jednoznacznie przez odkrycia archeologiczne. Nie ulega dziś wątpliwości, że mieściła się ona na wyspie Bjórko we wschodniej części jeziora Melar. Nazwa osiedla, podobnie jak późniejsze określenie wyspy, wywodziła się najpewniej od brzóz, które do dzisiaj wyróżniają tamtejszy krajobraz. W dwudziestych latach IX w. znajdował się tutaj, według Rimberta, port królestwa Swewów, znaczne skupisko ludności stale zamieszkałej, o złożonych formach życia publicznego.

Dzięki rozpoznaniu archeologicznemu wiemy, że dawne osiedle rozwinęło się ok. 800 r. w północno-zachodniej części wyspy, na obszarze ok. 12 ha zwanym dziś Czarną Ziemią (svarta jorden) od intensywnej warstwy kulturowej (rye. 51 i 52; tabl. X). Obok na skalistym wyniesieniu znajdował się obronny gródek, początkami sięgający może jeszcze doby wędrówek ludów. Tutaj w chwili niebezpieczeństwa, jak podczas najazdu Duńczyków w połowie IX w., kryli się „kupcy i lud” (Rimbert 19). Wokół rozpościerały się rozległe, przeważnie kurhanowe cmentarze. W latach trzydziestych X w. teren osady został nieco ograniczony i obwarowany półkolistym wałem drewniano-ziemnym.

Relacje źródłowe podkreślają jednoznacznie funkcję Birki jako ośrodka wymiany handlowej. Dziś wiemy też, że równocześnie podupadł dawny targ na pobliskiej Helgo. Już w IX w. osiedle na Bjórko słynęło z bogactw. Rimbert donosi, że w połowie tego stulecia banita swewski Anund namawiając Duńczyków do wyprawy „proponował im wspomnianą osadę Birka, ponieważ wielu byłoby tam bogatych kupców, obfitość wszelkiego dobra, jak też wiele przechowywanego pieniądza” (19). Adam Bremeński przekazał zaś tradycję, że „do tego miejsca, które jest najbezpieczniejsze w nadmorskich okolicach Szwecji, mają zwyczaj przybywać w różnych

³⁹ Sckiick 1926, s. 51 n.; Arbrnan 1939; Kumlien, [w:] EMS, t. 1, 1970, s. 10 n. Spośród opracowań szczegółowych zob. Arne 1914, s. 89 n.; Arbman 1937; tenże 1940-1943; Kivikoski 1937; Geijer 1938; Birka 1973, por. też Leciejewicz 1954.