Modele wychowania w staro\
ytnej Grecji i Rzymie.
Grecja.
W Grecji nie było wielkich rzek, wokół których tworzyłyby się wielkie cywilizacje. Tylko
30% terytoriów nadawało się pod uprawę. Takie ukształtowanie terenu sprawiło, i\
Grecy nie
stworzyli jednego państwa. W staro\
ytnej Grecji odkryto zło\
a rud metali: \
elaza, ołowiu,
srebra. Innym zaś bogactwem Grecji był marmur oraz glinka do wyrobu naczyń. Była tak\
e
dobrze rozwinięta linia brzegowa, dlatego te\
Grecy związali swoje \
ycie i kulturę z morzem.
Sami Grecy nazywali siebie Hellenami, a ziemie przez siebie zamieszkane Helladą.
Zanim na terenie zamieszkałym przez Greków wykształciły się typowe greckie miasta-
państwa (poleis, lp. polis), istniały dwa organizmy państwowe i cywilizacyjne, które określa
się mianem kultur przedhelleńskich.
Kultura kreteńska (minojska) trwała od początku III tysiąclecia p.n.e. do około 1200 roku
p.n.e. Nazwa pochodzi od miejsca Kreta i od mitycznego władcy wyspy Minosa. Centrum
\
ycia politycznego i kulturalnego było miasto Knossos. Cechą charakterystyczną tej kultury
była budowa wielu przepięknych pałaców.
Kultura mykeńska trwała od XVI wieku p.n.e. do XI wieku p.n.e. Nazwa pochodzi od Myken,
najwa\
niejszego ośrodka politycznego i kulturalnego. Badania nad tą kulturą prowadził
odkrywca Troi z 1876 roku Schliemann. Cechą charakterystyczną tej kultury były
monumentalne budowle, głównie zamki obronne. Około 1200 roku p.n.e. ziemie greckie
zaczęli naje\
d\
ać Dorowie. Przejęli oni bardzo wiele z dorobku kultury mykeńskiej, między
innymi język grecki. Migracja greckich plemion Dorów trwająca od XIII wieku, przybrała
ostro na sile około 1100 roku p.n.e., kiedy to najechali oni na inne plemię greckie - Achajów,
pozbawiając ich całkowitych praw politycznych i obywatelskich. Achajowie stali się tzw.
periojkami, tj. ludz
mi wolnymi, ale nie mającymi wpływu na \
ycie polityczne kraju. Innych
zaś, bardziej opornych wobec najez
dz
ców zamieniono w niewolników - helotów
Pierwotnie termin polis oznaczał miejsce ufortyfikowane. Potem zaczęto uto\
samiać z nim
greckie miasta-państwa. Sercem i centrum miasta była agora, czyli plac będący miejscem
zgromadzeń i handlu. Wokół niego wznoszono budynki sakralne i publiczne. Wraz z
rozwojem miasta znika władza królewska i pojawiają się nowe instytucje - rada i
zgromadzenie. Najwa\
niejsze miasta-państwa staro\
ytnej Grecji to Sparta i Ateny.
W staro\
ytnej Grecji wykształciły się dwa modele ustroju państwa: monarchia w Sparcie,
choć praktycznie władzę sprawowała arystokracja, oraz po kilkusetletnim okresie reform
politycznych i społecznych, republika i demokracja w Atenach. Demokrację ateńską
charakteryzował bezpośredni udział w rządach obywateli państwa, to jest tych którzy
mieszkali w Atenach i mieli za rodziców rodowitych Ateńczyków. Praw publicznych nie
posiadali natomiast nie obywatele - metojkowie, wyzwoleńcy i niewolnicy. Suwerenna
władza i sądownictwo nale\
ało do ludu. Na zgromadzeniach ludowych (helialia) wybierano
sędziów-trybunów ludowych
Ró\
norodność staro\
ytnej Grecji, zarówno pod względem politycznym jak i kulturowym.
wpłynęła w pewnym stopniu na ró\
norodność wychowania nowych pokoleń. Jednak\
e z
uwagi na fakt, i\
tylko dwie poleis greckie odegrały w historii tego kraju tak wa\
ną rolę, a
mianowicie Sparta i Ateny, odtworzeniu greckich modeli wychowawczych zostanie
przeprowadzone na podstawie tych państw.
Modele wychowania.
Sparta.
Agoge - nazwa systemu wychowania spartańskiego, które organizowało państwo. Było ono
pozbawione cech indywidualnych i nie rozwijało jednostkę w kierunku jej zdolności i
zainteresowań. Podporządkowane było ono całkowicie potrzebom militarnym państwa.
Liczyła się siła, sprawność fizyczna i wytrwałość, potrzebna na wojnie, a nie wartości
intelektualne. Młodzieniec miał się stać dobrym wojownikiem, a nie poetą, czy filozofem.
Selekcja dokonywała się ju\
na bardzo wczesnym etapie \
ycia. Dzieci słabe, chorowite i nie
rokujące na przyszłość przewo\
ono na górę Tajgetos, gdzie ich mordowano. Tradycja grecka
mówi o tzw. selekcji noworodków.
Spartiaci nie zajmowali się ani uprawą ziemi ani jakąkolwiek inną działalnością gospodarczą.
Całe ich \
ycie wypełniało szkolenie wojskowe. Byli oni w pewnym sensie zawodowymi
\
ołnierzami, z pokolenia na pokolenie. Ju\
Tyrtajos, poeta pisał w VII wieku, i\
rzeczą piękną
jest kroczenie z bronią w ręku w pierwszym szeregu, kiedy odwa\
ny człowiek ginie w
obronie ojczyzny. Poeta miał na myśli grecką falangę, czyli sposób walki, prowadzony przez
specjalny szyk formowany przez \
ołnierzy. Falangę tworzyli hoplici, czyli piechota. Mieli oni
na swym wyposa\
eniu: hełm, metalowy pancerz, krótki miecz, włócznię i okrągłą tarczę z
dwoma uchwytami. Walczyć mogli jedynie w zwartym szeregu.
