Rozdział IX
PRAWA RZECZOWE OGRANICZONE PRZEPISY OGÓLNE

ż 34. Pojęcie i ogólna charakterystyka praw rzeczowych
ograniczonych

I. Jak już zaznaczono w ż 4, III, jedną z kategorii praw rzeczowych -
obok własności i użytkowania wieczystego - stanowią prawa rzeczowe
ograniczone. Charakteryzują się one tym, że w odróżnieniu od prawa
własności, które stanowi podstawową formę korzystania z rzeczy i daje
właścicielowi - oczywiście z zastrzeżeniem obowiązujących ograniczeń -
pełnię władzy nad rzeczą, zapewniają uprawnionemu tylko ściśle określony
zakres uprawnień względem rzeczy. Jeżeli więc właściciel może z rzeczą,
jako przedmiotem swego prawa, robić wszystko, z wyjątkiem tego, co jest mu
zakazane (ż 11, VI), to sfera możności osoby, której przysługuje
ograniczone prawo rzeczowe, jest ograniczona do tych uprawnień, jakie w
ustawie są jej przyznane. Znajduje to wyraz w definicjach ustawowych tych
praw, które - odmiennie aniżeli w wypadku własności - określają pozytywnie
i wyczerpująco uprawnienia, jakie składają się na treść każdego
ograniczonego prawa rzeczowego.
Takim właśnie ograniczonym zakresem uprawnień tłumaczy się przyjęty
przez kodeks termin "prawa rzeczowe ograniczone". Bywają też one nazywane
"prawami na rzeczy cudzej" (iura in re aliena). Termin ten - choć z innego
punktu widzenia oddaje istotę rzeczy - nie jest na gruncie naszego prawa
ścisły, prawem bowiem na rzeczy cudzej jest także użytkowanie wieczyste.

II. Jak to bliżej wyjaśniono w ż 4, IV, w prawie rzeczowym obowiązuje
zasada zamkniętej listy (numerus clausus) praw rzeczowych, która m.in.
oznacza, że zainteresowani mogą ustanawiać tylko takie ograniczone prawa
rzeczowe, jakie są przewidziane w ustawie, tzn. w kodeksie cywilnym lub
ustawie szczególnej. Ustawa może nadać określonemu prawu charakter rzeczowy
bądź wyraźnie, bądź w ten sposób, że przyznaje mu takie cechy, które
łącznie składają się na istotę prawa rzeczowego.
Nie stanowi w szczególności - według przeważającego poglądu -
ograniczonego prawa rzeczowego użytkowanie wieczyste (ż 32, VI). Nie ma też
takiego charakteru tzw. użytkowanie górnicze przewidziane w art. 5 prawa
górniczego, ponieważ obciążonej tym prawem własności górniczej nie można
traktować jako własności w rozumieniu art. 140 k.c. (ż 12, V); nie ma
charakteru ograniczonego prawa rzeczowego prawo obciążające tego rodzaju
"własność". Budzi wreszcie wątpliwości zaliczanie do kategorii praw
rzeczowych ograniczonych uprawnień do zakładania na nieruchomości różnych
urządzeń (ciągów drenażowych, przewodów kanalizacyjnych), przyznawanych na
podstawie przepisów szczególnych pozwalających na ograniczone wywłaszczenie
(np. na podstawie prawa górniczego). Wydaje się, iż w istocie rzeczy są to
prawa o charakterze administracyjnym. Problem wymaga szczegółowych badań,
na które brak miejsca w podręczniku.
Poczynając od wejścia w życie kodeksu cywilnego prawo nasze znało
tylko pięć ograniczonych praw rzeczowych; wszystkie one były wymienione w
art. 244 kodeksu. Listę tę uzupełniła następnie ustawa z 25 X 1991 r. o
zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz ustaw - o księgach wieczystych i
hipotece, Prawo spółdzielcze, Kodeks postępowania cywilnego, Prawo lokalowe
(Dz.U. Nr 115, poz. 496) i odpowiednio zmieniła też art. 244 k.c. Obecnie
prawami rzeczowymi ograniczonymi są wyłącznie: użytkowanie, służebność,
własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego, spółdzielcze prawo
do lokalu użytkowego, prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni miesz-
kaniowej, zastaw oraz hipoteka.
Należy dodać, że przynależność spółdzielczego prawa do lokalu
użytkowego oraz prawa do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej
do ograniczonych praw rzeczowych była przyjmowana - oczywiście w drodze
wykładni - także poprzednio, był to jednak pogląd wybitnie dyskusyjny. Taką
kwalifikację tym prawom expressis verbis przyznała dopiero wspomniana
ustawa z dnia 25 X 1991 r., która m.in. znowelizowała art. 244 k.c. oraz
odpowiednie przepisy pr. spółdz.
Powyższe spostrzeżenie należy uzupełnić uwagą, że inne ograniczone
prawa rzeczowe mogą istnieć o tyle, o ile powstały przed wejściem w życie
kodeksu. Zgodnie bowiem z art. XXVI przep. wprow. pr. rzecz. i art. XXXVII
przep. wprow. k.c. prawa rzeczowe istniejące w chwili wejścia w życie tych
ustaw pozostały w mocy. Dotyczy to w szczególności ciężarów realnych, o
których będzie mowa w ż 36.

