Broszury Daphne: Problemy i doświadczenia związane
ze zwalczaniem przemocy wobec dzieci, młodzieży i kobiet
Szkodliwe
praktyki tradycyjne
Wyłączenie odpowiedzialności
Autorem broszury jest dr June Kane we współpracy z zespołem odpowiedzialnym za Program Daphne Komisji Europejskiej.
Zawartość broszury nie musi odzwierciedlać polityki Unii Europejskiej lub stanowiska państw członkowskich.
Język publikacji: polski
Wersje w innych językach UE dostępne na stronie:
http://ec.europa.eu/justice_home/funding/daphne3/funding_daphne3_en.htm
Komisja Europejska
DG ds. Sprawiedliwości, Wolności i Bezpieczeństwa
Program Daphne
B-1049 Bruksela, Belgia
Autor: June Kane
Pierwszy druk: Styczeń 2008
Wprowadzenie
Od wielu lat Europa stanowi wielki tygiel narodów, z których każdy wnosi wyjątkowy wkład w bogactwo i
różnorodność regionu. Przedstawiciele nacji z różnych stron świata, którzy osiedlili się w Europie mówią różnymi
językami i posiadają różne obyczaje, wierzenia, tradycje i rytuały. W większości przypadków wrosły one w tkankę
społeczną państw członkowski Unii i są właściwe ludziom różnego pochodzenia, dla których Europa jest domem i
którzy mają wspólną wizję przyszłości.
Niestety w niektórych społecznościach  nawet w społecznościach imigrantów drugiej czy trzeciej generacji, w
których dzieci i wnuki nigdy nie poznały kraju pochodzenia swojej rodziny  nadal funkcjonują szkodliwe praktyki
wyrosłe z tradycji, których należy zaprzestać, ponieważ łamią one prawa człowieka  głównie kobiet i dziewcząt.
Do najbardziej rozpowszechnionych należy okaleczanie/wycinanie kobiecych genitaliów (ang. FGM/C)1 i
przestępstwa na tle  obrony honoru .
Parlament Europejski podjÄ…Å‚ wyraz
ne przywództwo w tej sprawie, podkreślając, że narody Europy nie będą
tolerować żadnych praktyk łamiących prawa dziewcząt i kobiet oraz wzywając państwa członkowskie do
uwzględnienia tej zasady w polityce krajowej i ustawodawstwie. Stanowisko to bynajmniej nie jest równoznaczne z
odrzuceniem różnorodności kulturowej, którą wnoszą do Europy różne grupy imigrantów, ale stanowi uznanie
zasady, zgodnie z którą wszyscy, którzy chcą żyć i rozwijać się w Europie  niezależnie od tego, czy urodzili się w
jednym z państw członkowskich, czy nie  mają równe prawo do ochrony przed praktykami mającymi negatywny
wpływ na zdrowie, wolność, równość i prawa człowieka.
W przeciągu ostatnich dziesięciu lat w całej Europie wiele grup podjęło wysiłki na rzecz likwidacji szkodliwych
praktyk tradycyjnych oraz wsparcia dla dziewcząt i kobiet, w które te praktyki są wymierzone. W wielu z tych grup
działają kobiety pochodzące ze społeczności imigrantów, w których te praktyki funkcjonują. Niektóre grupy
kierowane są przez te kobiety. Ich wiedza na temat problemów i sił działających w poszczególnych
społecznościach ma nieocenione znaczenie dla zmiany postaw i zachowań stanowiących zagrożenie dla
dziewczÄ…t i kobiet.
Doświadczenia z różnych stron Afryki, gdzie dochodzi do takich praktyk dowodzą, że również młodzi mężczyz
ni z
tych społeczności są często gotowi położyć kres  tradycjom , których nie można usprawiedliwić inaczej niż głęboko
zakorzenionym przekonaniem, że mężczyz
ni mają prawo sprawować kontrolę nad ciałem i życiem dziewcząt oraz
kobiet z własnej rodziny.
Również w Europie zarówno młodzi, jak i starsi mężczyz
ni powinni przyłączyć się do wysiłków na rzecz likwidacji
szkodliwych praktyk tradycyjnych. Niewątpliwego rozmachu w ciągu ostatniej dekady nabrała Kampania Białej
Wstążki  ruch mężczyzn przeciwko przemocy wobec kobiet. Ruch ten urósł w siłę i rozszerzył się na skalę
globalną, dzięki czemu coraz więcej mężczyzn gotowych jest do występowania przeciw temu rodzajowi przemocy.
1
FGM/C oznacza okaleczenie/wycięcie żeńskich genitaliów (female genital mutilation/cutting). Literę  C dodano w ostatnich latach do wcześniej
używanego określenia  FGM po tym, jak Specjalny Sprawozdawca ONZ ds. Praktyk Tradycyjnych Wpływających na Zdrowie Kobiet i Dzieci
wezwał do odzwierciedlenia wrażliwości wobec kobiet poddanych temu zabiegowi, które nie chcą być określane mianem  okaleczonych .
3
Podobny ruch skupiający się na szczególnym zagadnieniu szkodliwych praktyk tradycyjnych pomógłby w
podejmowanych dotychczas wysiłkach.
Od czasu utworzenia w 1997 r., Program Daphne Komisji Europejskiej na rzecz zwalczania przemocy wobec
dzieci, młodzieży i kobiet znacznie przyczynił się do zrozumienia natury i zakresu szkodliwych praktyk tradycyjnych
w Europie. Wsparcie Daphne miało mianowicie decydujące znaczenie w pierwszych inicjatywach na rzecz
stworzenia europejskiej sieci przeciw zabiegom FGM/C. Program wsparł również pierwszą europejską konferencję
poświęconą przestępstwom na tle  honoru" w Europie.
W drugiej dekadzie działania program Daphne nadal będzie wspierał projekty, których wynikiem jest większa
wiedza, lepsze analizy, współpraca i rozwój narzędzi oraz materiałów zwiększających zrozumienie i
wzmacniających pozycję tych, którzy mogą wprowadzić rzeczywiste zmiany w życiu ludzi.
Franco Frattini
WiceprzewodniczÄ…cy Komisji Europejskiej,
odpowiedzialny za kwestie sprawiedliwości, wolności i bezpieczeństwa
4
Słowo wstępne
Gdy przybyłam do Europy z rodzinnej Somalii, myślałam, że wkroczyłam w świat, w którym dziewczęta i kobiety są
wolne od niewyobrażalnego bólu i cierpienia zadawanego im w imieniu tradycji i  honoru . Kiedy podjęłam
obowiÄ…zki prezesa fundacji Waris Dirie (www.waris-dirie-foundation.com) i ambasadora ONZ ds. FGM/C,
skupiałam uwagę na krajach, w których sankcjonowane tradycją praktyki, takie jak FGM/C są częste, a w
niektórych przypadkach powszechne.
Byłam więc zszokowana i przerażona, gdy stwierdziłam, że zabiegi FGM/C mają miejsce w Europie, pod naszymi
nosami, na przedmieściach Paryża, ulicach Londynu, w wioskach w Niemczech  oraz w wielu innych krajach UE,
których jeszcze nie sprawdzono.
Podczas zbierania materiałów do mojej książki Desert Children (która dotyczy FGM/C w Europie), rozmawiałam z
wieloma dziewczętami i kobietami, które poddano zabiegowi FGM/C. Wszystkie bez wyjątku mówią o bólu i urazie
psychicznym wywołanym przez tę nieludzką praktykę. Często przyznawały, że podczas rozmowy ze mną po raz
pierwszy w ogóle pomyślały o podzieleniu się z innymi swoimi doświadczeniami, ponieważ wraz z bólem ciągną za
sobą ciężar wstydu, winy i lęku z powodu bycia  inną .
Głębia i intensywność ich uczuć diametralnie kontrastują z zimnym, wyrachowanym  rozumowaniem mężczyzny,
którego obserwowałam we francuskim sądzie podczas procesu za wysłanie swojej córki za granicę w celu
 wycięcia , czy intelektualnymi usprawiedliwieniami, które usłyszałam od pewnego niemieckiego chirurga, który
 koryguje kobiece genitalia w celach  kosmetycznych . Obydwaj mężczyz
ni kierowali się bardzo różnymi
przesłankami i przedstawiali różne wytłumaczenia swoich działań. To tylko zwiększa ciężar wyzwania, przed
którym stoimy: nie mówimy wyłącznie o jasno zdefiniowanej grupie ludzi, którzy utrwalają FGM/C w jasno
określonym celu. Gdyby to było tak proste!
Natomiast mówimy o ludziach  zazwyczaj mężczyznach  patrzących na kobiety jako przedmiot władzy,
szczególnie gdy chodzi o wszelkie sprawy związane z seksem, czystością i ogólnie z ich ciałami. Chcę wyraz
nie
stwierdzić: FGM nie ma nic wspólnego z kulturą, FGM nie ma nic wspólnego z religią, FGM nie ma nic wspólnego
z tradycją. To nic więcej, jak brutalne przestępstwo przeciwko niewinnym dziewczętom i kobietom.
Waris Dirie
Prezes Fundacji Waris Dirie
www.waris-dirie-foundation.com
Kontakt: [e-mail]
5
Problem
Zabiegi FGM/C i tak zwane przestępstwa  honorowe  niezależnie od tego, czy mają miejsce w Europie, czy w
innych częściach świata  stanowią akty przemocy. Były one przedmiotem wielu projektów wspieranych przez
Program Daphne od czasu jego powołania w 1997 r., a ich znaczenie rośnie wraz z rozbudzaniem świadomości.
Zabiegi FGM/C przeprowadza się od ponad 4 tysięcy lat, szczególnie w Afryce. W 28 z 53 państw afrykańskich
praktykuje się różne formy FGM/C. Na przykład w Sierra Leone FGM/C poddaje się 9 na 10 dziewczynek. W
Burundi natomiast praktyka ta w ogóle nie występuje.
Obecnie 3 z 10 największych grup obywateli ubiegających się o azyl w UE pochodzi z krajów afrykańskich, w
których praktykuje się FGM/C.2 Zabiegi FGM/C przeprowadzane są wciąż w niektórych rodzinach społeczności
imigrantów z Afryki, jak również w niektórych rejonach Bliskiego Wschodu i Azji, szczególnie w Indonezji i Malezji.