Ju\
od wczesnego dzieciństwa chłopcy byli poddawani nieustannemu treningowi. We
wspólnych zajęciach uczestniczyli po ukończeniu 7 roku \
ycia. W wieku 12 lat zmuszeni
zostali do opuszczenia swojego domu. Opiekę nad nimi od tej pory sprawowało państwo. Ich
domem stawały się koszary. Ka\
dy młodzieniec musiał podporządkować się szczytnej i dość
ostrej dyscyplinie oraz nauczyć się \
yć w shierachizowanej grupie. Słuchać i wykonywać
rozkazy starszych - przeło\
onych. Posłuszeństwo było kwestia najwa\
niejszą. Objawy
jakiegokolwiek buntu były brutalnie tłumione. Nie przywiązywano większej wagi do rozwoju
intelektualnego Spartan. Ich edukacja w tym zakresie kończyła się zazwyczaj na umiejętności
pisania i czytania. Wychodzono bowiem z zało\
enia, i\
na polu walki umiejętności te nie
mają \
adnego znaczenia. Poza tym kazano uczyć się na pamięć dzieł opiewających czyny
wojenne ich przodków oraz pieśni czy marsze wojenne. W Sparcie, w przeciwieństwie do
Aten, przykładano tak\
e wagę do rozwoju i kształcenia dziewcząt. Nie wysyłano ich jak
chłopców poza dom, ale cale dnie musiały one brać udział w ćwiczeniach sportowych i nauce
tańca. Uczyły się tak\
e obsługiwania broni. Od kobiet oczekiwano przede wszystkim, \
e będą
rodziły zdrowe dzieci, głównie chłopców. Tylko silna kobieta, potrafiła według Spartan,
urodzić silne dziecko, a tylko takie było potrzebne. Zarówno w stosunku do dziewcząt, jak i
chłopców przy ich wychowaniu du\
ą rolę przywiązywano do nauki muzyki i to nie ze
względu na walory artystyczne i estetyczne. Uwa\
ano bowiem, \
e muzyka zachęca do walki,
wpływa pozytywnie na psychikę młodzieńca. Bardzo wa\
nym elementem spartańskiego
wychowania było przechodzenie młodzieńców do kolejnych grup wiekowych. Towarzyszyły
temu zwykle silne cierpienia w postaci bólu i głodu, hartujące psychikę. Obrzędem
inicjacyjnym były tzw. krypteje. Uczestniczyli w nich tylko najlepsi, którzy z czasem
stanowili elitę wojskową. Cały obrzęd polegał na tym, i\
pozostawiano ich na pewien czas
nagich w odludnym miejscu, ze sztyletem w dłoni. By zdobyć jedzenie, a więc by prze\
yć,
zmuszeni byli zabijać - ludzi i zwierzęta.
Próg dorosłości przekraczało się wieku 20 lat. Od tego czasu jeszcze przez dziesięć lat,
mę\
czyzna nie mógł opuszczać koszar, choć musiał zało\
yć rodzinę - mieć \
onę i dzieci.
Mał\
eństwo w takich warunkach sprowadzało się do potajemnych schadzek. Po ukończeniu
10-letniego obowiązkowego koszarowego \
ycia, w wieku 30 lat Spartiata stawał się
pełnoprawnym obywatelem.
Ateny.
Wychowaniu państwowemu nie były poddawane kobiety. Nie miały one praw politycznych,
choć nale\
ały do wspólnoty obywatelskiej. Uwa\
ano, \
e kobiety są "do\
ywotnio
niepełnoletnie". Kobieta przez całe \
ycie pozostawała pod opieką jakiegoś mę\
czyzny,
najpierw ojca, a potem mę\
a. Część kobiet nawet we własnym domu miała specjalnie
wydzielone pomieszczenie, tzw. ginecea, w których musiała przebywać.
Pierwotne szkoły w Antenach były szkołami prywatnymi, gdzie za naukę pobierano stosowną
opłatę. Stać na nią ją było tylko nielicznych, tj. arystokrację. W ateńskim modelu wychowania
mo\
na wyró\
nić kilka etapów. Etap pierwszy rozpoczynał się od chwili urodzenia do
ukończenia przez chłopca 7 roku \
ycia. W tym czasie nie uczęszczał on do szkoły, a
pozostawał w domu zazwyczaj pod opieką niańki. Matka, po odkarmieniu niemowlęcia,
oddawała dziecko pod jej skrzydła. W okresie wychowania nie uczestniczył ojciec, pracujący
i przebywający bardzo często poza domem. Z chwilą ukończenia 7 roku \
ycia chłopiec szedł
do szkoły. Przebywał tam do ukończenia 18 lat. Pozostawał w tym czasie pod opieką tzw.
pedagoga, do którego obowiązków nale\
ało: kształcenie chłopca, uczenia go dobrych manier i
kultury osobistej, a tak\
e pomoc w lekcjach. W szkole do 10 roku \
ycia uczono głównie
pisania, liter i tabliczki mno\
enia. Dopiero po tej trzyletniej, bardzo rozbudowanej fazie
wstępnej edukacji, chłopiec zaczynał czytać proste utwory literackie, które w tamtych czasach
były głównym z
ródłem wiedzy historycznej, geograficznej, mitologicznej, politycznej i
prawnej. Nale\
ały do nich przede wszystkim wielkie dzieła Homera, a mianowicie "Iliada" i
"Odyseja". Wa\
ną rolę w kształceniu odgrywały tak\
e zasady \
ycia w społeczeństwie,
uczenie postaw obywatelskich oraz zasad demokracji. Cały system nauczania opierał się na
zasadzie pamięciowej. Uczeń miał obowiązek nauczyć się na pamięć tekstu, z którego był
odpytywany. Nie musiał zatem rozumieć treści recytowanego utworu. W szkole nie
prowadzono debat, nie uczono zatem tak wa\
nego dla ateńskiego \
ycia demokratycznego,
sposobu wyra\
ania swoich opinii. Kolejną negatywną cechą ówczesnej szkoły, był całkowity
brak form organizacyjnych w postaci codziennych, ustalonych odgórnie godzin zajęć, przerw,
sprawdzania obecności, czy wakacji. Od 14 roku \
ycia uczeń rozpoczynała naukę gimnastyki
u nauczyciela zwanego pedotryba. Najwa\
niejszym jednak etapem w procesie wychowania
był etap końcowy zwany efebią, którego głównym elementem było szkolenie wojskowe.
Efeb, był to młodzieniec w wieku 18-20 lat, przygotowujący się do podjęcia obowiązków
obywatelskich. Nad ćwiczeniami efebów sprawował kontrolę urzędnik zwany kosmeta. Przed
podjęciem ćwiczeń obowiązkiem ka\
dego efeba było zło\
enie uroczystej przysięgi,
zazwyczaj w świątyni. Dwuletni okres nauki rozkładał się następująco: pierwszy rok to
ćwiczenie umiejętności posługiwania się ró\
nego rodzaju bronią, min. łukiem, dzidą czy
dyskiem, drugi rok to zajęcia bardziej praktyczne, a więc manewry wojskowe, ćwiczenia na
polu walki, przebywanie w obozach warownych lub twierdzach.