III. Przewidziane w kodeksie prawa rzeczowe ograniczone można
podzielić - ze względu na ich treść - na dwie kategorie. Do pierwszej
należy zaliczyć te, które polegają - w szerszym lub węższym zakresie - na
korzystaniu z rzeczy, z czym z kolei łączy się ta ich właściwość, że
zapewniają one uprawnionemu władztwo nad rzeczą. Druga kategoria, to takie
prawa, które takich możliwości uprawnionemu nie zapewniają, a chroniony
przez nie jego interes polega tylko na tym, że może on zaspokoić z rzeczy
obciążonej swoją wierzytelność. "Korzyść" uprawnionego realizuje się więc w
wypadku tych praw wtedy, gdy prowadzi on egzekucję z rzeczy obciążonej. Do
tej drugiej kategorii należą: hipoteka i zastaw; pozostałe prawa zalicza
się do kategorii pierwszej.
Do takiego samego wyniku, tzn. do zaliczenia pierwszych praw do
jednej, a pozostałych dwu do drugiej kategorii, prowadzi także podział
według innego kryterium, mianowicie - samodzielności ograniczonych praw
rzeczowych. Stosownie do tego użytkowanie, służebność i trzy prawa do
lokali spółdzielczych są prawami samoistnymi, hipoteka zaś i zastaw -
prawami akcesoryjnymi, co oznacza, że ich byt zależy od istnienia prawa
podstawowego, z którym są związane, a którym jest wierzytelność (ż 4, II).

IV. Jak to już zaznaczono w ż 1, I, przedmiotem ograniczonych praw
rzeczowych są rzeczy. Od zasady tej ustawa przewiduje nieliczne wyjątki
polegające na tym, że ograniczone prawa rzeczowe mogą mieć za przedmiot
także niektóre prawa. Dotyczy to użytkowania (art. 265), zastawu (art. 327-
335) oraz hipotek (art. 65 ust. o ks. wiecz. i hip.).
W zasadzie przedmiotem praw rzeczowych, a wśród nich praw rzeczowych
ograniczonych, mogą być zarówno nieruchomości, jak i rzeczy ruchome.
Jednakże wśród tych praw są takie, które ex definitione mogą obciążać tylko
nieruchomości (służebności, spółdzielcze prawa do lokali oraz hipoteka).
Wyłącznie rzeczy ruchomych dotyczy zastaw. Przedmiotem użytkowania mogą być
tak nieruchomości, jak i ruchomości. Z zestawienia tego wynika, że
problematyka praw rzeczowych ograniczonych to przede wszystkim problematyka
dotycząca nieruchomości. W szczególności należy podkreślić, że w porównaniu
z innymi prawami rzeczowymi ograniczonymi zastaw ma mniejsze znaczenie, a
użytkowanie rzeczy ruchomych należy do rzadkości. Rzecz oczywista, że
niewielkie znaczenie ma zastaw tradycyjny, zabezpieczający głównie kredyt
konsumpcyjny; natomiast tzw. bankowy zastaw rejestrowy (ż 45) będzie
odgrywał-jeżeli ustawodawca zdecyduje się na jego unowocześnienie (w
porównaniu z lakoniczną regulacją zawartą w art. 308 k.c.) -
pierwszoplanową rolę.