Praktyki te są tak głęboko zakorzenione, że w obliczu ich zakazu przez prawodawstwo europejskie niektóre rodziny
imigrantów zabierają swoje dzieci płci żeńskiej do krajów pochodzenia w celu przeprowadzenia zabiegu, często w
ramach ceremonii inicjacji oznaczajÄ…cej ich wstÄ…pienie w wiek kobiecy. W 2006 r., na poczÄ…tku wakacji policja w
Londynie uruchomiła kampanię uświadamiającą na temat FGM/C, ponieważ właśnie w tym czasie osoby
dokonujące zabiegu przybywają z innych krajów albo rodziny wysyłają swoje córki na zabieg za granicę.3
Przez długi czas kaleczenie/wycinanie zewnętrznych narządów płciowych kobiet nazywane było  obrzezaniem
kobiet , ponieważ podobnie jak obrzezanie mężczyzn, pociąga ono za sobą operację chirurgiczną na genitaliach.
W wielu społecznościach zarówno FGM/C, jak i obrzezanie mężczyzn traktowane są jako  rytuał przejścia  na
przykład obrzezanie żydowskich chłopców stanowi akt wiary. Jednak podczas gdy wykazano, że obrzezanie
mężczyzn jest właściwe z medycznego punktu widzenia4, FGM/C nie ma żadnego uzasadnienia medycznego.
FGM/C to zabieg wysokiego ryzyka, który dodatkowo najczęściej przeprowadzany jest bez znieczulenia przez
lokalnych specjalistów zwanych  wycinaczami (exciseuses), akuszerki czy starszych członków społeczności,
zwykle kobiety, które czasami są członkami rodziny. Często do wykonywania zabiegu korzysta się z zardzewiałych
ostrzy, noży i innych niesterylnych narzędzi.
W większości krajów nie bierze w tym udziału personel medyczny, choć Egipt stanowi ważny wyjątek, ponieważ
ponad 60% zabiegów przeprowadza tam personel medyczny. Są również doniesienia, że chirurdzy plastyczni
działający w Europie przeprowadzają zabiegi FGM/C, tylko pod inną nazwą5. W styczniu 2004 r. oburzenie
wywołała propozycja włoskiego ginekologa z Florencji przeprowadzania  lekkiej" wersji FGM/C w celu
 zaspokojenia tradycyjnych potrzeb (& ) afrykańskich matek 6. Lekarz argumentował, że wycięcie genitaliów
dziecka pod nadzorem medycznym jest lepsze niż poddanie go tradycyjnym sposobom lub wywiezienie za granicę
w celu dokonania zabiegu.
2
UNICEF: Changing a harmful social convention: Female genital mutilation/cutting, UNICEF Innocenti Research Centre, Florencja, 2005 r., s. 30.
Grupy te pochodzÄ… z Nigerii, Somalii i Demokratycznej Republiki Konga.
3
 FGM in Britain pod adresem www.feministing.com, 28 lipca 2006 r.
4
Obrzezanie mężczyzn jest oczywiście czasami narzucane chłopcom i dorastającym mężczyznom wbrew ich woli. W opracowaniu United Nations
Secretary-General s Study on Violence against Children (Genewa, 2006) stwierdzono, że przymusowe obrzezanie chłopców stanowi poważny
problem w niektórych krajach południowoamerykańskich. Jednak nie ma dowodów na to, że sytuacja taka ma miejsce w Europie.
5
Waris Dirie: Desert children, Virago Press, Londyn 2005 r., s.145-166.
6
Peter Popham: Fury as Italians back female mutilation,  The Independent , 23 stycznia 2004 r.
6
Taka swoista  medykalizacja FGM/C spotyka się jednak z szerokim potępieniem. Choć może zmniejszyć ryzyka
podczas samego zabiegu, pomija aspekt łamania prawa dziewcząt i kobiet do integralności cielesnej, zdrowia,
wolności od dyskryminacji na tle płciowym i ochrony przed przemocą. Nie bierze się również pod uwagę
przyszłego urazu psychicznego i fizycznego, jakiego może doznać ofiara, szczególnie gdy osiągnie wiek
aktywności seksualnej, małżeństwa i macierzyństwa.
Dziewczíta poddawane sÄ… zabiegowi FGM/C w różnym wieku. W Egipcie dziewczynki te zwykle majÄ… od 5 do 14
lat. W Etiopii 60% dziewczynek jest poddawanych zabiegowi przed piÄ…tymi urodzinami. Przeprowadzone w 1997 r.
w Jemenie badanie wykazało, że około trzech czwartych noworodków płci żeńskiej podlega wycięciu genitaliów w
ciągu pierwszych dwóch tygodni życia7. Niektóre dorosłe kobiety również przechodzą zabieg FGM/C pod presją
rodziny lub społeczeństwa. Często jest to ceremonia  oczyszczenia po utracie dziewictwa i przed wyjściem za
mąż. Istnieją jednak przesłanki, by twierdzić, że wraz z rosnącą na całym świecie presją odnośnie zakończenia tej
praktyki zabieg wymuszany jest na coraz młodszych dziewczynkach. Być może rodziny wychodzą z założenia, że
łatwiej będzie ukryć okaleczenie przed władzami, gdy dziewczynka jest jeszcze bardzo młoda. Dzieci płci żeńskiej
w Europie żyjące w społecznościach imigrantów pochodzących z różnych krajów, gdzie praktykuje się FGM/C
podlegają większemu ryzyku poddania zabiegowi po osiągnięciu określonego wieku.
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) wyróżnia cztery typy FGM/C. Typ I (klitoridektomia) obejmuje usunięcie
napletka łechtaczki, a czasami również całej łechtaczki lub jej części. Typ II (ekscyzja) to forma najczęściej
praktykowana, która obejmuje usunięcie łechtaczki i części lub całości małych warg sromowych. Typ III (infibulacja
 czasami zwana obrzezaniem faraońskim) obejmuje usunięcie genitaliów zewnętrznych (łechtaczki, mniejszych
warg sromowych, większych warg sromowych), a następnie zaszycie rany lub zawężenie ujścia pochwy w taki
sposób, że pozostawia się jedynie niewielki otwór średnicy zapałki umożliwiający oddawanie moczu i
odprowadzanie krwi menstruacyjnej. Typ IV (nieklasyfikowany/introcyzja) obejmuje inne zabiegi, takie jak
nakłuwanie, przekłuwanie lub wycinanie łechtaczki i/lub warg sromowych, przyżeganie (kauteryzacja),
wyskrobywanie ujścia pochwy i wprowadzanie do pochwy substancji żrących (często roślin i ziół) w celu wywołania
krwawienia.
Oprócz bólu, upływu krwi, urazu i ryzyka infekcji  a nawet śmierci  podczas zabiegu FGM/C ofiara ma do
czynienia z długofalowymi konsekwencjami. Prawdopodobnie będzie miała zmniejszone doznania seksualne lub w
ogóle nie będzie ich odczuwała, być może będzie potrzebować ponownego nacięcia w celu umożliwienia stosunku
płciowego i niezmiennie będzie odczuwała ból podczas stosunku w wyniku powiększania się tkanki zabliz
niajÄ…cej
lub utraty elastyczności. Poród staje się zarówno trudny, jak i wysoce ryzykowny. W związku ze zmniejszoną
elastycznością, podczas porodu wokół pochwy pojawiają niewielkie rozdarcia. Są zbyt małe do zszycia; wokół nich
rozwija siÄ™ tkanka zabliz
niająca, która jeszcze bardziej zmniejsza elastyczność. Każdy kolejny poród jest dłuższy i
bardziej bolesny.
Dziewczynki w społecznościach imigrantów w Europie opowiadają również o strasznym urazie psychicznym na
skutek zabiegu FGM/C, który obecnym jest nawet na długo po jego przeprowadzeniu. Poza okropnością zabiegu i
bólu, który pamiętają, może im towarzyszyć niskie poczucia wartości oraz uczucie wstydu. Kobiety mogą
niechętnie wchodzić w związki lub dzielić się doświadczeniami z przyjaciółmi.
Dlaczego więc przeprowadza się zabieg, który nie ma uzasadnienia medycznego? Odpowiedz
, czy też odpowiedzi
 ponieważ różne rodziny i społeczności przedstawiają różne uzasadnienia  na to pytanie stanowi klucz do
położenia kresu FGM/C.
Niektórzy twierdzą, że FGM/C jest obowiązkiem religijnym. To nieprawda. Żadna religia nie wymaga zabiegu
FGM/C ani go nie usprawiedliwia. Na przykład mimo powszechnego przekonania, że FGM/C stanowi obowiązek
islamu, praktyka ta poprzedza czasy Proroka. Jest również przeprowadzana w grupach wyznawców
chrześcijaństwa w niektórych rejonach Afryki. Panuje zamieszanie w tej kwestii, ponieważ w przeszłości niektórzy
imamowie odmawiali otwartego potępienia tej praktyki, twierdząc, że skoro Prorok nie zakazał FGM/C, oni również
nie mogą tego uczynić8. Jednak nastąpił w tej kwestii poważny przełom, gdy 26 listopada 2006 r. dwóch z
najbardziej wpływowych duchownych islamu sunnickiego  Wielki Szejk Al-Azhar i Wielki Mufti Egiptu wydali
7
Changing a harmful social convention: Female genital mutilation/cutting, op.cit., s. 6.
8
Patrz np. wywiad z szejkiem Muhammedem Omerem, członkiem Komitetu Zarządzającego Etiopskiej Rady Najwyższej Spraw Islamskich, w:
Razor s Edge: The controversy of Female Genital Mutilation, IRIN Web Special. y
ródło internetowe: www.IRINnews.org. Uczeni islamscy zwracają
uwagę, że Koran w ogóle nie wspomina o FGM/C i że jedyne odniesienie znajduje się w jednym  słabym hadith (tj. hadith, którego pochodzenia nie
można bezpośrednio odnieść do Proroka).
7
oficjalną fatwę, w której uznano FGM/C za praktykę niezgodną z islamem9. Komentatorzy wskazują, że żaden z
papieży nigdy nie potępił FGM/C, choć zabieg jest przeprowadzany również w społecznościach chrześcijańskich10.
Wyraz
ne stanowisko przywódców religijnych na temat braku akceptacji dla FGM/C to poważny krok naprzód w
łamaniu przywiązania społecznego do tej praktyki.