Mimo dość dobrze rozwiniętej demokracji ateńskiej i demokratycznej myśli politycznej, nie
wszyscy uwa\
ali, i\
szkolenie, wychowanie państwowe powinno objąć wszystkich obywateli.
Stojący na stra\
y dawnego porządku konserwatyści (pojęcie współczesne) uwa\
ali, i\
nauka
państwowa powinna obejmować w pierwszej i wyłącznej kolejności ludzi wywodzących się
ze znakomitych rodów arystokratycznych. Cnota, bowiem nie była według nich czymś
wyuczonych i nabytym, lecz wrodzonym. Ludzie wywodzący się ni\
szych warstw
społecznych w naturalny sposób jej nie posiadali i jako tacy nie powinni podlegać
państwowemu nauczaniu, którego głównym celem było przecie\
wykształcenie grupy
najlepszych ateńskich obywateli. Jednak poglądy filozofów, rozwój myśli pedagogicznej
zmieniły z czasem podejście do tematyki wychowania.
Filozofowie.
Na przełomie VII i VI wieku p.n.e. w Jonii i w miastach południowej Italii pojawili się ludzie,
których nazwano filozofami (od greckiego słowa philosophia - umiłowanie mądrości), a więc
mędrcy. Chcieli oni zerwać z dotychczasowym mitycznym myśleniem. Nazywano ich tak\
e
"filozofami przyrody" lub fizykami. Powszechnie przyjmuje się, \
e pierwszym filozofem był
Tales z Miletu, który \
ył w VI wieku p.n.e. Zarówno on, jak i dwaj Malezyjczycy
Anaksymander i Anaksymenes (VI wiek p.n.e.), poświęcili swe \
ycie na poszukiwanie
podstawowej cząstki, z której zbudowany jest świat. Tales uznał, i\
jest to woda,
Anaksymander, i\
jest to bezkres, a Anaksymenes wskazał na powietrze. Heraklit z Efezu
(VI/V wiek p.n.e.) propagował ideę, \
e wszystko co istnieje pozostaje w wiecznym ruchu.
Jego poglądy mo\
na przedstawić za pomocą jednego zadania - nie mo\
na wejść do tej samej
rzeki dwa razy. Za podstawową cząstkę z której zbudowany jest świat, uznał on ogień. Dość
ciekawe i jak na tamte czasy nowatorskie poglądy, głosił Parmenides z Elei (VI/V wiek
p.n.e.), z miasta poło\
onego w południowej Italii (eleaci - nazwa przedstawicieli
zapoczątkowanego przez niego nurtu filozoficznego). Uwa\
ał on, i\
świata nie mo\
na poznać
za pomocą zmysłów, bowiem to co odbieramy, a więc świat widziany jest tylko złudzeniem.
Wielka Grecja był tak\
e kolebką pitagoreizmu, który stworzył Pitagoras z Samos. Pod koniec
VI wieku p.n.e. zało\
ył on pewne bractwo religijne i rozwinął naukę o nieśmiertelności duszy.
Droga do prawdy wiodła według niego przez ascezę, ćwiczenia duchowe i zgłębianie
tajników matematyki. Kolejny wielki filozof Demokryt z Abwery (460-370 p.n.e.) uwa\
ał, \
e
świat składa się z niezliczonej liczby niepodzielnych cząstek, nazwanych przez niego
atomami.
Sofiści.
W V wieku p.n.e. w Atenach przedmiotem zainteresowań filozofów stał się człowiek. Cnota
jako wielka wartość, przestała być postrzegana jedynie jako cecha przypisywana osobom
wywodzącym się z arystokratycznego środowiska. Zaczęto uwa\
ać, \
e nie zale\
y ona od
pochodzenia, lecz od postawy ka\
dego człowieka. Mo\
e ją posiadać zarówno człowiek
arystokrata, jak i biedak. Człowiek musi ćwiczyć, rozwijać swoje umiejętności, bowiem
ka\
dy ma je takie same. Reszta zale\
y ju\
od wykształcenia. Celem państwa powinno być
kształcenie wszystkich swoich obywateli. W ocenianiu jakichkolwiek rzeczy, w
formułowaniu opinii nale\
y uwzględnić zjawisko relatywizmu. Dobro i zło nie są
jednoznacznie zdefiniowane. To, co dla jednego jest dobre, szlachetne, dla innego mo\
e być
złe i godne potępienia. Nic nie jest tak proste, by mogło być postrzegane przez ogół ludzi tak
samo. Nie oznacza to, i\
mo\
na tolerować ka\
de zachowanie człowieka i ka\
dy czyn za
usprawiedliwiony, na przykład zabił, bo musiał nakarmić swoje dzieci. W tego typu
kwestiach nale\
y kierować się dobrem publicznym i praktycznym. Poglądy te rozwinęli i
udoskonalili sofiści.
Sofiści byli to zawodowi nauczyciele, którzy pobierali opłaty za swą naukę. Nie zakładali oni
zwykle \
adnych szkół. Wędrowali z miasta do miasta, gdzie wygłaszali swe myśli i poglądy
przed gronem zebranych słuchaczy. Cechą charakterystyczną ich działalności były tzw.
wieczory popisowe. Podejmowano na nich ró\
norodne tematy w sposób dowcipny lub
ironiczny, obalając niektóre powszechnie przyjęte twierdzenia. Według sofistów wychowanie
powinno opierać się na gruntownej wiedzy, wyuczonej, ale te\
dobrze wytłumaczonej i
przyswojonej. Du\
y nacisk kładli oni nie tylko na wiedzę merytoryczną, ale tak\
e na
kształtowanie w człowieku odpowiednich cech charakteru, poprzez wskazywanie autorytetów
moralnych i ró\
nicy między dobrem a złem. Oprócz tego uczyli oni umiejętności prowadzenia
dyskusji, stosowania i wysnuwania swoich argumentów, a tak\
e kreatywności (zdolności do
twórczego myślenia), logiki, czy dedukcji. U podstaw ich kształcenia znalazło się wiele
dziedzin, na przykład elementy polityki, retoryki, dialektyki, zagadnienia prawne,
historyczne, literatura, filozofia, matematyka, przyroda oraz astronomia. Uczeń, po
ukończeniu kursu nauki, powinien według nich mieć nie tylko dobrą wiedzę teoretyczną, ale
tak\
e zdolności praktyczne, tj. umiejętność wykorzystania tej wiedzy w doczesnym \
yciu.