V. Dalszą cechą praw rzeczowych ograniczonych jest to, że są one -
jak wszystkie prawa rzeczowe - skuteczne erga omnes (ż 3). Zgodnie z takim
charakterem tych praw korelatem uprawnień, jakie przysługują
zainteresowanym w ramach ograniczonych praw rzeczowych, są bierne obowiązki
innych osób, a wśród nich i właściciela rzeczy, polegające na powstrzymaniu
się od działań, które by uniemożliwiały lub utrudniały wykonywanie
ograniczonych praw rzeczowych (non facere, pati - ż 4, I). Oczywiście
ustawodawca, kierując się celowością społeczno-gospodarczą, może nadać
status praw rzeczowych także takiemu prawu, z którego dla właściciela
wynika obowiązek pozytywnych świadczeń (facere). Pod rządem prawa
rzeczowego z 1946 r. do praw takich należały ciężary realne. Można bronić
poglądu, że obecnie charakter taki mają w pewnym sensie spółdzielcze prawa
do lokali, spółdzielnia ma bowiem obowiązek dbałości o stan domu i
poszczególnych lokali. Jest to jednak zagadnienie dyskusyjne, gdyż
obowiązek ten może być także wywodzony ze stosunku członkostwa, jaki łączy
spółdzielnię z członkiem. Poza tym ubocznie obowiązek pozytywnych świadczeń
po stronie właściciela występuje w wypadku służebności (art. 289).

VI. Funkcja społeczno-gospodarcza praw rzeczowych ograniczonych jest
bardzo różna, tak jak różna jest ich treść i ich przeznaczenie. Użytkowanie
może stanowić zarówno środek zabezpieczenia egzystencji osób starszych lub
nieporadnych, jak i podstawę działalności produkcyjnej. Służebności służą
głównie polepszeniu warunków produkcji rolnej. Podstawowym celem
spółdzielczych praw do lokali jest zaspokajanie potrzeb mieszkaniowych.
Hipoteka i zastaw zaś stanowią prawne formy zabezpieczenia kredytu.

VII. Ogólne przepisy o ograniczonych prawach rzeczowych mieszczą się
przede wszystkim w art. 244-251 k.c. Ponadto unormowania takie zawarte są w
ust. o ks. wiecz. i hip., której przepisy normują skutki wpisów praw
rzeczowych ograniczonych do ksiąg wieczystych.
Użytkowanie, służebności i zastaw są uregulowane w kodeksie,
natomiast hipotekę reguluje ust. o ks. wiecz. i hip. (art. 65 -112), a
spółdzielcze prawa do lokali - przepisy pr. spółdz. z 1982 r. (art. 213-217
i 223-231, 232-235 i 238).
Treść praw rzeczowych, których powstanie od chwili wejścia w życie
kodeksu cywilnego nie jest możliwe, lecz które pozostają w mocy, podlega
przepisom dotychczasowym (art. XL przep. wprow. k.c.).


ż 35. Powstanie i wygaśnięcie praw rzeczowych ograniczonych
oraz sytuacja prawna osób, którym te prawa przysługują

I. Zawarte w kodeksie przepisy ogólne o prawach rzeczowych
ograniczonych normują tylko jeden sposób ich powstania, mianowicie
powołanie w drodze czynności prawnej. Inne sposoby wynikają z przepisów
dotyczących poszczególnych praw lub z unormowań zawartych w ustawach
szczególnych. Z całokształtu wymienionych przepisów wynika, że źródłem
powstania praw rzeczowych ograniczonych mogą być w szczególności
następujące zdarzenia:

1. Umowa właściciela z osobą, która nabywa w ten sposób prawo
rzeczowe ograniczone. Ten sposób nabycia ustawa określa w art. 245 k.c.
terminem technicznym "ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego". W myśl
ż 1 tego artykułu, z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, do
ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego stosuje się odpowiednio
przepisy o przeniesieniu własności, a więc art. 155 -172 k.c. Dotyczy to
m.in. takich zasad, jak: konsensualności (art. 155 ż 1 k.c.),
przyczynowości (art. 155 ż 1, art. 156 i 158 in fine k.c.) oraz zasady, że
umowa zobowiązująca przenosi prawo własności, jeżeli co innego nie wynika z
ustawy lub z woli stron. Bliżej o tym patrz ż 15.
Od powyższego unormowania art. 245 ż 2 k.c. oraz przepisy normujące
poszczególne prawa rzeczowe ograniczone przewidują następujące wyjątki:
prawo rzeczowe na nieruchomości może być ustanowione z zastrzeżeniem
warunku lub terminu (art. 245 ż 2 k.c.); forma aktu notarialnego jest
wymagana tylko dla oświadczenia właściciela nieruchomości (art. 245 ż 2
k.c.), natomiast oświadczenie drugiej strony może być nawet dorozumiane
(art. 60 k.c.); w drodze wyjątku od zasady konsensualności do ustanowienia
hipoteki konieczny jest wpis do księgi wieczystej (art. 67 ust. o ks.
wiecz. i hip.), a do ustanowienia zastawu (z zastrzeżeniem wyjątków
przewidzianych w ustawie) konieczne jest wydanie rzeczy (art. 307 k.c.).

2. Orzeczenie sądowe. Ma to m.in. miejsce w wypadku ustanowienia
służebności drogi koniecznej (art. 145 i 146 k.c.), ustanowienia
służebności w orzeczeniu o zniesieniu współwłasności (art. 212 ż 1 k.c.)
oraz powstania hipoteki przymusowej (art. 109 ust. o ks. wiecz. i hip.).
3. Orzeczenie administracyjne. Przykładowo można wymienić powstanie
służebności gruntowej w drodze wywłaszczenia.

4. Zasiedzenie. Kodeks cywilny nie przyjął obowiązującej pod rządem
pr. rzecz. zasady, w myśl której każde ograniczone prawo rzeczowe,
polegające na władaniu rzeczą, mogło być nabyte w drodze zasiedzenia.
Dlatego obecnie można nabyć w ten sposób tylko takie prawo rzeczowe, co do
którego ustawa to przewiduje (ż 17, II), czyli tylko służebność gruntową
(art. 292).

II. Treść prawa rzeczowego ograniczonego może ulec zmianie na
podstawie umowy, Zgodnie z zasadą, w myśl której zainteresowani mogą
kształtować treść praw rzeczowych tylko w bardzo ograniczonym zakresie (ż
4, IV), umowna zmiana treści prawa rzeczowego ograniczonego musi się
mieścić w granicach określonych przez ustawę. Może np. polegać na zmianie
służebności przechodu na służebność przejazdu, na rozszerzeniu zakresu
hipoteki, na ograniczeniu użytkowania przez wyłączenie niektórych pożytków
(art. 253 ż 1 k.c.) itp. Zainteresowani nie mogliby natomiast postanowić,
że służebność osobista stanie się dziedziczna, bo prawo to wygasa
najpóźniej ze śmiercią uprawnionego (art. 299 k.c.).
W myśl art. 248 ż 1 k.c., do zmiany treści ograniczonego prawa
rzeczowego potrzebna jest umowa między uprawnionym a właścicielem rzeczy
obciążonej, a jeżeli prawo jest ujawnione w księdze wieczystej - wpis do
tej księgi. Wynika z tego, że z tym ostatnim wyjątkiem umowa o zmianę
treści ograniczonego prawa rzeczowego jest umową konsensualną.
Jeżeli zmiana treści prawa dotyka praw osoby trzeciej (np. roz-
szerzenie zakresu hipoteki w wypadku istnienia dalszej hipoteki), do zmiany
potrzebna jest zgoda tej osoby. Oświadczenie osoby trzeciej powinno być
złożone jednej ze stron (art. 248 ż 2 k.c.). Bez takiej zgody umowa stanowi
negotium claudicans w rozumieniu art. 63 k.c., jest więc bez niej
bezskuteczna.