Niektórzy argumentują, że FGM/C to konieczność, ponieważ taka jest konwencja wymagana w ich
społecznościach i że dziewczynki, które nie zostaną poddane zabiegowi będą napiętnowane i pomijane w
małżeństwie. Może być to prawdą, choć oczywiście jest to błędne koło, ponieważ dziewczynki nie poddane
zabiegowi będą w mniejszości, ryzykując odrzucenie, tak długo, jak długo praktyka ta będzie kontynuowana. Gdy
cała społeczność oczekuje od wszystkich dziewczynek poddania się zabiegowi, wówczas FGM/C staje się niemal
koniecznością ekonomiczną, ponieważ dziewczynki, które nie zostały poddane zabiegowi nie znajdą męża,
zostaną usunięte poza nawias społeczeństwa i mogą być niezdolne do przetrwania w swojej społeczności11.
Wynika z tego jasno, że wykorzenienie FGM/C będzie wymagało zmiany postaw i zachowań całych społeczności,
nie tylko rodziców.
Wielu obserwatorów twierdzi, że w sytuacji braku uzasadnienia medycznego czy obowiązku religijnego FGM/C
funkcjonuje nadal ze względu na struktury patriarchalne i nierówność płci12. Zabiegi FGM/C i przestępstwa
honorowe to przykłady przemocy na tle płciowym. Ich przedmiotem są najczęściej kobiety i dziewczynki, ponieważ
sprawcy uważają płeć żeńską za podrzędną i podlegającą ich władzy. FGM/C jest środkiem sprawowania kontroli
nad ciałem i życiem kobiet oraz dziewczynek poprzez atak na ich organy seksualne. Z tego względu niektóre
osoby preferują nazywanie FGM/C  okaleczeniem seksualnym . Niezależnie od uzasadnienia przemocy, a nawet
morderstwa w imię honoru, przestępstwa te mają ostatecznie miejsce wtedy, gdy mężczyz
ni starajÄ… siÄ™
kontrolować kobiety w przekonaniu o sprawowaniu nad nimi władzy lub gdy członkinie rodziny płci żeńskiej
akceptują tę patriarchalną władzę i są współwinne jej sprawowania przez mężczyzn z rodziny. To niewątpliwie
prawda. Wiele kobiet toleruje, a nawet popiera FGM/C, nawet jeśli same przez to przeszły, znając ból i cierpienie
związane z zabiegiem. Odzwierciedla to głębokie zakorzenienie FGM/C i obawę przed  utratą tożsamości
kulturowej po zaprzestaniu tej praktyki.
W społecznościach imigrantów tradycyjne praktyki  niezależnie od tego, czy są szkodliwe, czy nie  nabierają
szczególnego znaczenia, ponieważ stają się ważnymi wyznacznikami tożsamości kulturowej, religijnej i etnicznej.
Są zatem jeszcze trudniejsze do usunięcia. Ponadto ci, którzy zdają sobie sprawę, że należy zaprzestać
szkodliwych praktyk tradycyjnych  prawnicy, politycy, przedstawiciele administracji i inni  mogą niechętnie
opowiadać się przeciwko tym praktykom w obawie przed opinią  rasisty lub osoby nieprzychylnej społecznościom
imigrantów. Dotyczy to w szczególności FGM/C, ponieważ praktykę tę jest stosunkowo łatwo ukryć i ludzie mogą
przymykać na nią oko.
Inaczej natomiast jest w przypadku przestępstw honorowych, a w szczególności  zabójstw honorowych , które są
ogólnie rzecz biorąc mocno eksponowane, wywołując powszechne potępienie. Wiele przypadków zabójstw
honorowych dotarło w ostatnich latach na pierwsze strony gazet w Europie, odkrywając szczegóły tej skrajnej
formy przemocy patriarchalnej.
W 2002 r. kurdyjska imigrantka z Turcji, Rahmi (Fadime) Sahindal, została zastrzelona przez swojego ojca w
Uppsali w Szwecji,13 ponieważ  zhańbiła swoją rodzinę, odrzucając zaaranżowane małżeństwo i wybierając
własnego partnera. Cztery lata wcześniej Rahmi wystąpiła w procesie sądowym przeciwko swojemu ojcu i bratu,
którzy grozili jej śmiercią.
W 2005 r. Hatin Surucu, 23-letnia mieszkanka Berlina pochodzenia tureckiego została zwabiona na spotkanie ze
swoimi trzema braćmi przez ciotkę, która przekonywała o zamiarze omówienia pojednania. Hatin  zhańbiła swoją
rodzinę, ponieważ rozwiodła się z Turkiem, do małżeństwa z którym została zmuszona mając 16 lat, przestała
9
Raport w  Booman Tribune , 26 listopada 2006 r. www.boomantribune.com.
10
Wywiad z DanielÄ… Colombo, EkspertkÄ… ds. Wsparcia, w  Razor s Edge , loc.cit.
11
Razor s Edge, op.cit, p.11.
12
Changing a harmful social convention, op.cit., p.11.
13
Ojciec został skazany na dożywocie. Patrz Shahrzad Mojab:  Honour killing: Culture, politics and theory w: Association for Middle Eastern Studies,
Vol.XVII, Nr 1/2, Spring/Summer 2002. www.amews.org.
8
nosić chustę i wstąpiła na politechnikę w celu studiowania elektrotechniki. Jej ciało z licznymi obrażeniami głowy i
klatki piersiowej znaleziono na przystanku autobusowym.14
Zamordowanie Hatin było czwartym zabójstwem w liczącej 200 tys. osób społeczności muzułmańskiej Berlina w
ciągu 4 miesięcy. Z akt policyjnych w momencie jej śmierci wynika, że w Niemczech w poprzednich latach miało
miejsce 45 zabójstw honorowych.
W Wielkiej Brytanii znaleziono zasztyletowaną 16-letnią Heshu Yones, również kurdyjską imigrantkę, po tym, jak
rozpoczęła związek z chrześcijańskich chłopakiem. Za morderstwo jej ojciec otrzymał wyrok dożywocia15.
23 września 2005 r. pochodząca z Pakistanu Ghazala Khan została zastrzelona przez brata na podmiejskiej stacji
kolejowej w Danii z powodu wyjścia za mąż za wybranego przez siebie mężczyznę. Siedem innych osób, w tym
ciotka i cioteczne rodzeństwo, zostali uznani za współwinnych morderstwa.
Szef wydziału dochodzeń w sprawie morderstw New Scotland Yard powiedział16, że jego zdaniem zabójstwa na tle
honorowym stanowiły wynik różnic kulturowych i alienacji popychających ludzi do sięgnięcia po dawne tradycje.
Jednak  dawne tradycje nie usprawiedliwiają przemocy w żadnej formie, w tym morderstwa.
Wspólną cechą przestępstw honorowych i zabiegów FGM/C są stanowiące ich podstawę patriarchalne struktury i
postawy. Wynikają one z konwencji rodzinnych i społecznych stawiających dziewczynki i kobiety na dole hierarchii,
pozwalając mężczyznom  ojcom, braciom, mężom, przywódcom społeczności  na podejmowanie za nie decyzji,
traktowanie ich w sposób krzywdzący i  karanie w razie stwierdzenia, że  łamią zasady 17.
Morderstwa honorowe i zabiegi FGM/C są w istocie wierzchołkiem góry lodowej przemocy patriarchalnej, w
ramach której znacznie większa liczba kobiet w Europie cierpi z powodu bicia, gwałtu, zamykania w domu (areszt
domowy) i innej przemocy fizycznej. Przemoc pośrednia, w formie narzucania małżeństw lub odmowy dostępu do
edukacji i miejsca pracy, również świadczy o stosunkach rodzinnych, w których mężczyz
ni uważają, że ich religia
lub tradycje dają im zwierzchność nad kobietami z rodziny, czyniąc z nich  obrońców kobiecej czystości. Postawy
te określono jako  masowe nadużycie wspólnych zasad polityczno-religijnych rozciągniętych do postaci czeku in
blanco władzy mężczyzny 18.
Szczególnego wsparcia wymagają kobiety imigrantki będące ofiarami przemocy lub nią zagrożone. W ostatnich
dziesięcioleciach wiele zrobiono w Europie w zakresie tworzenia miejsc schronienia, usług socjalnych i innych form
wsparcia kobiet cierpiących z powodu przemocy w rodzinie. Jednak patrząc realnie świadczenia te mogą niewiele
pomóc w sytuacji, w której kobiety posiadają ograniczoną znajomość języka (być może dlatego, że odmówiono im
prawa do opuszczania domu, nawet jeśli mieszkały w danym państwie przez wiele lat), wymagają specjalnej diety
ze względu na religię lub mają inne potrzeby charakterystyczne dla danej kultury. Ponadto wiele kobiet imigrantek
nie może liczyć na wsparcie ze strony dalszych krewnych, którzy pozostali w swoim kraju. W innych przypadkach
nie mogą one liczyć na wsparcie ze strony innych członków rodziny, ponieważ rodzina jako całość akceptuje
patriarchalne struktury pozwalajÄ…ce na istnienie przemocy.
Praktyczne, życzliwe i nieprzerwane wsparcie  zarówno ze strony władz, jak i zwykłych ludzi  ma podstawowe
znaczenie w pomocy kobietom i dziewczynkom ze społeczności imigrantów w wyjściu z izolacji pogarszającej ich
sytuację. Obejmuje ono dostęp do odpowiednich pomieszczeń, edukacji dla siebie i dzieci, dokształcania i dostęp
do rynku pracy oraz do usług zdrowotnych, prawnych i społecznych. W istocie, jeżeli dostępny jest taki zakres
wsparcia, dziewczynki i kobiety spoza Europy będą mniej zagrożone.
14
Tony Paterson: How many more women have to die before society wakes up?  Daily Telegraph , 27 lutego 2005 r. www.telegraph.co.uk.
15
Artykuł Joanne Payton na stronie internetowej: STOP! Honour killings (www.stophonourkillings.com), 6 sierpnia 2006 r.
16
 Europe grapples with  honour killings  , Deutsche Welle on-line, bez daty. www.dw-world.de.
17
Istniały przypadki przestępstw honorowych wobec chłopców, choć mniej liczne. Jednak chłopcy mogą również zostać poddani znacznej presji w celu
dochowania wierności tradycyjnym poglądom na temat tego, co mężczyz
ni z rodziny muszą myśleć i robić oraz być może muszą sprostać
oczekiwaniom ich gotowości do popełnienia przestępstwa honorowego dla dobra rodziny, nawet jeśli sprzeciwiają się takiemu zachowaniu.
18
Dr Hans Peter-Raddataz, cytowany w: Jamie Glazov: Symposium  Murdering women for  honour  ,  Front Page Magazine , 10 czerwca 2005 r.
www.FrontPageMagazine.com.