Nauka bowiem nie powinna być oderwana od rzeczywistości. Niejednokrotnie umiejętności
takie były niezbędne do początku kariery politycznej. Rozwijały bowiem w człowieku
umiejętność wpływania i manipulowania opinią publiczną. Sofiści nauczali jak i co ma
mówić, jak atakować przeciwnika, tak by inni, którzy przysłuchują się debacie, myśleli, \
e to
on ma właśnie rację.
Do pierwszych sofistów zalicza się Protagorasa z Abwery (na wybrze\
u Tracji). śył on
najprawdopodobniej w latach 485-411 p.n.e. Uwa\
ał on, i\
nie mo\
na poznać prawdy o
bogach i wszechświecie, dlatego te\
postanowił poświęcić się w swych rozwa\
aniach nad
człowiekiem. Jeden z jego zaginionych traktatów zaczynał się od słów: "Człowiek jest miara
wszystkich rzeczy, istniejących, \
e istnieją i nieistniejących, \
e nie istnieją". Obok
Protagorasa do pierwszych sofistów nale\
eli tak\
e: Gorgiasz z Leontinoj, który twierdził i\
,
prawdziwe poznanie jest niemo\
liwe, bo nawet jeśli coś poznamy, to nigdy nie znajdziemy na
to odpowiednich słów, tak aby to dobrze opisać oraz Prodikos z wyspy Keos. Kritiasz,
nale\
ący tak\
e do pierwszej generacji sofistów, stał się wkrótce sam politykiem - brał udział
w przewrocie oligarchicznym w Atenach, jaki miał miejsce na przełomie roku 404/403 p.n.e.
Odnosił się on bardzo negatywnie do bogów, uwa\
ał, \
e są oni jedynie wytworem wyobraz
ni
polityków, mającym na celu w pierwszej kolejności zastraszenie ludzi.
Upadek sofistów nastąpił z chwilą zakończenia wojny peloponeskiej. Przegrana Aten
wywarła na ówczesnym społeczeństwie ogromne wra\
enie. Ludność była przygnębiona i
rozdarta. W takiej sytuacji konserwatyści wywodzący się z kręgów arystokratycznych, a tak\
e
pozostałe warstwy społeczne zaczęły zarzucać sofistom, i\
gardzą oni obyczajami i tradycją,
wyśmiewają się i upokarzają ich wiarę. Z tego powodu, w obawie o własne bezpieczeństwo,
sofiści zaczęli masowo opuszczać Ateny. Znalez
li się trochę na pozycji "kozła ofiarnego".
Poglądy sofistów wywarły olbrzymi wpływ nie tylko na wychowanie, ale na szeroko
rozumianą pedagogikę. Od ich czasu cnota, przestała być domeną dobrze urodzonych, a stała
się cechą wszystkich ludzi, pod warunkiem doskonalenia i wiedzy. Został tak\
e przełamany
pewien schemat w nauczaniu. Coraz większe znaczenie przypisywano nie tylko naukom
technicznym, lecz tak\
e literaturze oraz umiejętności prowadzenia dyskusji. Ponadto zaczęto
zwracać uwagę na praktyczną stronę wykształcenia. Wiedza zdobyta powinna być
wykorzystana w \
yciu publicznym, w propagowaniu postaw obywatelskich.
Sokrates (470-399 p.n.e.)
Sokrates nie napisał \
adnego dzieła. Uwa\
ał on, i\
prawdziwą i jedyną wartość ma rozmowa
z drugim człowiekiem, a więc słowo mówione, a nie pisane. O jego poglądach dowiadujemy
się z pism jego uczniów czy przyjaciół, m.in. Platona, czy Ksenofonta. Sokrates pochodził z
ateńskiej biednej rodziny. Jego ojciec był rzemieślnikiem, a matka akuszerką. Za cel swego
\
ycia uznał nauczanie ludzi (jak twierdził było to zadanie, które przekazał mu sam bóg), aby
poznali siebie, aby odró\
niali i kwestionowali to, co jest dobre, a to, co jest złe. Podobnie jak
sofiści uwa\
ał on, i\
celem poznania jest człowiek i dusza, która jest nie tylko skupiskiem
myśli, ale tym co odró\
nia człowieka od innych rzeczy. Poznanie, czyli wiedza była dla niego
najwy\
szym dobrem, uto\
samianym z cnotą, rozumianą jako praworządność. Sokrates nie
przywiązywał większej wagi do bogactwa, czy sławy. Jednak tak, jak na prawdziwego
obywatela przystało wypełniał swoje powinności obywatelskie, łącznie z \
ołnierskimi. Głosił,
i\
najwa\
niejsza jest wiedza. Wielu wrogów przysporzył sobie, głosząc swój wyraz
ny
krytyczny stosunek do demokracji oraz wątpliwość tradycyjnego obrazu bóstw. Jego sposób
nauczania nie miał zorganizowanych form. Nie zało\
ył on własnej szkoły. Dyskusję i
nauczanie rozpoczynał najczęściej od zaczepienia jakiejś osoby na ulicy, czy w parku. Za swą
naukę przyjmował jedynie symboliczne podarki pienię\
ne. W nauczaniu stosował indukcję
(od szczegółu do ogółu) i dedukcję (od ogółu do szczegółu). Wciągał swego słuchacza w
rozmowę i tak ją kierował, aby ten sam dostrzegł prawdę, którą wyznawał Sokrates (tzw.
metoda heurystyczna). Czasem udawał nie wiedzącego i przyznawał racje swemu rozmówcy,
która była fałszywa. Dziś nazywa się to sokratyczną ironią.
W 399 roku p.n.e. został on oskar\
ony o bezbo\
ność i deprawacje młodzie\
y oraz postawiony
przed sądem. Został uznany za wroga demokracji i skazany na śmierć. Gdyby nie okazywał
uporu podczas rozpraw sądowych, prawdopodobnie skazano by go na wygnanie bądz
ukarano
grzywną. Nie dał się namówić na ucieczkę z więzienia i wypił cykutę - truciznę.
Do jego imienia odwoływały się zało\
one póz
nej szkoły filozoficzne. Często jednak nie miały
one nic wspólnego z głoszonymi przez Sokratesa poglądami, jak na przykład szkoła cynicka,
zało\
ona Antystenesa, której najsławniejszym działaczem był Diogenes z Synopy - dla
zamanifestowania braku jakichkolwiek potrzeb zamieszkał w beczce oraz hedoniści (Artystyp
z Cyreny), uznający za jedyny cel w \
yciu człowieka cielesną przyjemność.
Platon (427 - 347 p.n.e.).
Uczeń Sokratesa. Pochodził z bogatej rodziny o arystokratycznym rodowodzie. Pozostawił po
sobie około 30 traktatów, napisanych zazwyczaj w formie dialogów. Do najwa\
niejszych z
nich nale\
ą: "Obrona Sokratesa", "Protagoras", "Gorgiasz", "Fedon", "Uczta", "Państwo",
"Prawa", "Kritiasz".