III. Z zastrzeżeniami, o których będzie mowa, ograniczone prawo
rzeczowe może być przeniesione na inną osobę, przez co należy rozumieć
przejście takiego prawa na inną osobę w drodze czynności prawnej. Co do
tradycyjnych praw znaczenie tej instytucji jest ograniczone, użytkowanie
bowiem i służebności osobiste są niezbywalne (art. 254 i 300 k.c.), a
służebność gruntową można przenieść, jako prawo związane z własnością
nieruchomości (art. 285 ż 1 k.c.), tylko razem z nieruchomością. Dla
praktyki natomiast istotne znaczenie ma uregulowanie przenoszenia
spółdzielczych praw do lokali, obrót bowiem tymi prawami przybiera coraz
większe rozmiary (odpowiednie przepisy zawarte są w pr. spółdz.).
W myśl art. 245 k.c. do przeniesienia ograniczonego prawa rzeczowego na
nieruchomości potrzebna jest umowa między uprawnionym a nabywcą oraz -
jeżeli prawo jest ujawnione w księdze wieczystej - wpis do tej księgi,
chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Zgodnie z zasadą wyrażoną w
art. 89 i 116 k.c. przeniesienie ograniczonego prawa rzeczowego może być
dokonane z zastrzeżeniem warunku lub terminu. O przenoszeniu praw do lokali
spółdzielczych patrz bliżej w ż 44, I.

