leksyka011

28 ZROZUMIEĆ LEKSYKOGRAFIĘ

w Polsce, a zapewne i w innych krajach: nie można uzyskać stopnia bądź tytułu naukowego, opracowując słownik, nawet tak wyspecjalizowany i naukowy jak Słownik polszczyzny XVI wieku, można natomiast uzyskać te tytuły, pisząc teoretycznie o leksykografii.

Jest to pogląd wielu badaczy (por. omówienie u Burkhanova 1998,1999), zwłaszcza francuskich (por. Dictionnaire de linguistique). Autorzy tego ostatniego słownika, wybitni językoznawcy, bardzo skrupulatnie czynią następujące rozgraniczenia:

	sztuka-praktyka	nauka
leksykografia •	technika przygotowania słowników	językoznawcza analiza tej techniki
leksykograf ------	redaktor (autor) słownika	lingwista leksykograf * 1

Jak widać, według tych lingwistów autor słowników nie musi być językoznawcą.

Owo rozszczepienie na teorię-praktykę w leksykografii jest dokładnie takie samo jak w przypadku tłumaczeń. Tłumaczenie bywa sztuką, choć najczęściej jest rzemiosłem, ale nie jest nauką. Nauką zaś są teoretyczne badania tłumaczeń (por. Koller 1997). Także i za rewelacyjne tłumaczenie, np. dzieł Szekspira na polski, nie uzyskamy tytułu naukowego, a analizując owe przekłady Szekspira na polski - taki tytuł uzyskać możemy¹.

W jakim sensie jednak leksykografia jest sztuką? Dokładnie w takim, w jakim tłumaczenie jest sztuką. Jeden oryginał posłużyć może jako kanwa do bardzo wielu, może nawet nieskończenie wielu, dobrych tłumaczeń. W leksykografii natomiast te same dane językowe posłużyć mogą do ułożenia bardzo wielu różnych słowników. Nie jest to twierdzenie gołosłowne, bowiem przykładowo na podstawie tego samego komputerowego korpusu, Brytyjskiego

Korpusu Narodowego, powstało kilka różnych słowników, np. III wydanie Longman Dictionary of Contemporary English oraz V wydanie Oxford Advanceu Dictionary of Contemporary English (por. Piotrowski 1997). I wreszcie, w odróżnieniu od oryginałów, tłumaczenia się starzeją, przynajmniej raz na pokolenie należy tłumaczyć na nowo ważkie teksty. Po prostu inaczej spoglądamy na oryginał, frapują nas inne zagadnienia: przekład jest interpretacją oryginału. Słowniki starzeją się dokładnie w ten sam sposób, teksty pozostają bez zmian, ale interpretacja ich znaczenia, dokonana przez leksykografa, zmienia się. Słownik jest formą, która w sobie zawiera interpretację

t

i,

tekstów. Ujmując zaś rzecz bardziej naukowo (Wiegand 1984), celem nauki jest tworzenie teorii, czy też modeli, jakiejś dziedziny². Słownik zaś nie jest ani teorią, ani modelem (jednak poniżej rozważymy pewne problemy związane z takim ujęciem).

i ' •

I*

I I

K.

Jak zauważyliśmy, słownik jest strukturalnie i funkcyjnie podobny do komputerowej bazy danych. Można więc zadać sobie pytanie, czy sama leksykografia nie ma wspólnych cech łączących ją z informatyką. Otóż wydaje się, że można ją zaliczyć do tzw. inżynierii językowej. Nie jest to termin, ani dziedzina, szczególnie znana w Polsce poza wąskim kręgiem specjalistów, dlatego chciałbym ją zdefiniować. „Inżynieria językowa to dyscyplina, lub sama czynność, projektowania i konstruowania programów komputerowych, które wykonują działania obejmujące przetwarzanie języka naturalnego. Zarówno sam proces konstruowania, jak i jego wyniki są mierzalne i przewidywalne” (Cunningham 1999). Specjaliści, poproszeni o bliższe określenie zakresu inżynierii językowej, w trakcie dyskusji³ o określeniu inżynieria językowa (language engineering), która odbyła się w połowie 2000 roku na liście dyskusyjnej poświęconej korpusom (adres [e-mail]⁴), wyrażali następujące poglądy:

I

L-ŁtL, ; i

1

To ciekawa sytuacja, w której czynność odtwórcza - analiza naukowa - w stosunku do pierwotnego aktu twórczego, czyli tłumaczenia, jest nagradzana honorami, co kłóciłoby się nieco z potocznym pojęciem nauki jako czynności właśnie twórczej. Jednak można takiego bronić w ten sposób, że nauka jest zasadniczo działaniem intersubiektywnym, powtarzalnym, zaś działania niepowtarzalne — a takim jest oryginalne tłumaczenie - jako nie tylko jednostkowe, ale i unikatowe, nie do powtórzenia przez innych, musi otrzymywać inne honory.

2

   Literatura na temat nauki czy metanauki jest olbrzymia i nie będę jej przytaczał, z wyjątkiem syntetycznej pracy Filozofia a nauka. Zarys encyklopedyczny.

3

   Uczestniczyli w niej (w kolejności alfabetycznej) Khurshid Ahmad, Erie Atwell, Lou Bernard, Tim Buckwalter, Dong Cooper, Hamish Cunningham, Frederik Fouvry, G.A. Gupta, Patrick Hanks, Ramesh Krishnamurthy, Mark Lewellen, Gabriel Pereira Lopes, Chris Manning, 01iver Mason, Ruslan Mitkob, Geoffrey Sampson, Mark Stevenson.

4

   Dyskusja zainicjowana przez piszącego te słowa, który ją następnie streścił. Archiwa dostępne są na stronie internetowej http://www.hit.uib.no/corpora/.