Podobnie jak Sokrates, był on przeciwnie demokracji, a więc ustroju który dziś uwa\
any jest
za najlepszy system polityczny. Platon wyró\
nił następujące ustroje: timokrację - rządy
odwa\
nych, najlepszy ustrój; oligarchię - rządy bogatych i chciwych: demokrację - rządy
biednych, które prowadzą do anarchii i demoralizacji oraz tyranię - rządy egoisty, najgorszy
system. W swym utworze "Rzeczpospolita" wprowadził koncepcję idealnego państwa, które
mieli zamieszkiwać mędrcy, którzy rządzą, wojownicy, którzy są stra\
nikami pokoju i
bezpieczeństwa oraz kupcy i rzemieślnicy, którzy pracują. Tak więc państwo powinno
składać się z trzech stanów: tych, którzy rządzą, tych, którzy wojują i tych, którzy karmią.
Rządzący to głównie filozofowie. Dla utrzymania takiej struktury najwa\
niejsze zdaniem
Platona, było przejęcie przez państwo wszystkich obowiązków związanych w wychowaniem i
\
yciem osobistym obywateli. Do państwa miałby nale\
eć nadzór nad rozrodczością, a
obywatele mieliby się wyrzec własnego \
ycia prywatnego i własności. W swych
rozwa\
aniach nie zajmował się on niewolnikami, gdy\
według niego nie byli oni godnymi
takich rozwa\
ań. Pracę fizyczna, jaką wykonywali przecie\
niewolnicy, traktował on jako coś
najgorszego i pogardliwego. Dlatego te\
uznał, i\
nie powinni oni podlegać edukacji
kontrolowanej przez państwo. Jako najlepszy wiek rodziców do posiadania potomstwa uznał
on: matki w wieku od 20 do 40 lat, a ojców w wieku od 30 do 50 lat. Przyjście na świat
dziecka powy\
ej lub poni\
ej takiego wieku uznał on za nie wartościowe. Kobiety, które
urodziły dzieci mogły stawać do walki zbrojnej. Wychowanie państwowe powinno według
Platona, rozpoczynać się bardzo wcześnie: dzieci niemal\
e zaraz po urodzeniu powinny być
oddawane pod opiekę państwa. Matka miał przychodzić codziennie, by wypełniać swe
obowiązki- karmić dziecko, które oddawane było na własność państwa. Całość okresu
wychowawczego dzielił on na kilka etapów: etap pierwszy trwał od momentu narodzin, do
ukończeniu przez dzieci 6 roku \
ycia. Podczas tego czasu dziewczynki i chłopcy przebywali
razem. Prawdziwa nauka rozpoczynała się od 10 roku \
ycia. Przez pierwsze trzy lata nauki
uczono pisania, czytania i podstaw matematyki. Z chwilą ukończenia 13 lat uczeń zapoznawał
się z literaturą oraz z muzyką. Chłopcy w wieku 17-20 lat zostali poddawani ostrym
ćwiczeniom wojskowym, po których przechodzili egzamin. Jeśli go zaliczyli to kształcili się
nadal (byli kandydatami na urząd rządzących krajem), jeśli wynik końcowy był
niezadowalający, to zakańczali oni na tym etapie swoją naukę i najczęściej zostawali
stra\
nikami (drugi stan w państwie). Kolejne lata, do upływu 50 roku \
ycia, wypełniał czas z
nauk matematycznych i ćwiczeń wojskowych. Dopiero 50-letni wykształcony mę\
czyzna
mógł zostać politykiem.
Platona postrzega się tak\
e jako twórcę nauki o ideach. Uznał on bowiem, i\
nie istnieje coś
takiego, jak mo\
liwość zmysłowego poznania. Człowiek uwa\
ana błędnie, \
e świat w którym
\
yje jest światem rzeczywistym. Tak naprawdę jest on tylko odbiciem prawdziwego świata -
świata idei. Ideę są uporządkowane hierarchicznie, najwy\
szą z nich jest idea dobra. By
przedstawić tą koncepcję, oparł się na przykładzie więz
niów przykutych do skały w jaskini,
którzy nie widząc nic innego, jak tylko własne cienie przesuwające się na skale, biorą to za
rzeczywistość prawdziwą. Świat jest poznawalny, tylko za pomocą rozumu. Według niego
ciało i dusza nie były bytami związanymi ze sobą nierozerwalnie. Dusza składa się z trzech
części: rozumu, uczuć i po\
ądliwości. Nie ka\
dy człowiek posiadał według Platona wszystkie
te cechy. Rozum zarezerwowany był wyłącznie dla rządzących, uczucia dla wojowników, a
po\
ądliwość dla kupców. Tak więc człowiek rodził się z pewnymi skłonnościami.
Akademia Platona
W celu kształcenia przyszłej warstwy rządzącej w kraju, a więc ludzi, którzy musieli posiadać
ogrom wiedzy, zało\
ył on w 387 roku w Atenach szkołę filozoficzną, wzorowaną na
stowarzyszeniach pitagorejskich, którą od gaju herosa Akademosa, nazwano Akademią, w
której nauka pozostawała bezpłatna. Akademia posiadała bardzo dobrze wyposa\
oną
bibliotekę, z której mogli korzystać wszyscy uczniowie. Podstawą nauki była geometria i
arytmetyka. Kolejne bardzo wa\
ne miejsce zajmowała oczywiście filozofia i umiejętność
prowadzenia dyskusji, stawiania własnych argumentów, dochodzenie do prawdy. Skupiała w
swoim gronie zespół wielkich ówczesnych uczonych. Przetrwała długo po śmierci swego
twórcy. Zamknięto ją na rozkaz cesarza Justyniana w 527 roku n.e.
Arystoteles (384-322 p.n.e.)
Pochodził ze Stagiry na półwyspie Chalkidyckim. Jego ojciec był lekarzem na dworze króla
macedońskiego. W 367 roku p.n.e przybył on do Aten, gdzie słuchał wykładów swego
mistrza Platona. Uczęszczał do Akademii Platońskiej, gdzie następnie wykładał. Przez jakiś
czas wyjechał z Aten i na zaproszenie króla macedońskiego Filipa II został wychowawcą jego
syna Aleksandra (przyszłego Aleksandra Wielskiego). Kiedy wrócił do Aten w 336 roku
p.n.e. zało\
ył szkołę filozoficzną zwaną Likejonem (łacińskie Liceum). Wyodrębnił on z
filozofii następujące nauki: logika, zoologia i psychologia. Jego najwa\
niejsze dzieła to:
"Kategorie", "Topika", "O anatomii zwierząt", "O duszy", "Poetyka", "Retoryka".