9
Trochę faktów i liczb
W 2000 r. Organizacja Narodów Zjednoczonych oszacowała, że około 5 tys. dziewczynek i kobiet w co najmniej 14
krajach  w tym w Pakistanie, Jordanii i Turcji  zostało zamordowanych w imię  honoru rodziny. Europol donosi, że
od połowy lat 90. liczba zabójstw honorowych w Europie wzrosła, choć dostępnych jest niewiele danych19. Wiele
spośród głośnych spraw z ostatnich lat związanych jest z morderstwami dziewczynek i kobiet w społecznościach
tureckich lub kurdyjskich, choć zabójstwa honorowe bynajmniej nie ograniczają się wyłącznie do tych społeczności.
Na przykład niektóre kobiety zamordowane w Wielkiej Brytanii były pochodzenia południowoazjatyckiego.
Dziewczynki z rodzin imigranckich stają się ofiarami, dlatego że urodziły się w rodzinach ściśle przestrzegających
pewnych konwencji społeczno-kulturowych. Młode kobiety umierają, dlatego że ich mordercy znajdują
usprawiedliwienie w wypaczonym poczuciu honoru, obowiązku religijnego i odpowiedzialności patriarchalnej.
Jednak w statystykach napaści i zabójstw nie zawsze odzwierciedlone są motywacje. Z tego względu niemożliwe
jest podanie dokładnych danych w odniesieniu do liczby popełnianych przestępstw honorowych w Europie. W
istocie policja z różnych krajów Europy dopiero niedawno uznała potrzebę poświęcenia większej uwagi tego rodzaju
przestępstwom.
Na przykład po spotkaniu w Hadze w 2006 r,, które miało na celu poszukiwanie sposobu zwalczania przemocy na
tle honorowym, policja angielska i walijska postanowiła ponownie otworzyć akta 100 morderstw, w przypadku
których podejrzewano związek z zabójstwami na tle honorowym. Następnie 18 spośród 22 zarejestrowanych w
2005 r. morderstw popełnionych przez członków rodziny przekwalifikowano na  morderstwa w imieniu tak zwanego
honoru .
Dane na temat zabiegów FGM/C w Europie zaczynają się dopiero pojawiać, bo przez długi okres nie były one
systematycznie zbierane, a w niektórych państwach są wciąż niedostępne.
Francuska organizacja pozarzÄ…dowa GAMS (Groupe pour l Abolition des Mutilations Sexuelles) podaje liczbÄ™ 180
tys. kobiet i dziewczynek w Europie poddanych wycięciu genitaliów lub na nie narażonych20. Liczba ta obejmuje 43
tys. osób we Francji, 40 tys. we Włoszech, 37 tys. w Niemczech i 33 tys. w Wielkiej Brytanii. Fundacja na rzecz
Zdrowia, Badań i Rozwoju Kobiet (Foundation for Women s Health, Research and Development (FORWARD)) z
siedzibą w Wielkiej Brytanii ocenia, że około 279 500 kobiet mieszkających w tym kraju poddano zabiegowi FGM/C,
a dalszych 22 tys. kobiet w wieku poniżej 16 roku życia było narażonych na ten zabieg21. Badanie przeprowadzone
przez Fundację Waris Dirie ocenia liczbę żyjących w Europie kobiet i dziewczynek poddanych FGM/C lub na nie
narażonych na pół miliona22.
WHO szacuje, że na całym świecie żyje około 130 mln dziewczynek i kobiet poddanych zabiegowi FGM/C, a dalsze
3 mln pada rokrocznie jego ofiarami na samym tylko kontynencie afrykańskim.23
19
Patti McCracken: Honor killings in Europe,  San Francisco Chronicle , 24 lipca 2006 r.
20
Moussa Sawadogo:  FGM: Women step up the campaign , w The Courier ACP-EU, Nr 196, styczeń/luty 2003.
21
Samhita:  FGM in Britain na stronie www.feministing.com, 28 lipca 2006 r.
22
Desert Children, op.cit. Liczby te wskazują na nierzetelność informacji wykorzystywanych przez wiarygodne organizacje, z czego wynika potrzeba
przejścia w stronę wszechstronnego zbierania danych. Liczby mogą również odzwierciedlać różnorodne definicje  Europy , obejmując różne kraje.
23
United Nations Secretary-General s Study on Violence against Children, materiały prasowe www.unviolencestudy.org.
10
Ramy prawne na szczeblu
krajowym i europejskim
Morderstwa honorowe generalnie przyporzÄ…dkowywane sÄ… do innych kategorii prawnych zwiÄ…zanych z przemocÄ…,
takich jak napaść, bicie, przemoc w rodzinie i morderstwo. Na zorganizowanej w grudniu 2004 r. w Sztokholmie
międzynarodowej konferencji na temat przemocy na tle honorowym wypracowano wiele cennych zaleceń24, ale
niewÄ…tpliwie jest jeszcze wiele do zrobienia w zakresie nadania zwalczaniu tego rodzaju haniebnych zbrodni
większego znaczenia w europejskim programie politycznym i nakreślenia wyraz
niejszego obrazu problemu.
Parlament Europejski jednoznacznie potępił zabiegi FGM/C w uchwalonej w 2001 r. Rezolucji w sprawie
kaleczenia genitaliów kobiet (2001/2035(INI)), w której zdecydowanie potępiono tę praktykę jako pogwałcenie
podstawowych praw człowieka. W rezolucji wzywa się Unię Europejską i jej państwa członkowskie do współpracy
na rzecz harmonizacji istniejących przepisów i przygotowania odrębnych przepisów, jeżeli istniejące rozwiązania
prawne okażą się niewłaściwe.
W rezolucji zdecydowanie sprzeciwiono się medykalizacji FGM/C oraz wezwano Komisję Europejską do zajęcia
się tą kwestią i opracowania strategii eliminacji tej praktyki. Wezwano również państwa członkowskie do  ścigania,
potępiania i karania przeprowadzania tych praktyk , uznania ich za odrębne przestępstwo i  karania każdego, kto
pomaga, zachęca, doradza i zapewnia wsparcie dla kogokolwiek w celu przeprowadzania któregokolwiek z tych
aktów na ciele kobiety lub dziewczynki . Co więcej, w rezolucji podkreślono, że w przypadku tego rodzaju działań
należy brać pod uwagę czyny karalne popełnione za granicą, umożliwiając w ten sposób ściganie rodziców, którzy
zabierajÄ… swoje dzieci za granicÄ™ w celu przeprowadzenia zabiegu25.
W 2006 r. Parlament Europejski uznał datę 29 listopada  Międzynarodowym dniem przeciwko kaleczeniu
genitaliów kobiet . Organizacja Narodów Zjednoczonych uznała 6 lutego  Międzynarodowym dniem braku
tolerancji dla kaleczenia genitaliów kobiet .
Szkodliwymi tradycyjnymi praktykami, w tym FGM/C, zajmuje się również prawo międzynarodowe. Państwa
członkowskie UE ratyfikowały wiele z jego postanowień. Już w 1952 r. Komisja Praw Człowieka ONZ przyjęła
rezolucjÄ™ w tej sprawie. W uchwalonej w 1979 r. Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji
kobiet (1981) uznano FGM/C za naruszenie praw człowieka. Konwencja praw dziecka ONZ (1989) uznaje
szkodliwe praktyki tradycyjne za praktyki naruszajÄ…ce prawo dziecka do dobrego stanu zdrowia i jako formÄ™
przemocy  co pokreślono w opracowaniu Sekretarza Generalnego ONZ w sprawie przemocy wobec dzieci,
przedstawionym Zgromadzeniu Ogólnemu w paz
dzierniku 2006 r.26
Jednak pomimo ratyfikacji tych aktów prawa międzynarodowego i wykorzystania ich do opracowania europejskich
ram prawnych przeciwko FGM/C niewiele państw członkowskich UE wprowadziło te zobowiązania do prawa
wewnętrznego.
24
Combating patriarchal violence against women  Focusing on violence in the name of honour, Report from the international conference (7-8 grudnia
2004 r.), Ministerstwo Sprawiedliwości i Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Sztokholm 2005 r.
25
Podobne postanowienia zawiera rezolucja 1247 Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy z 2001 r.
11
W Szwecji i Wielkiej Brytanii obowiÄ…zujÄ… przepisy uznajÄ…ce FGM/C za niezgodne z prawem. W Szwecji jest to
ustawa nr 316 z 27 maja 1982 r. w sprawie zakazu obrzezania kobiet, a w Wielkiej Brytanii ustawa o podobnej
nazwie, uchwalona w 1985 r. W Belgii, Danii, WÅ‚oszech i Hiszpanii zmieniono istniejÄ…ce przepisy w celu
uwzględnienia FGM/C. W Finlandii, Francji, Niemczech, Grecji i Holandii zakazano FGM/C na podstawie
przepisów o uszkodzeniu ciała i wykorzystywaniu nieletnich. Istnieje jednak pilna potrzeba zapewnienia przez
wszystkie państwa członkowskie odpowiedniego dostosowania swojego prawa do specyficznej natury FGM/C.
Bardzo niewiele krajów UE uznaje chęć ucieczki przed FGM/C za podstawę do udzielenia azylu. Rozważano, czy
kobiety/dziewczynki nie są zbyt szeroką kategorią, aby móc uznać je za  szczególną grupę społeczną , co
generalnie stosuje się jako kryterium rozpatrywania wniosków o przyznanie statusu uchodz
cy w wyniku
prześladowania. Niemniej jednak już w 1984 r. Parlament Europejski stwierdził, że  kobiety obawiające się
okrutnego lub nieludzkiego traktowania w wyniku złamania nakazu obyczajowego należy uznać za  grupę
społeczną na potrzeby stwierdzenia statusu uchodz
cy, a w dyrektywie Rady 2004/83/WE z 29 kwietnia 2004 r. w
sprawie minimalnych norm dla kwalifikacji obywateli państw trzecich jako uchodz
ców,27 nakłada się na wszystkie
państwa członkowskie obowiązek uznania zagrożenia przemocą na tle płciowym (którego definicja pośrednio
obejmuje FGM) za podstawę do ścigania28.
Jednak nawet tam, gdzie istniejÄ… odpowiednie przepisy, ich egzekwowanie jest ograniczone. Do 2000 r. w Szwecji
wniesiono do sądu tylko jedną sprawę, a we Francji na podstawie przepisów o karalnym uszkodzeniu ciała
wniesiono 25 aktów oskarżenia o udział w FGM/C.