IV. Rzecz (zwłaszcza nieruchomość) może być obciążona więcej niż
jednym ograniczonym prawem rzeczowym. W takim wypadku może dojść do kolizji
między tymi prawami. Kolizja ta może się wyrażać: a) albo w tym, że dwa
prawa nie mogą być w ogóle równocześnie wykonywane, np. dwa prawa
użytkowania w pełnym zakresie; b) albo w tym, że honorowanie jednego prawa
może wpłynąć na wartość innego prawa, np. użytkowanie lub uciążliwa
służebność mogłyby na tyle zmniejszyć wartość nieruchomości, że sprzedaż
jej przy zachowaniu tych praw nie doprowadzałaby do osiągnięcia ceny
wystarczającej na pokrycie wierzytelności zabezpieczonej hipoteką; c) albo
wreszcie w tym, że pełne zaspokojenie jednego prawa uniemożliwia
zaspokojenie innego prawa, np. zaspokojenie dwu wierzytelności
hipotecznych, gdy suma uzyskana z egzekucyjnej sprzedaży nieruchomości jest
mniejsza od ich łącznej wysokości.
Jak to już zaznaczono w ż 4, I, odmiennie aniżeli w wypadku kolizji
wierzytelności, konkurencją ograniczonych praw rzeczowych rządzi zasada
pierwszeństwa. Zasada ta oznacza, że najpierw ulega zaspokojeniu lub innej
realizacji prawo, któremu służy pierwszeństwo, a dopiero gdy to jest
możliwe - prawo znajdujące się na dalszym miejscu. Zilustrują to
następujące przykłady. Jeżeliby właściciel ustanowił użytkowanie i
służebność, a użytkowaniu służyłoby pierwszeństwo, to służebność nie
mogłaby być wykonywana dopóty, dopóki trwa użytkowanie. Jeżeli w
następstwie egzekucji prowadzonej przez trzech wierzycieli hipotecznych, z
których każdemu należy się 50 000 zł, uzyskano ze sprzedaży nieruchomości
obciążonej tylko 90 000 zł, to z sumy tej uzyska pełne zaspokojenie
właściciel, którego hipoteka znajduje się na pierwszym miejscu; ten,
którego hipoteka zajmuje drugie miejsce, otrzyma resztę, tj. 40 000 zł,
trzeci zaś wierzyciel nie otrzyma nic. Gdyby żadna z tych wierzytelności
nie miała zabezpieczenia hipotecznego, każdy wierzyciel otrzymałby -
zgodnie z zasadą proporcjonalnego zaspokojenia - po 30 000 zł.
Jak z powyższego wynika, zasada pierwszeństwa rządzi zarówno zbiegiem
praw jednakowych (np. hipotek), jak i praw różnych (np. jak w powyższym
przykładzie użytkowania i służebności).
Zagadnienie, któremu z kilku ograniczonych praw rzeczowych służy
pierwszeństwo, normują art. 249 ż 1 k.c. oraz art. 11-15 ust. o ks. wiecz.
i hip. Z przepisów tych wynika, że generalny charakter ma zasada
wypowiedziana w art. 249 ż 1 k.c., w myśl którego, jeżeli kilka
ograniczonych praw rzeczowych obciąża tę samą rzecz, prawo powstałe później
nie może być wykonywane z uszczerbkiem dla prawa powstałego wcześniej
(prior tempore, potior iure). Zasada ta ma pełne zastosowanie tylko do praw
obciążających rzeczy ruchome oraz nieruchomości nie mających urządzonych
ksiąg wieczystych. Jeżeli zaś chodzi o prawa na nieruchomości, dla której
istnieje księga wieczysta, to istotne modyfikacje tej zasady mogą wynikać z
wpisów poszczególnych praw do księgi wieczystej. Te właśnie kwestie normują
wymienione artykuły ustawy o ks. wiecz. i hip.
W konsekwencji wszystkich wymienionych przepisów pierwszeństwo
ograniczonych praw rzeczowych na nieruchomości podlega następującym
zasadom:
a) w wypadku zbiegu praw nie wpisanych do księgi wieczystej pierwszeństwo
ma prawo powstałe wcześniej (art. 249 ż 1 k.c.);
b) w wypadku zbiegu prawa wpisanego z prawem nie wpisanym pierwszeństwo
przysługuje prawu wpisanemu, bez względu na czas jego powstania (art. 71
ust. o ks. wiecz. i hip.);
c) w wypadku zbiegu praw wpisanych do księgi wieczystej o pierwszeństwie
decyduje dzień złożenia wniosku o wpis (art. 12 ust. 1 ust. o ks. wiecz. i
hip.); jako decydujący ustawodawca przyjął dzień złożenia wniosku, a nie
dzień wpisu, gdyż dokonanie wpisu nie zależy od strony, lecz od czasu
potrzebnego do załatwienia sprawy przez sąd (nieraz wniosek późniejszy bywa
załatwiony wcześniej od wniosku, który wpłynął wcześniej), o pierwszeństwie
zaś powinna decydować staranność i zapobiegliwość osób zainteresowanych;
d) prawa wpisane na podstawie wniosków złożonych równocześnie mają równe
pierwszeństwo (art. 12 ust. o ks. wiecz. i hip.).
Ze sformułowania art. 249 ż 1 k.c., który mówi o niedopuszczalności
wykonywania prawa nie mającego pierwszeństwa z uszczerbkiem dla prawa
mającego pierwszeństwo, wynika, że jeżeli taki uszczerbek nie grozi, obydwa
prawa mogą być wykonywane. Dotyczy to np. służebności przejazdu
przysługujących dwu uprawnionym. Każdy z nich może służebność wykonywać,
gdyż nie stoi to na przeszkodzie wykonywaniu służebności przez drugiego
uprawnionego.
Odchylenia od opisanych zasad rządzących pierwszeństwem ograniczonych
praw rzeczowych mogą wynikać z ustawy, z umowy oraz z zastrzeżenia
właściciela nieruchomości. Pierwszeństwo ustawowe jest np. przewidziane co
do hipotek ustawowych. Zmianę lub zastrzeżenie pierwszeństwa w drodze
czynności prawnej normuje szczegółowo art. 250 k.c. Do umownej zmiany
pierwszeństwa potrzebna jest umowa między tym, czyje prawo ma ustąpić
pierwszeństwa, a tym, czyje prawo ma uzyskać pierwszeństwo ustępującego
prawa, a nadto jeżeli choć jedno z tych praw jest ujawnione w księdze
wieczystej - potrzebny jest także wpis do księgi wieczystej. Zmiana nie
może szkodzić ani przynosić korzyści prawom mającym pierwszeństwo niższe
aniżeli prawo ustępujące pierwszeństwa, a wyższe aniżeli prawo, które
uzyskuje pierwszeństwo ustępującego prawa. Np. jeżeli w księdze wieczystej
wpisane są hipoteki: I - 30 000 zł, II - 30 000 zł, III - 50 000 zł, to
zmiana polegająca na przeniesieniu hipoteki znajdującej się na trzecim
miejscu na pierwsze, a tej ostatniej na miejsce trzecie, nie mogłaby
nastąpić bez zgody wierzyciela, któremu przysługuje hipoteka druga, bo
wówczas na skutek takiej zmiany znalazłby się on w gorszej sytuacji, gdyż
wyprzedzałaby go hipoteka w wysokości 50 000 zł, zamiast jak dotychczas w
wysokości 30 000 zł.