Arystotelesa interesowały tak\
e zagadnienia ustrojowe. Uwa\
ał on, ze celem państwa jest
zapewnienie wszechstronnego rozwoju człowieka pod kątem duchownym i materialnym.
Ustroje państwowe podzielił on na dwie grupy: dobre, kiedy rządy mają na celu dobro ogółu i
złe, kiedy rządy mają na celu dobro rządzących. Do ustrojów dobrych zaliczył: monarchię i
arystokracje, a do złych: tyranię, oligarchię i demokrację. Jego dzieła z tej tematyki to "Ustrój
polityczny Aten" oraz "Polityka". Wśród dzieł filozoficznych główne miejsce zajmują:
"Metafizyka" oraz "Etyka nikomachejska". Mimo, i\
Platona uwa\
ał za swojego mistrza, to
odrzucił jego naukę o ideach. Uwa\
ał, \
e wszystko w otaczającym świecie składa się z dwóch
elementów: materii i formy. W przeciwieństwie do swego mistrza uznał nierozerwalny
związek między duszą a ciałem. Dusza był według niego śmiertelna i umierała wraz z ciałem.
Składał się on z dwóch podstawowych części: rozumnej i nierozumnej, odpowiadającej za
po\
ądliwość. Jego poglądy na temat wychowania, tak\
e ró\
niły się od platońskich. Według
niego dziecko do 7 roku \
ycia powinno pozostawać pod opieką rodziny w domu, bowiem nie
jest ono własnością państwa. Mimo tego nad porządnym wychowaniem powinni czuwać
przedstawiciele państwa - nadzorcy. Dziecko jednak nie powinno być wyizolowane od
innych. Dlatego te\
postulował, by wprowadzić tzw. wychowanie zbiorowe. Dzieci młodsze
miały przyglądać się nauce dzieci starszych. Od 7 roku \
ycia dziecko powinno być
poddawane nauce. Prze pierwsze siedem lat, tj. do ukończenia 14 roku \
ycia miało uczyć się
ono pisania, czytania, muzyki, malarstwa i podstaw matematyki. Od 14 do 20 roku \
ycia
główny nacisk w edukacji powinien przejść na sprawność fizyczna.
Liceum
Szkoła Arystotelesa była w du\
ym stopniu finansowana przez jego ucznia Aleksandra
Wielkiego. Zajmowała się zarówno naukami humanistycznymi jak i przyrodniczymi,
historycznymi i prawnymi. Wszechstronność przedmiotów wpłynęła na charakter szkoły.
Ponadto była ona wyposa\
ona w szereg pomocy naukowych, takich jak dzieła wielkich
uczonych, filozofów i pisarzy, mapy geograficzne. Wszyscy uczniowie zostali podzieleni na
odpowiednie grupy (dzisiejsze klasy) w zale\
ności od poziomu wiedzy i czasu nauki. Podział
dotyczył tak\
e kadry wykładającej.
Rzym
Zjednoczenie całej Italii, Rzym zawdzięczał przed wszystkim du\
ej liczebności i dobrej
organizacji armii. Do wojska powoływani byli wszyscy mę\
czyz
ni, obywatele rzymscy w
wieku od 16 do 46 roku \
ycia, nale\
ący do pięciu najbogatszych klas majątkowych.
Obywatele, którzy posiadali ni\
sze dochody nie byli powoływani do wojska, tj. do regularnej
słu\
by wojskowej. Taka zale\
ność majątkowa wynika stąd, i\
ka\
dy wojownik musiał stawić
się do walki w uzbrojeniu kupionym za własne pieniądze. Najbogatsi obywatele słu\
yli w
konnicy. Mieli dość pieniędzy by kupić sobie na własność konia.
W początkowym okresie rozwoju państwa rzymskiego edukacja dzieci szła ró\
nymi torami.
Dzieci wywodzące się z biednych rodzin uczęszczały do szkół prywatnych, gdzie za
symboliczną opłatą literator (nauczyciel), uczył je podstawowych elementów wiedzy. Dzieci
z bogatszych rodzin uczyły się we własnym domu, indywidualnie pod kierunkiem swojego
osobistego nauczyciela. Z chwilą zetknięcia się Grecją, hellenizacji ulegała zarówno rzymska
myśl polityczna jak i kultura. Nastąpiła zamiana obyczajów i myślenia. Szkoły stały się
instytucjami publicznymi, a nauczycieli zaczęto traktować jak urzędników. Wypłacano im
regularne pensje i zwolniono od innych powinności na rzecz państwa, m.in. od słu\
by
wojskowej oraz danin. Rzymianie, podobnie jak Grecy wprowadzili trzystopniowy system
nauczania, obejmując "szkoły podstawowe", w których uczono umiejętności czytania i
pisania, szkoły średnie, gdzie czytano i interpretowano dzieła literatury greckiej i łacińskiej
pod kierunkiem nauczyciela zwanego grammaticus oraz szkoły wy\
sze, prowadzone przez
retorów, gdzie nauczano głównie krasomówstwa. Istotną innowacją rzymską było
wprowadzenie nauczania prawa, z czego wykształciło się stopniowo szkolnictwo wy\
sze typu
prawniczego.
Pierwszy etap kształcenia rozpoczynał się w szkole elementarnej, gdzie nauczano łaciny,
greki a tak\
e podstaw matematyki, pisania i czytania. Po ukończeniu 12 roku \
ycia, a\
do 15
roku \
ycia dziecko przebywało w szkole gramatykalnej (podstawowej). Uczono w niej
głównie podstaw gramatyki łacińskiej i greckiej, zapoznawano z poezją i literaturą, która
słu\
yła nie tylko do rozbudzenia wartości artystycznych i estetycznych u ucznia, ale tak\
e
była głównym z
ródłem wiadomości z zakresu historii, czy geografii. Uczniowie posiadali
swoje zeszyty. Do szkoły tej uczęszczały dzieci zarówno biedne, jak i bogate. Mimo tego,
czynnik finansowy był nadal bardzo wa\
ny w procesie edukacyjnym, bowiem po ukończeniu
nauki w owej szkole, tylko dzieci z bogatych rodzin miały szansę kształcić się nadal, w
szkołach retorycznych. Ci biedniejsi podejmowali pracę. W szkole retorycznej nauka trwała
2-3 lata. Uczono pięknego wysławianie się, poezji, poprawnej dykcji i wymowy. Na temat
rzymskiego kształcenia państwowego wypowiadali się najwięksi ówcześni filozofowie.