26
Patrz www.unviolencestudy.org. Inne akty prawa międzynarodowego stosowane generalnie do eliminacji szkodliwych praktyk tradycyjnych
wymieniono w The Razor s Edge: The controversy of FGM i specjalnej stronie IRIN pod adresem: www.IRINnews.org. WHO, UNICEF i UNFPA
również wydały wspólne oświadczenie w sprawie FGM/C w 1997 r. (www.who.int).
27
Dyrektywa Rady 2004/83/WE z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie minimalnych norm dla kwalifikacji i statusu obywateli państw trzecich lub
bezpaństwowców jako uchodz
ców lub jako osoby, które z innych względów potrzebują międzynarodowej ochrony oraz zawartości przyznawanej
ochrony, Dz.U. L 304, 30.9.2004.
28
Pytanie, czy  kobiety i dzieci ze społeczeństw, w których praktykowane jest FGM można uznać za  grupę społeczną dla celów przyznania statusu
uchodz
cy lub azylu postawiono w brytyjskiej Izbie Lordów podczas jej sesji 2005-6. Izba Lordów stwierdziła, że kobiety i dzieci z krajów, w których
praktykuje się FGM można istotnie uznać za  grupę społeczną w tym kontekście. Postępowali oni zgodnie z wytycznymi Agencji ONZ ds.
uchodz
ców, UNHCR, w których stwierdza się, że  jeżeli kobieta jest prześladowana dlatego, że jest kobietą, a kobietom ogólnie rzecz biorąc
przyznano niższą pozycję w społeczeństwie, powinna się kwalifikować do uznania za uchodz
cę . Izba Lordów zauważyła również, że FGM stanowi
złamanie międzynarodowego prawa i norm w dziedzinie praw człowieka.
12
Doświadczenia płynące
z programu Daphne
W pierwszym roku swojego istnienia program Daphne wspierał projekt, którego celem było opracowanie  spisu i
warsztatów międzynarodowych na temat prawnych, medycznych i społeczno-kulturowych aspektów związanych z
tradycyjnymi praktykami obrzezania kobiet stosowanymi w Unii Europejskiej (projekt 1997/096/WC). W projekcie
koordynowanym przez Międzynarodowy Ośrodek Zdrowia Reprodukcyjnego (ICRH) na Uniwersytecie w
Gandawie w Belgii wzięli również udział przedstawiciele holenderskiego Królewskiego Instytutu Tropikalnego oraz
sekcji holenderskiej organizacji pozarządowej Defence for Children International. Projekt obejmował informacje z
perspektywy społeczności dotkniętych FGM/C. W jego wyniku przyjęto szereg zaleceń, w których podkreśla się
potrzebę zaangażowania społeczeństwa we wszystkie aspekty informacji i edukacji, posłannictwa, szkolenia i
wsparcia na rzecz dotkniętych kobiet, dziewczynek i ich rodzin.
W zaleceniach podkreślono, że przepisy o FGM/C muszą udzielać specjalnej ochrony zagrożonym dzieciom oraz
że należy przywiązać szczególną wagę do zabiegów wykonywanych za granicą. Zaleca się udostępnienie
funduszy na szkolenia w sprawie FGM/C i wyczulenie policji, organów wymiaru sprawiedliwości i urzędników
imigracyjnych na sprawy płci oraz udostępnienie zasobów na rzecz informowania imigrantów i uchodz
ców o prawie
obowiązującym w ich nowym kraju. W zwalczaniu FGM/C należy zmobilizować wszelkie środki prawne, w tym
przepisy o imigracji, ochronie dzieci oraz prawo administracyjne i karne.
W tym kontekście uczestnicy projektu zalecają, aby w przypadku FGM/C zmienić przepisy o zawodach
medycznych (kodeksy postępowania zakładające tajemnicę zawodową), a pracownicy służby zdrowia powinni
mieć obowiązek zgłaszania przypadków dzieci poddanych lub zagrożonych FGM/C. W odniesieniu do prawa
imigracyjnego w projekcie zalecono, aby kobietom przyznano prawo do azylu i imigracji niezależnie od statusu ich
mężów, szczególnie w postępowaniu rozwodowym i deportacyjnym.
Należy udostępnić informacje o możliwości ścigania i/lub wniesienia sprawy cywilnej oraz domagania się
odszkodowania od sprawców. Jeżeli nie istnieje możliwość domagania się odszkodowania bezpośrednio od
sprawców, powinna istnieć możliwość jego udzielenia przez państwo.
W projekcie stwierdzono, że najważniejszym priorytetem w zakresie problemów z FGM/C w Europie jest
intensywna edukacja pracowników służby zdrowia (lekarzy, pielęgniarek i in.), zawsze gdy tylko możliwe z
udziałem członków dotkniętych społeczności i dydaktyków.
Celem zorganizowanego w 1999 r. przez ICRH wspólnie ze szwedzkim partnerem projektu będącego kontynuacją
projektu wyżej przedstawionego (1999/036/WC) było wykorzystanie wyników dotychczasowej pracy w celu
rozwoju europejskiej sieci zapobiegania FGM (EuroNet-FGM). Sieć (która nadal funkcjonuje) obejmuje lekarzy, w
tym ginekologów, położników i lekarzy szkolnych, położne, pielęgniarki, pracowników uniwersyteckich oraz
pracowników opieki społecznej, społeczników i pracownikom niosącym pomoc potrzebującym działających w
organizacjach pozarządowych i organizacjach społecznych. W organizacjach tych działają również i są
odpowiednio reprezentowane ofiary FGM/C.
13
W ramach projektu grupy te wzięły wspólny udział w szeregu warsztatów, których celem jest poprawa stanu wiedzy
o FGM/C i zaoferowanie możliwości poprawy ich umiejętności w zakresie postępowania ze związanymi z tym
kwestiami. Opracowano również bazę treści edukacyjnych umieszczoną na stronie internetowej ICRH
(www.icrh.org).
W trakcie projektu opracowano wiele narzędzi, w tym ramy szkoleń dla pracowników służby zdrowia na temat
zagadnień FGM/C oraz rozwoju wytycznych w zakresie opieki nad kobietami poddanymi zabiegom FGM/C.
Opracowano również program badań FGM/C w Europie.
ICHR uczestniczył również w rozpoczętym w 2000 r. dwuletnim projekcie obejmującym szereg organizacji
koordynowanych przez Consorzio Aurora we Włoszech. Projekt (2000/334/W) ma na celu wniesienie wkładu w
zapobieganie FGM/C w Europie poprzez promowanie współpracy między różnymi podmiotami, które w pierwszej
linii mają styczność z kobietami poddanymi lub zagrożonymi FGM/C. W szczególności skupiono się na sektorze
służby zdrowia, usług socjalnych i prawniczych.
Uczestnicy projektu wyszkolili 25 osób, którym zadaniem było z kolei przeszkolenie przedstawicieli wymienionych
grup zawodowych w Belgii i we Włoszech oraz, w oparciu o doświadczenie zdobyte w tym projekcie pilotażowym,
opracowanie kompendium wiedzy o FGM/C, informacji zwiÄ…zanych z interwencjami ginekologicznymi i klinicznymi,
wsparcia psychologicznego, porad prawnych i przeglÄ…du prawa krajowego.
W uzupełnieniu współpracy z przedstawicielami wymienionych grup w celu poprawy stanu wiedzy o zabiegach
FGM/C i środkach ich zwalczania, w projekcie z 2001 r. skupiono się na opracowaniu społecznych metod
zapobiegania FGM/C wśród somalijskich kobiet z Finlandii i Danii. W projekcie koordynowanym przez Fiński
Czerwony Krzyż (2001/028/WYC) uczestniczyło Stowarzyszenie Fińsko-Somalijskie i duńska Organizacja Kobiet
Somalijskich.
Inicjatywa tego projektu wyszła ze strony przedstawicieli społeczności, w których praktykuje się FGM/C. Uzyskano
szereg doniosłych rezultatów. Członków społeczności somalijskiej w Finlandii i Danii przeszkolono w zakresie
korzystania z metodologii oceny przez członków społeczności lokalnej (participatory rural appraisal). Metody te
zastosowano i przetestowano w praktyce. Opublikowano serię broszur w formie komiksu w języku somalijskim,
które rozprowadzono w Finlandii i Danii oraz przez EuroNet-FGM.
Również w 2001 r. szeroko zakrojony projekt (2001/225/WYC) koordynowany przez francuskie stowarzyszenie
GAMS skupił 16 organizacji europejskich działających na rzecz zapobiegania FGM/C. Każdy z partnerów wniósł
swój szczególny wkład, od działań i informacji na rzecz akcji informacyjno-edukacyjno-komunikacyjnych po
wskazówki w sprawie współpracy z mediami. Projekt ten był ważnym krokiem w europejskich działaniach
skierowanych przeciwko FGM/C, ponieważ skupił wiele poważnych organizacji obywatelskich, umożliwiając
szeroką wymianę informacji i wymiany doświadczeń. Za ten pierwszy w Europie program zapobiegania FGM w
Europie w maju 2002 r. stowarzyszenie GAMS otrzymało od mera Paryża, Bertranda Delanoe, Prix Label Paris
Europe. W tym samym roku GAMS, ICRH, włoskie stowarzyszenie AIDOS (Associazione Italiana Donne per lo
Sviluppo) i wiele innych stowarzyszeń obecnych było na oficjalnym obiedzie kampanii  Stop FGM! w Parlamencie
Europejskim w Brukseli.
Włoskie Centro Piemontese di Studi Africani i Centro d Iniziativa del Piemonte we współpracy z organizacjami
lokalnymi, krajowymi i europejskimi uruchomiło w 2001 r. dwuletni projekt pod nazwą IDIL (Instrumenty na rzecz
integralności dziewczynek (ang. lasses  słowo oznaczające w języku somalijskim również  nietykalny ). Przed
opracowaniem nowych materiałów i dostosowaniem ich do materiałów utworzonych w ramach wcześniejszych
projektów Daphne, które mają być wykorzystanie we Włoszech i Hiszpanii projekt (2001/247/C) określił mapę
dostępnych materiałów i wysondował zainteresowanie społeczne.
Również w oparciu o doświadczenia Daphne w ramach projektu podjęto szkolenie pracowników służby zdrowia,
pracowników socjalnych oraz mediatorów i animatorów kultury. Opracowano zestaw informacyjny i broszurę do
wykorzystania przez przeszkolony w ten sposób personel w społecznościach dotkniętych FGM/C oraz utworzono
stronę internetową stanowiącą stałą platformę wymiany informacji.