V. Wygaśnięciem ograniczonych praw rzeczowych zajmują się art. 246 i
247 k.c. oraz szereg przepisów normujących poszczególne prawa ograniczone.
Z całokształtu tych przepisów wynika, że prawa te wygasają:
1) w wyniku czynności prawnej; chociaż do wygaśnięcia ograniczonego prawa
rzeczowego w ten sposób (zwany według dawnej terminologii zniesieniem
takiego prawa) dochodzi najczęściej w drodze umowy tego, komu to prawo
przysługuje, z właścicielem nieruchomości obciążonej, to jednak do
wywołania takiego skutku wystarcza jednostronne oświadczenie pierwszej z
tych osób; zgodnie mianowicie z art. 246 k.c., jeżeli uprawniony zrzeka
się ograniczonego prawa rzeczowego, kierując swe oświadczenie do
właściciela rzeczy obciążonej, prawo to wygasa; jeżeli prawo to było
wpisane do księgi wieczystej, a ustawa nie stanowi inaczej, do jego
wygaśnięcia konieczne jest wykreślenie z księgi wieczystej (art. 246
k.c.);
2) jeżeli przejdą na właściciela rzeczy obciążonej albo jeżeli ten, komu
prawo takie przysługuje, nabędzie własność rzeczy obciążonej (art. 247
k.c.); jest to wypadek tzw. konfuzji;
3) jeżeli ograniczone prawo rzeczowe jest prawem terminowym; wygasa ono z
upływem czasu, na jaki zostało ustanowione; dotyczy to zwłaszcza
służebności osobistych (art. 299 k.c.) oraz użytkowania (art. 266 i 271
k.c);
4) na skutek niewykonywania ich przez lat 10; dotyczy to tylko użytkowania
i służebności (art. 255 i 293 k.c.);
5) z mocy wyroku sądowego uwzględniającego roszczenie właściciela o
zniesienie służebności (art. 294 i 295 k.c. - ż 41, V);
6) w pewnych wypadkach na skutek decyzji wydanej przez organ
administracyjny, np. w trybie wywłaszczenia (por. art. 113 u.g.n.).

VI. W myśl art. 251 k.c. do ochrony praw rzeczowych ograniczonych
stosuje się odpowiednie przepisy o ochronie własności. Przepis ten
nawiązuje do przepisów art. 222-231 k.c., jednakże odpowiednie zastosowanie
do ograniczonych praw rzeczowych mają przede wszystkim art. 222 i 223 k.c.,
przyznające właścicielowi - na wypadek naruszenia jego prawa - roszczenie
windykacyjne, gdy właściciel jest pozbawiony władztwa nad swą rzeczą, oraz
roszczenie negatoryjne, gdy prawo jego zostało naruszone w inny sposób (ż
29).
Przepisy te znajdują odpowiednie zastosowanie tylko do tych praw
rzeczowych ograniczonych, które polegają na władaniu rzeczą, a mianowicie
do ochrony użytkowania, spółdzielczych praw do lokali, zastawu oraz
niektórych postaci służebności (np. służebności mieszkania). Każdej z tych
osób może przysługiwać roszczenie o wydanie rzeczy lub o przywrócenie stanu
zgodnego z prawem i o zaniechanie naruszeń. Jeżeli chodzi o służebności
najczęściej występujące, takie jak służebność drogowa czy służebność
czerpania wody, to w rachubę wchodzi jedynie roszczenie zbliżone do
roszczenia negatoryjnego. Uprawniony może mianowicie żądać usunięcia
przeszkód (np. zasypania rowu uniemożliwiającego przejazd) i zakazania
dalszych naruszeń. Ze względu na bezwzględny charakter praw rzeczowych
ograniczonych wszystkie te roszczenia są skuteczne nie tylko względem osób
trzecich, ale i względem właściciela rzeczy obciążonej.
Wymienione przepisy nie mogą mieć z istoty rzeczy zastosowania do
hipoteki, gdyż prawo to nie polega na władaniu rzeczą. Dlatego ochrona
hipoteki została unormowana w sposób specjalny przez przepisy szczególne
(art. 91-93 ust. o ks. wiecz. i hip. - ż 46, V).