Kato Starszy (234- 149 p.n.e.).
Pisarz, polityk i wódz rzymski, cenzor, przedstawiciel konserwatywnego grona
arystokratycznego. Postanowił on sam kształcić swego syna, co było czymś nienaturalnym,
bowiem rodzice bogaci wynajmowali dla swych dzieci własnych nauczycieli. Kato uznał
jednak, i\
tylko on sam zapewni swemu synowi najlepsze wykształcenie. Nauka obejmowała
pisanie, czytanie, znajomość prawa i polityki, religię, tradycje i obyczaje oraz sprawność
fizyczną, do której nale\
ały takie umiejętności jak: jazda konna, rzut dzidą, pływanie, czy
jazda na koniu. Kato uznał jednak, i\
sama wiedza intelektualna i sprawność fizyczna nie jest
wystarczająca. Dlatego te\
uczył swego syna podstawowych zasad rolnictwa, medycyny,
zarządzania niewolnikami, a więc wszystkich czynności, które uznał za niezbędne w
prowadzeniu własnego gospodarstwa rolniczego. Z racji tego, i\
sam był politykiem, du\
ą
wagę przykładał do nauki wymowy i retoryki, a więc umiejętności charakterystycznych dla
osób uczestniczących w \
yciu publicznym państwa.
Cycero Marek Tulliusz, zwany Cyceronem (106- 43 p.n.e.)
Filozof, mówca i polityk rzymski. Wywodził się on z zamo\
nej rodziny. Jego ojciec nale\
ał
do jednej z najbogatszych klas majątkowych. Podobnie, jak i inni wielcy przedstawiciele
filozofii tamtych czasów, uznał, i\
demokracja jest złym ustrojem. Stał na stra\
y
arystokratycznego porządku i władzy. Największą sławę zdobył jako mówca. Jednak nale\
y
pamiętać, i\
wło\
ył on tak\
e ogromny wkład w teorię religii w swoim traktacie "O naturze
bogów". Wypracował on własny styl wymowy, który charakteryzował się zamiłowaniem do
upiększeń i pełnego wyrazu. Był on tak\
e wybitnym teoretykiem wymowy: "O mówcy".
Uwa\
ał, i\
zadaniem państwa jest wykształcić wszechstronnie młodzie\
, tak by mogła ona
słu\
yć państwu i dobru obywateli. Do tego, jak sam przekonywał, potrzebna jest przede
wszystkim dobra edukacja. Polityk (oczywiście wywodzący się najlepiej z arystokracji) nie
mo\
e być tylko świetnym mówcą, musi posiadać tak\
e du\
y zakres wiedzy z zakresu ustroju
państwowego, prawa, elementy filozofii i psychologii, zagadnienia dotyczące historii swego
państwa jak i innych krajów, sztukę wojenną, postawy ekonomii i geografii oraz szeroko
rozumianych nauk o społeczeństwie. Przedmiotem nauki powinno być według niego 7 sztuk
wyzwolonych, w skład których miały wejść: gramatyka, retoryka, logika, arytmetyka,
geometria, astronomia i muzyka. Du\
ą wagę przywiązywał tak\
e do wykształcenia wśród
młodych ludzi systemu wartości moralnych, uczenia co jest dobre, a co jest złe. Uwa\
ał, i\

najlepszym ustrojem państwa jest tzw. ustrój mieszany, w którym występują cechy
charakterystyczne zarówno dla monarchii (urząd konsula), oligarchii (senat) i demokracji
(zgromadzenie). Znalazł się on w konflikcie z Markiem Antoniuszem. Wygłosił on przeciwko
niemu mowy, tzw. filipiki (na wzór Demostenesa przeciw Filipowi II). Z jego polecenia
został on zamordowany.
Kwintylian Fabiusz Marek (35- 100).
Retor, pisarz i pedagog rzymski, adwokat. Był pierwszym opłacanym przez państwo
retorykiem. Wybitny krasomówca, odznaczający się niezwykłym poszanowaniem rodzimej
tradycji i obyczajów, znający zagadnienia polityczne, wybitnie wykształcony.
Najwybitniejszy przedstawiciel rzymski w dziedzinie teorii wymowy. W swoim
najwa\
niejszym dziele "O kształceniu mówcy", przedstawił poglądy na temat kształcenia i
wychowania młodzie\
y, która nie powinna wywoływać lęku i strachu, lecz przyjemność i
chęć do pogłębienia swojej wiedzy.
Poprawna wymowa powinna być według Kwintylina poprzedzona kilkoma wa\
nymi etapami.
Po pierwsze nale\
y zebrać cały materiał, tj. temat i zakres, który chce się zaprezentować (tzw.
inventio). Po drugie nale\
y uło\
yć materiał pod względem wartości i shierachizować
najwa\
niejsze argumenty i odzwierciedlające je słowa (tzw. disputatio). Końcowym, czyli
trzecim etapem powinno być usystematyzowanie tematu pod względem stylistycznym.
Uło\
enie zdań, które będą poprawne i całkowicie bezbłędne.Uznał, i\
ka\
dy człowiek ma w
sobie potencjał, tylko trzeba go umiejętnie z niego wydobyć. Wartość umysłu nie ma nic
wspólnego z urodzeniem. Biedny, czy bogaty, ka\
dy ma prawo się uczyć, a inteligencja nie
zale\
y od statusu majątkowego. Wprowadził tak\
e nowe elementy wychowawcze. Uznał, i\

ojciec powinien ju\
od najmłodszych lat interesować się swoim synem, odnajdywać w nim
talenty i rozwijać je. Stanowiło to swego rodzaju novum, bowiem dotychczas rola ojców w
wychowaniu swego potomstwa, głównie synów, była bardzo ograniczona. Jeśli rodzice nie są
ludz
mi wykształconymi, co uwa\
ał za złe, to nie zwalnia ich to z obowiązku wykształcenia
swojego dziecka i rozwijania w nim ukrytych talentów. Złe wychowanie bowiem, brak
wartości intelektualnych, a tak\
e nie zauwa\
anie zdolności dziecka niesie ze sobą
zmarnowane \
ycie. Nie nale\
y od najwcześniejszych lat poddawać dziecko zbyt intensywnej
nauce, która powinna być dostosowana do potrzeb rozwojowych i intelektualnych dziecka.