14
W drugim roku trwania projektu, szkolenia rozszerzono na 60 innych osób z zainteresowanych społeczności
Europy Północnej, Hiszpanii i Włoch. Opracowano również publiczną kampanię informacyjną i skontaktowano się z
władzami krajowymi w celu zbadania możliwości ustanowienia stałej kampanii szkoleniowej/uświadamiającej z
wykorzystaniem środków krajowych.
Do 2001 r. wzrosła liczba i rozmach działania sieci organizacji współpracujących na rzecz likwidacji FGM/C w
Europie, poszczególne organizacje utrzymywały ze sobą kontakt, dzieląc się ważnymi doświadczeniami i
materiałami. Szereg uwieńczonych powodzeniem projektów Daphne wykorzystuje powstałą dynamikę, pozyskując
nowych członków sieci, dostosowując materiały do wykorzystania w innych państwach członkowskich oraz
rozszerzając metodologię i wykorzystując zdobyte doświadczenia w nowych grupach docelowych lub w innych
kontekstach.
W tym duchu, w 2002 r. przeprowadzono trzy projekty. Organizacja Kobiet Afrykańskich z siedzibą w Wiedniu, z
udziałem podmiotów ze Szwecji i Holandii, rozszerzyła szkolenia na trzy bardzo specyficzne grupy zawodowe
mające zasadnicze znaczenie dla wysiłków na rzecz likwidacji FGM/C: przywódców religijnych, przywódców
społecznych i komunikatorów (2002/040/WYC). Władze miejskie Rzymu podjęły kampanię przeciwko FGM/C,
organizując prace działaczy, którzy stworzyli Deklarację intencji w sprawie eliminacji tej praktyki (2002/163/WYC).
W celu rozwoju bazy wiedzy na rzecz wsparcia ciągłej kampanii i merytorycznej pracy na rzecz zakończenia
FGM/C stowarzyszenie ICRH wraz z partnerami opracowali zestawienie aktów prawnych związanych z FGM/C
obowiązujących we wszystkich państwach członkowskich. Następnie zbadano implementację i wyniki stosowania
prawa w pilotażowym studium porównawczym przeprowadzonym w Wielkiej Brytanii, Szwecji, Belgii, Francji i
Hiszpanii i poddano ją ocenie w celu opracowania zaleceń. Wyniki badania opublikowano w książce pt.  Legislation
in Europe regarding FGM and the implementation of the law in Belgium, France, Spain, Sweden and the UK
opublikowanej przez Uniwersytet w Gandawie.
Po wielu nowatorskich projektach wspieranych przez Program Daphne w 2003 r. nastąpił etap konsolidacji i nauki.
W ramach istotnej inicjatywy sieć europejska koordynowana przez ICRH dokonała przeglądu wszystkich
materiałów uzyskanych w wyniku wcześniejszych projektów w celu dokonania oceny ich użyteczności oraz
wskazania luk do wypełnienia w przyszłości (2003/028/W). Po wykorzystaniu tych materiałów podczas warsztatów
przeprowadzonych z udziałem organizacji wchodzących w skład sieci stwierdzono, że istnieje potrzeba pomocy
organizacjom pozarządowym w dostosowaniu i przetłumaczeniu materiałów najbardziej istotnych z punktu
widzenia ich potrzeb oraz w zapewnieniu szerszej dostępności istniejących materiałów.
Nadal istnieją luki informacyjne, szczególnie w odniesieniu do usług wsparcia w poszczególnych państwach
członkowskich. Chodzi na przykład o materiały związane ze zdrowiem i edukacją. Niektóre materiały okazały się
również mało użyteczne z punktu widzenia potrzeb członków społeczności dotkniętych FGM/C, istniała również
szczególna luka w postaci niedoboru materiałów ułatwiających mężczyznom zrozumienie zagadnień związanych z
FGM/C i zmobilizowanie ich do wsparcia na rzecz zakończenia tej praktyki. W projekcie zalecono utworzenie
pewnego rodzaju punktu kontaktowego czy  ośrodka rozrachunkowego dla wszelkich istniejących materiałów IEC
oraz pomoc osobom działającym na rzecz powstrzymania FGM/C zwiększającą ich możliwości w zakresie zmiany
zachowań, nie tylko uświadamiania. To ważne, ponieważ uświadamianie bez pobudzania do zmiany zachowań
nie prowadzi do długofalowych zmian.
Istniała również oczywista potrzeba dotarcia do młodych ludzi z zagrożonych społeczności, aby zapewnić
zrozumienie tych problemów i wiedzę o tym, gdzie szukać pomocy w razie problemów. W ramach projektu z 2003
r. (2003/099/YC), stowarzyszenie GAMS opracowało wraz z partnerami komiks dla młodzieży w wieku 10-18 lat na
temat FGM/C i narzuconych małżeństw. Komiks został przetłumaczony na język niemiecki, angielski, holenderski i
somalijski w celu wykorzystania jako pomoc dydaktyczna przez stowarzyszenia działające na tym polu, w tak wielu
krajach Unii Europejskiej jak to tylko możliwe. Przed opracowaniem wersji kolorowej przetestowano wersję czarno-
białą. Komiks miał na celu dotarcie nie tylko do młodych ludzi w zagrożonych społecznościach, ale również do ich
rówieśników z krajów, w których przebywają, w celu zmobilizowania ich poparcia.
W innym projekcie, w którym wykorzystano nowatorskie środki zarówno przekazywania, jak i otrzymywania
informacji (2004-1/025/WYC), Stowarzyszenie Kobiet Somalijskich w Danii połączyło siły z innymi podmiotami w
celu wprowadzenia kobiet z dotkniętych społeczności w zagadnienia związane z FGM/C, zdrowiem i prawami za
15
pomocą środków teatralnych i debaty. W projekcie wzięli również udział przedstawiciele zdrowia publicznego, ale
najważniejszymi podmiotami motywującymi do tych działań były same kobiety29.
W odniesieniu do innych form przemocy patriarchalnej w społecznościach imigrantów wiele projektów Daphne
skoncentrowało się na zapewnieniu odpowiedniego wsparcia kobietom poddawanym przemocy i nią zagrożonych.
W jednym z pierwszych projektów Daphne koordynowanych przez organizację Turkisch Deutscher Frauerverein
(TDF), pod nazwą Papatya (1997/025/WC) ustanowiono sieć mającą na celu opracowanie działań na rzecz
ochrony przed przemocą dziewczynek i kobiet ze środowisk muzułmańskich. W ramach tego projektu
zainicjowano, oprócz ogólnej współpracy i wymiany doświadczeń, szereg projektów pilotażowych między
berlińskim Senatem, urzędami ochrony młodzieży, organizacjami zagranicznymi i działaczami na rzecz młodzieży.
TDF posiada długie doświadczenie w prowadzeniu miejsc schronienia dla muzułmańskich kobiet w Niemczech; w
trakcie projektu konsultowano się z kobietami ze schroniska w Berlinie w celu zapewnienia, aby działania i wyniki
odzwierciedlały ich specyficzne doświadczenia.
Oddanie głosu muzułmańskim kobietom to cel przeprowadzonego w 2000 r. projektu koordynowanego przez
Uniwersytet w Nottingham (2000/092/W). Celem projektu działającego przy zaangażowaniu wielu pracowników
akademickich i działaczy społecznych z Wielkiej Brytanii, Niemiec i Holandii było zidentyfikowanie problemów
wspólnych i różnic pomiędzy tymi krajami oraz innych kwestii interesujących wszystkie strony, które mogą służyć
za podstawę szkolenia specjalistów działających w omawianej dziedzinie. Osiągnięto to poprzez zebranie
jednostkowych biografii muzułmańskich kobiet, przeanalizowanie ich i wybór przykładów do redakcji i umieszczenia
na stronie internetowej. Studia przypadków były anonimowe i niemożliwe do prześledzenia. Efektem projektu jest
bogaty zestaw tematów, które można wykorzystać do informowania innych osób wspierających muzułmańskie
kobiety będące ofiarami przemocy w Europie.
Uświadomienie społeczeństwu szczególnego ryzyka, przed jakim stoją kobiety ze społeczności imigrantów było
zasadniczym celem innego projektu przeprowadzonego w tym samym roku (2000/330/WC). Organizacja Stitching
ProJob i jej partnerzy w Holandii postanowili przełamać tabu kulturowe związane z przemocą w rodzinie wobec
kobiet i dziewczynek będących imigrantami i uchodz
cami, organizujÄ…c program szkolenia w zakresie
mechanizmów samopomocy, wędrowną wystawę uświadamiającą w zakresie przemocy w rodzinie, opracowując
podręcznik dla specjalistów z informacjami podstawowymi i nowymi metodami łamania tabu kulturowych
związanych z przemocą w rodzinie, w tym strategie skutecznych mechanizmów samopomocy oraz tworząc stronę
internetową i rozwijając europejską sieć w Internecie (www.tiye-international.org). Opublikowany podręcznik pt.
 Breaking Through można pobrać ze strony internetowej Daphne Toolkit (patrz z
ródła poniżej).
W 2002 r. berliński Instytut Porównawczych Studiów Społecznych (BIVS), we współpracy z Uniwersytetem we
Florencji uruchomił projekt, w którym skoncentrowano się na wrażliwym położeniu kobiet przybywających do UE w
celach małżeńskich (2002/094/W). W ramach projektu przeanalizowano sytuację prawną  imigracji małżeńskiej w
państwach członkowskich UE, udokumentowano usługi dostępne dla tej grupy kobiet imigrantów oraz sprawdzono,
czy odpowiadają one ich potrzebom. Ważnym wynikiem projektu było ustanowienie standardów minimalnych
ochrony kobiet imigrantów przybywających do UE w celu zawarcia małżeństwa, co dało wyniki w postaci
ogólnounijnej debaty (na przykład sformułowanie propozycji Komisji w sprawie łączenia rodzin).
Podczas badania poruszono problemy  zwykłych , narzuconych i zaaranżowanych małżeństw, w tym rolę
krajowych i międzynarodowych agencji matrymonialnych pośredniczących w aranżowaniu małżeństw obywateli
krajów trzecich z obywatelami krajów UE. W ramach projektu zbadano dostęp kobiet imigrantów objętych
specjalną kategorią  imigrantów w celach małżeńskich do poradnictwa prawno-społecznego i organizacji
samopomocy. Opisano i przeanalizowano rolÄ™ odpowiednich instytucji odpowiedzialnych za ochronÄ™ tej grupy,
takich jak schroniska dla kobiet.