ż 36. Ciężary realne

I. Jak zaznaczono w ż 34, II, spośród ograniczonych praw rzeczowych,
których kodeks nie przewiduje, ale które istnieją, jeżeli powstały przed
jego wejściem w życie, w praktyce szczególne znaczenie mają ciężary realne.
Przed wejściem w życie kodeksu cywilnego ciężary realne były
przewidziane w art. 279-289 pr. rzecz. oraz w przepisach szczególnych, a
mianowicie w art. 2 dekretu z 8 VIII 1946 r. o wpisywaniu w księgach
hipotecznych (gruntowych) prawa własności nieruchomości przejętych na cele
reformy rolnej (Dz.U. Nr 39, poz. 233) oraz w art. 6 ust. 2 dekretu z 28 X
1947 r. o mocy prawnej ksiąg wieczystych na obszarze Ziem Odzyskanych i
byłego Wolnego Miasta Gdańska (Dz.U. Nr 66, poz. 410).s Celem ciężarów
realnych unormowanych w pr. rzecz. było zabezpieczenie różnego rodzaju
rent, celem zaś ciężarów przewidzianych w wymienionych przepisach
szczególnych było także zabezpieczenie należności Skarbu Państwa z tytułu
ceny nabycia przez rolników ziemi i inwentarza w trybie przepisów o
reformie rolnej i o osadnictwie na Ziemiach Zachodnich.

II. W myśl art. 279 pr. rzecz. ciężar realny polega na obowiązku
powtarzających się świadczeń ze strony każdoczesnego właściciela oznaczonej
nieruchomości na rzecz oznaczonej osoby lub na rzecz każdoczesnego
właściciela innej nieruchomości. Treścią ciężaru realnego mogły być tylko
świadczenia w pieniądzach lub w innych rzeczach zamiennych (np. w zbożu), a
ponadto - w drodze wyjątku - świadczenia należne dożywotnikowi na podstawie
umowy dożywocia.
Z powyższego wynika, że ze względu na treść można było na tle
przepisów prawa rzeczowego odróżnić dwie postacie ciężarów realnych:
a) postać zwykłą, polegającą na powtarzających się świadczeniach w
pieniądzu lub w rzeczach zamiennych;
b) postać wyjątkową, polegającą na świadczeniach należnych dożywotnikowi.

Rozróżnienie to jest istotne o tyle, że po wejściu w życie kodeksu
cywilnego obydwu tym postaciom ciężarów realnych przypadł inny los. Ciężary
realne polegające na świadczeniach na rzecz dożywotnika z dniem wejścia w
życie kodeksu cywilnego wygasły (gdyż znalazły inne zabezpieczenie - art.
910 k.c. ż 3, III). Pozostałe ciężary realne istnieją nadal, z tym jednak
zastrzeżeniem, że jeżeli nie są one ustanowione na czas życia uprawnionego,
właściciel nieruchomości obciążonej może je wykupić po trzymiesięcznym
wypowiedzeniu. Stosuje się do nich prawo dotychczasowe (art. XLVI przep.
wprow. k.c.).