W wyniku projektu stwierdzono, że choć poszczególne państwa członkowskie bardzo różnie rozwiązują problemy
związane z małżeństwami międzynarodowymi i międzykulturowymi, istnieje wiele interesujących programów i
inicjatyw, czasami wykraczających poza granice krajowe, które mogą służyć za przykład do naśladowania w
przyszłych wysiłkach na rzecz ochrony tej szczególnej grupy imigrantów.
29
Projekt 2006-1/150/C  w sprawie opracowania Krajowych planów działania na rzecz eliminacji FGM/C  oraz 2006-1/253/WC 
Rozpowszechnianie doświadczeń i budowa zdolności w celu poprawy egzekwowania prawodawstwa dotyczącego FGM/C  nie przedstawiły
jeszcze sprawozdań w momencie pisania.
16
Szereg studiów krajowych na temat sytuacji prawnej i społecznej wykazało, że we wszystkich krajach
charakterystyczna dla tej kategorii kobiet imigrantek jest ich zależność od męża. W rezultacie imigranci
przybywający w celach małżeńskich znajdują się w niezwykle wrażliwym położeniu, niestety związanym w wielu
przypadkach z przemocą. Kolejne projekty (2003/080/W i 2004-2/052/W) rozwinęły dalej tę analizę, przekształcając
jej wyniki w zalecenia odnośnie zapobiegania przemocy.
Ośrodek Równości Płci w Norwegii skupił się na problemie kobiet padających ofiarą wielokrotnych sprawców
przemocy (2002/181/WYC). Projekt zaowocował wieloma cennymi ustaleniami, między innymi stwierdzeniem, że
rasizm i nastawienie rasistowskie części zarówno sprawców, jak i podmiotów świadczących usługi może być
barierą do świadczenia dobrej jakości usług. Wyciągnięto również wniosek, że choć kwestia przemocy wobec
kobiet jest nierozerwalnie związana z kobietą jako ofiarą, a więc z jej potrzebami i prawami, nie można jej właściwie
rozwiązać bez uwzględnienia sprawców jako odpowiedzialnych za problem. W projekcie przesunięto punkt
ciężkości z postrzegania tej kwestii wyłącznie jako problemu kobiet, w stronę uznania, że jest to również problem
mężczyzn.
Po tym, jak przestępstwa na tle  honorowym trafiły na czołówki gazet w Europie w 2002 r., problem zabójstw
honorowych stał się jednym z przedmiotów projektów Daphne. Celem rozpoczętego w 2003 r. i koordynowanego
przez Kvinnoforum ze Szwecji projektu Shehrazad, z udziałem partnerów z wielu państw członkowskich UE
(2003/048/W), było podniesienie poziomu świadomości występowania przestępstw honorowych w Europie. W jego
wyniku powstało opracowanie (Resource Book) zawierające informacje na temat skali zjawiska w pięciu krajach
europejskich (Szwecja, Hiszpania, Niemcy, Wielka Brytania i Grecja). Jednym z najważniejszych wyników
zorganizowanej w Sztokholmie konferencji końcowej projektu było przyjęcie Deklaracji sztokholmskiej w sprawie
walki z przemocÄ… na tle honorowym w Europie (Stockholm Declaration to Combat Honour-based Violence in
Europe). Przyjęto ją na najwyższych szczeblach politycznych w Szwecji i innych krajach uczestniczących. Można
jÄ… znalez
ć na stronach projektowych Daphne Toolkit (patrz z
ródła).30
30
Dwa kolejne projekty: 2005-1/046/WY (w sprawie opracowania narzędzi zwalczania przemocy wobec dziewczynek i kobiet będących uchodz
cami); i
2005-1/226/W (Nonamus  Prawa ma każda kobieta) nie przedstawiły jeszcze sprawozdania w momencie pisania niniejszego. Ich wyniki zostaną
podane w Daphne Toolkit.
17
Luki i wyzwania
Od rozpoczęcia Programu Daphne (jako jednorocznej Inicjatywy Daphne) w 1997 r. podjęto ogromne wysiłki w
pracy na rzecz położenia kresu szkodliwym praktykom tradycyjnym w UE. Najbardziej pokrzepiająca jest głębia
współdziałania różnorodnych agencji oddolnych i instytucji badawczych pracujących na tą kwestią. Wiele kobiet z
dotkniętych tym problemem społeczności znalazło się w głównym nurcie podejmowanych inicjatyw. Ich udział
stanowi podstawę przekształcenia podejmowanych wysiłków w konkretne zmiany.
Jednak pozostało jeszcze bardzo wiele do zrobienia. Przede wszystkim należy przełamać lęk przed uznaniem
istnienia szkodliwych praktyk tradycyjnych i przeciwdziałaniem im. Znacznie poważniejsza od obaw zwolenników
działań o bycie okrzykniętym  rasistą lub osobą  niewrażliwą jest waga wpływu szkodliwych praktyk tradycyjnych
na życie dziewczynek i kobiet w Europie i na całe społeczeństwo, w którym żyją. W każdym razie zagrożenie
potencjalnym krytycyzmem będzie spadać w miarę jak coraz większa liczba osób będzie głośno i wyraz
nie mówić,
że praktyki łamiące prawa dziewczynek i kobiet mieszkających w Europie nie będą tolerowane ani w żaden sposób
usprawiedliwiane.
Twarde stanowisko zajął już Parlament Europejski, który wezwał państwa członkowskie do przełożenia wspólnego
im przywiązania do praw człowieka na prawodawstwo umożliwiające realną ochronę ofiar i potencjalnych ofiar oraz
poddawania karze każdego, kto łamie prawo. Zbyt mało państw członkowskich podjęło działania na rzecz zakazu
przemocy wobec kobiet wynikajÄ…cej ze szkodliwych praktyk tradycyjnych w imieniu tzw.  honoru , a istniejÄ…ce
prawo w tym zakresie nie jest w wystarczającym stopniu egzekwowane. Może to wynikać z niskiej częstotliwości
zgłaszania tych przestępstw, zbierania dowodów czy trudności w ściganiu ich sprawców, ale bariery te trzeba
przezwyciężyć. Inicjatywa Europolu w postaci zwołania posiedzenia przedstawicieli policji krajów europejskich w tej
sprawie stanowi pozytywny sygnał. Przywództwo Europolu będzie miało podstawowe znaczenie, jeżeli działania
policyjne przeciwko szkodliwym praktykom tradycyjnym mają posunąć się naprzód.
W celu udostępnienia solidnej platformy działania wszystkim, którzy przyczyniają się do walki ze szkodliwymi
praktykami tradycyjnymi należy kontynuować zbieranie i wymianę informacji. Muszą je jednak uzupełniać bardziej
szczegółowe dane krajowe gromadzone przez państwa członkowskie w oparciu o uzgodnione parametry i
definicje. Pracownicy służby zdrowia, organy ścigania i organizacje pozarządowe mają wiele możliwości wymiany
informacji w tym zakresie. Potrzebna jest strategia zbierania danych z możliwie największej liczby rzetelnych
z
ródeł.
W końcu, dziewczynki i kobiety cierpiące z powodu szkodliwych praktyk tradycyjnych i nimi zagrożone wymagają
lepszego wsparcia. Oznacza to nie tylko schroniska i usługi dla tych, którzy padli już ich ofiarą, ale również ciągłą
kampanię uświadamiającą i akcje informacje, w różnych formach i językach oraz z użyciem kanałów
informacyjnych otwartych dla kobiet ze społeczności imigrantów.
Nadszedł czas wykorzystania całego dotychczasowego dorobku  w tym wyciągnięcia wniosków z pracy
wykonanej w krajach pochodzenia dotkniętych społeczności  po to, aby szkodliwe praktyki tradycyjne odeszły w
przeszłość i nie było dla nich miejsca w Europie XXI wieku.
18
Wybrane z
ródła internetowe
" Na stronę główną Programu Daphne II i Daphne III można przejść z portalu Komisji Europejskiej EUROPA::
Daphne II: http://ec.europa.eu/justice_home/funding/2004_2007/daphne/funding_daphne_en.htm
Daphne III: http://ec.europa.eu/justice_home/funding/daphne3/funding_daphne3_en.htm.
"  Daphne Toolkit (Åšrodki realizacji Programu Daphne) zawierajÄ…cy opracowania, wnioski i komentarze dotyczÄ…ce wszystkich
zakończonych projektów Daphne, a także użyteczne odnośniki do innych stron,  narzędzia i wskazówki oraz materiały
multimedialne zwiÄ…zane z projektami znalez
ć można na stronie www.daphne-toolkit.org. (Proszę wziąć pod uwagę, że w
2007 r. powyższa strona będzie przebudowywana, a nowy adres internetowy zamieszczony zostanie na witrynie Programu
Daphne.  Daphne Toolkit jest w tej chwili w pełni dostępny w języku angielskim, ale stopniowo dodawane będą kolejne
wersje językowe).
" Strona internetowa Międzynarodowej Kampanii Przeciwko Zabójstwom Honorowym (International Campaign Against Honour
Killings  ICAHK) zawiera wiadomości i linki do innych materiałów z
ródłowych: www.stophonourkillings.com
" Europejska koalicja organizacji pozarzÄ…dowych prowadzÄ…cych kampaniÄ™ przeciwko FGM, EuroNet-FGM posiada stronÄ™
internetowÄ… pod adresem www.euronetfgm.org
" Åšwiatowa kampania na rzecz likwidacji FGM,  Stop FGM! posiada stronÄ™ internetowÄ… pod adresem www.stopfgmc.org
" Materiały dla pracowników akademickich i badaczy na temat szkodliwych praktyk tradycyjnych można znalez
ć pod adresem
www.fgmnetwork.org. Stanowią one część projektu edukacyjno-uświadamiającego nt. FGM amerykańskiej National
Organization of Circumcision Information Resource Centers (Krajowa Organizacja Ośrodków Informacyjnych nt.
Obrzezania).
" International Centre for Reproductive Health (Międzynarodowe Centrum Zdrowia Reprodukcyjnego) na Uniwersytecie w
Gandawie w Belgii jest wiodÄ…cÄ… instytucjÄ… badania FGM w Europie: www.icrh.org
" GAMS, europejskie ugrupowanie kobiecie działające na rzecz zniesienia FGM i innych szkodliwych praktyk prowadzi stronę
internetowÄ… pod adresem http://perso.orange.fr/..associationgams/ (Francja) i www.gams.be (Belgia).
" Afrykańskie stowarzyszenie dobroczynne RAINBO współpracuje z międzynarodowymi donatorami i agencjami na rzecz
udzielania wsparcia i porad nt. FGM. Jej adres internetowy to www.rainbo.org
" Niemiecka Organizacja na rzecz Rozwoju (GTZ) posiada anglojęzyczną wersję strony internetowej zawierającej około 100
dokumentów nt. FGM, która dostępna jest pod adresem www.gtz.de
" Amerykański ośrodek ujednolicania informacji nt. obrzezania pod nazwą National Organization of Circumcision Information
Resource Centers działa jako organizacja skupiająca ponad 100 ośrodków na całym świecie. Jego strona internetowa
zawiera materiały edukacyjne, bibliografie i linki do organizacji stowarzyszonych: www.nocirc.org.
19
" Amerykańska organizacja pozarządowa Tostan, działająca w Senegalu w zachodniej Afryce, udostępniła szereg przykładów
dobrych praktyk w zakresie działań na rzecz promocji praw, ocenionych przez agencje międzynarodowe: www.tostan.org
" Wiele agend Organizacji Narodów Zjednoczonych i innych organizacji międzynarodowych zajmuje się zagadnieniami
zwiÄ…zanymi z FGM i/lub przemocÄ… wobec kobiet i in. Strona Åšwiatowej Organizacji Zdrowia (WHO) zawiera bibliograficznÄ…
bazę danych, informacje merytoryczne nt. FGM, przewodniki dla nauczycieli, studentów, pielęgniarek i położnych oraz pakiet
informacyjny wskazujący szczegółowe uregulowania w religii islamskiej związane z FGM i in.:
www.who.int/topics/female_genital_mutilation/en. Fundusz Narodów Zjednoczonych na rzecz Dzieci, UNICEF:
www.unicef.org, Fundusz Narodów Zjednoczonych na rzecz Kobiet, UNIFEM: http://www.unifem.org/ oraz Fundusz
Ludnościowy Narodów Zjednoczonych, UNFPA: www.unfpa.org również posiadają sekcje poświęcone szkodliwym
praktykom tradycyjnym.
" Działalność Specjalnego Sprawozdawcy ONZ ds. praktyk tradycyjnych wpływających na zdrowie kobiet i dzieci
administrowana jest poprzez Biuro Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Praw Człowieka. Specjalny
Sprawozdawca składa roczny raport przed Zgromadzeniem Ogólnym ONZ: www.ohchr.org i www.un.org
20
Wybrana bibliografia
Przemoc na tle honorowym
- Europe tackles  honour killings , BBC News, 22 czerwca 2004 r.
Strona internetowa: http://news.bbc.co.uk
- Europe grapples with honour killings,  Deutsche Welle , bez daty.
Strona internetowa: www.dw-world.de
Biehl, Jody K. The whore lived like a German,  Der Spiegel , 2 marca 2005 r.
Burk, Robin Honour-related violence: The feminist response,  Winds of Change , 6 marca 2005 r.
Strona internetowa: www.windsofchange.net
Glazov, Jamie Symposium: Murdering women for  honour ,  Front Page Magazine , 10 czerwca 2005
r. Strona internetowa: www.FrontPageMagazine.com
Instytucje państwowe Szwecji Combating patriarchal violence against women  Focusing on violence in the name of
honour, raport z konferencji międzynarodowej (7-8 grudnia 2004 r.), Ministerstwo
Sprawiedliwości i Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Sztokholm 2005 r.
Strona internetowa: www.sweden.gov.se lub www.regeringen.se
Instytucje państwowe Szwecji Patriarchal violence  An attack on human security, Government Offices of Sweden,
Sztokholm 2005 r.
McCracken, Patti Honour killings in Europe,  San Francisco Chronicle , 24 lipca 2006 r.
Mojab, Shahrzad Honour killing: Culture, politics and theory,  Association for Middle Eastern Studies
Review , Vol. XVII, Nr. 1/2, Spring/Summer 2002. Strona intenetowa: www.amews.org
Nickerson, Colin For Muslim women, a deadly defiance,  Boston Globe , 16 stycznia 2006 r.
Paterson, Tony How many more women have to die before this society wakes up?  Daily Telegraph ,
27 lutego 2005 r. Strona internetowa: www.telegraph.co.uk
Rice-Oxley, Mark Britain examines  honour killings ,  The Christian Science Monitor , 7 lipca 2004 r.
Strona internetowa: www.csmonitor.com
21
Okaleczanie/wycinanie kobiecych genitaliów
- FGM in Britain, dostępny pod adresem www.feministing.com, 28 lipca 2006 r.
- African migrants fight to curb female mutilation in Europe, 29 listopada 2006 r., pod
adresem www.afrol.com
- Protocol to the African Charter on Human and People s Rights on the Rights of Women
in Africa (the Maputo Protocol), 11 lipca 2003
Diamantopolou, Anna Female genital mutilation: What Europe should and can do (przemówienie),
29 listopada 2000 r., Bruksela
Dirie, Waris Desert Children, Virago Press, Londyn 2005
ICRH Legislation in Europe regarding FGM and the implementation of the law in Belgium,
France, Spain, Sweden and the UK, Uniwersytet w Gandawie, Belgia 2002
Leye, E. i wsp.  Health care in Europe for women with genital mutilation w: Health care for Women
International, Vol. 27, 2006, s. 362-378
Leye, E., Bauwens, S. i Bjälkander, Behaviour change towards female genital mutilation: Lessons learned from Africa and
O. Europe, ICRH, Bruksela 2006 r.
Momoh, Comfort (red.) Female genital mutilation, Radcliffe Publishing, Oxford 2005 r.
Parlament Europejski European Parliament resolution A5-0285/2001 on female genital mutilation
(2001/2035(INI)), Dz.U. C77E/126
Popham, Peter Fury as Italians back female mutilation,  The Independent , 29 listopada 2006 r.
Rada Europy Resolution 1247 (2001): Female genital mutilation. Patrz: www.coe.int
UNICEF  Changing a harmful social convention: Female genital mutilation/cutting ,
Innocenti Digest, 2005 r.
UNOCHA Razor s Edge: The controversy of female genital mutilation (IRIN web special), United
Nations Office for the Coordination of Humanitarian Affairs, marzec 2005.
Patrz: www.IRINnews.org
WHO Female genital mutilation: Programmes to date  what works and what doesn t,
Åšwiatowa Organizacja Zdrowia, Genewa 1999 r.
WHO/UNICEF/UNFPA Female genital mutilation : A joint WHO/UNICEF/UNFPA statement, Åšwiatowa
Organizacja Zdrowia, Genewa 1997
22
Projekty wspierane przez
program Daphne dotyczÄ…ce
szkodliwych praktyk
tradycyjnych i wsparcia dla
ofiar
FGM/C
1997-096-WC W stronÄ™ konsensusu w sprawie FGM w UE
1999-036-WC Wsparcie na rzecz ofiar i potencjalnych ofiar FGM
2000-334-W Informacje dla pracowników medycznych i pracowników wsparcia nt. FGM
2001-028-WYC Społeczne metody zapobiegania FGM
2001-225-WYC Mobilizacja i emancypacja przeciwko FGM
2001-247-C Strategie zapobiegania FGM
2002-040-WYC Szkolenie przywódców społecznych i religijnych jako instruktorów zwalczania FGM
2002-058-WYC Prawodawstwo w Europie zwiÄ…zane z FGM
2002-163-WYC Europejskie strategie zapobiegania FGM
2003-028-W Badanie terenowe wszystkich wspieranych z programu Daphne instrumentów zwalczania FGM,
wskazanie dobrej praktyki, budowanie zdolności organizacji działających przeciwko FGM
2003-099-YC Komiks dla dorastających dziewcząt o FGM i przymusowych małżeństwach, kampania
informacyjna
2004-1-025-WYC IFT I IN  Oświecenie: Promocja zdrowia kobiet w różnych grupach etnicznych i zapobieganie
FGM
z wykorzystaniem nowatorskich, kreatywnych i artystycznych metod
2006-1/150/C Opracowanie krajowych planów działania na rzecz eliminacji FGM w UE
2006-1/253/WC W stronÄ™ poprawy w egzekwowaniu prawodawstwa nt. FGM w Europie: rozpowszechnianie
zebranych doświadczeń i budowanie zdolności poszczególnych aktorów
23
Przemoc patriarchalna i rodzinna
1997-025-WC Ochrona i działania prewencyjne przeciwko przemocy rodzinnej wobec muzułmańskich
dziewczynek i młodych kobiet
2000-092-W Głos dla muzułmańskich kobiet w Europie
2000-330-WC Pobudzanie świadomości nt. przemocy rodzinnej skierowanej przeciwko kobietom imigrantkom
2002-094-W Heirat I: Wrażliwa sytuacja kobiet przyjeżdżających do UE w celu zawarcia małżeństwa
2002-181-WYC Usługi i polityka na rzecz kobiet z mniejszości narodowych prześladowanych przez wielokrotnych
sprawców
2003-048-W Europejska mapa przemocy na tle honorowym, w tym przymusowych małżeństw, zawierania
małżeństw w młodym wieku, zabójstw na tle honorowym
2003-080-W Heirat II: Ochrona i pomoc na rzecz kobiet migrujących do UE w celach małżeńskich
2004-1-048-WY Honor i hańba: społeczno-kulturowe, prawne i związane ze zdrowiem publicznym aspekty
przemocy wobec kobiet w Europie
2004-2-052-W Heirat III: Kobiety migrujące w celu zawarcia małżeństwa: Pobudzanie świadomości i
zapobieganie przemocy
2005-1-046-WY Opracowane narzędzia zapobiegania przemocy wobec kobiet i dziewczynek będących
uchodz
cami w Europie
2005-1-226-W Nonamus  Prawa ma każda kobieta (Namus w języku perskim oznacza  ochronę kobiet przez
mężczyzn w rodzinie )
Uwaga: Pełne informacje o tych projektach i zaangażowanych w nie organizacjach dostępne są w materiałach online pod adresem:
www.daphne-toolkit.org. Projekty związane z Zaproszeniem do składania wniosków 2005 (Call for Proposals) (05-) działają w roku 2006,
a składanie raportów kończy się w 2007 r. Wyszczególniono je w wykazie projektów Daphne Toolkit.
24