Ma być ona zabawą, a nie przymusem. Nale\
y pokazywać dzieciom ró\
ne rodzaje nauki, nie
mo\
na ograniczać się tylko do jednego przedmiotu. Wszechstronność zainteresowań jest
bardzo wa\
na i odgrywa kluczową rolę we wstępnej fazie nauki. Nauka podstawowych
umiejętności jak: czytania i pisania, powinna być dobrze przemyślana. Dziecko musi
odró\
niać litery, ale sama metoda pamięciowa nie jest dobra, bowiem jest bardzo
krótkotrwała. W celu przyswojenia wiedzy nale\
y udostępnić dziecku ró\
nego rodzaje
pomoce, na przykład zabawki, które kojarzyłyby się z literami. Nauka pisania jest tak\
e
bardzo wa\
na. Dziecko nie mo\
e robić błędów i pisać zbyt wolno - co według Kwintyliusza
osłabiało procesy myślowe. Rola rodziców polegać musi na nieustannym przepytywaniu
dziecka, gdy\
wiedza musi być gruntowna i dobrze przyswojona. W nauce nie powinno się
nastawiać na szybkość. Ka\
de dziecko ma inne zdolności, jedno uczy się szybciej, drugie
wolniej. Nie mo\
na ponaglać w nauce, gdy\
dziecko zaczyna się bać i zniechęcać.
Nauczyciel, w pierwszej kolejności rodzic powinien być wyrozumiały i konsekwentny.
Podobnie powinna wyglądać nauka czytania. Trzeba ćwiczyć z dzieckiem tyle czasu, ile ono
potrzebuje, by nauczyć się płynnie i bezbłędnie czytać. Mo\
na napisać dziecku lub dać do
czytania bardzo trudne fragmenty wierszy, składające się z rozbudowanych i zło\
onych zdań.
Nauka czytania powinna w tym przypadku opierać się na metodzie wędzidła - dziecko tak
długo czyta w kółko te zdania, coraz szybciej, a\
wymawia je poprawnie. Podstawą nauki
pisania i czytania powinny być dzieła wielkich uczonych i pisarzy rzymskich (szczególnie
Cycerona), by dziecko ju\
od samego początku edukacji zapoznawało się ze spuścizną
kulturową swego kraju. Kwintylian przypisywał tak\
e du\
ą role zwykłym dziecięcym
zabawom, które rozwijają dziecko, rozbudowując w nim kreatywność oraz kształcą ich
charakter. Zabawa mo\
e być połączona z nauką, na przykład dziecku w trakcie zabawy,
mo\
na zadawać pytania na które musi udzielić krótkiej i zwięzłej odpowiedzi. Tego typu
zadania kształtują proces szybkiego kojarzenia i rozwijają umiejętność myślenia. Zabawa
oczywiście nie powinna dominować nad nauką, gdy\
dziecko szybko zniechęci się do
wysiłku, uwa\
ając za najwa\
niejsze właśnie przyjemności. Poglądy jego na temat kształcenia
były pewnym przełomem. Szczególne znaczenia przypisał on wczesnym latom dziecięcym,
które są najwa\
niejsze w dalszym rozwoju. Wtedy bowiem dziecko uczy się najszybciej i
rozwija w sobie wiele umiejętności. Do roli rodziców nale\
y zadbanie o ten wa\
ny etap w
\
yciu ka\
dego dziecka. Nie oznacza to jednak, \
e potępił on całkowicie szkoły publiczne.
Wskazywał na wady i zalety zarówno edukacji powszechnej, jak i wychowania domowego.
W szkole, która często wpływa demoralizująco na dzieci (są tam uczniowie z ró\
nych rodzin i
środowisk), nie ma całkowitej kontroli nad uczniem, z racji tego, i\
jeden nauczyciel musi
poświęcić swój czasu wielu uczniom. Z drugiej zaś strony przebywanie dziecka w otoczeniu
swoich rówieśników przygotowuje je, ju\
od najmłodszych lat do \
ycia w społeczeństwie,
uczy umiejętności kooperacji, współzawodnictwa, które mo\
e rozbudzać ambicje, bądz
je
hamować. Ponadto nauczycielowi łatwiej jest dostrzec zdolności ucznia, ni\
rodzicom, którzy
nie mają porównania. Wychowanie domowe jest wa\
ne i dobre, o ile odpowiednio
przygotowani są do tego sami rodzice. Jeśli nie potrafią oni zadbać o rozwój swego dziecka,
to szkoła jest w tym przypadku lepszym rozwiązaniem. Ponadto dziecko przebywające w
domu nie uczy się \
ycia w grupie, kole\
eństwa, nie rozwija się pod kątem emocjonalnym.
Bardzo wa\
ną rolę w wychowaniu odgrywa rozwijanie w dziecku ambicji, które oczywiście
nie mogą przewy\
szać mo\
liwości dziecka. Nale\
y pokazywać dziecku autorytety, dawać
dobre wzory do naśladowania, uczyć co jest dobre, a co jest złe. Praca z dzieckiem powinna
uwzględniać jego mo\
liwości, stan dotychczasowej wiedzy, zainteresowania, ró\
norodność, a
tak\
e operować karami i nagrodami za wyniki w nauce.
Do szkoły gramatycznej powinni uczęszczać wszyscy chłopcy, którzy opanowali umiejętność
czytania i pisania, bez względu na wiek, nie uwzględniając tak\
e indywidualnych zdolności.
Szkoła taka powinna mieć charakter ogólnokształcący i nauczać o wielu dziedzinach wiedzy,
na zasadzie encyklopedycznej: łacina i greka i związana z nią gramatyka, geometria,
arytmetyka, astronomia, muzyka, wymowa, filozofia oraz sprawność fizyczna - gimnastyka.
Uczeń powinien umieć myśleć krytycznie, analizować i przedstawiać pewne zjawiska.
Szkoła retoryczna powinna być dostępna tylko dla bogatych dzieci, po ukończeniu 13-14 roku
\
ycia. W niej bowiem kształcenie nie ma cech ogólnych, lecz bardzo konkretne. Uczy się w
niej przede wszystkim sztuki wymowy, prowadzenia dialogów, umiejętności wysuwania
odpowiednich argumentów, czyli cech które powinien posiadać ka\
dy przyszły polityk, czy
człowiek piastujący urząd państwowy. Nauczyciel zaś powinien zaprzyjaz
nić się z uczniami,
ale stosować tak\
e kary. Jednocześnie powinien być dla nich wzorcem moralnym, uczyć
właściwego postępowania i uczciwości.
Jak widać na podstawie przedstawionego powy\
ej tekstu poglądy na temat wychowania
zmieniały się wraz z upływem czasu. W pierwszej kolejności, wychowanie podporządkowane
było celom militarnym państwa. Szkoła nie miała na celu rozwijania cech indywidualnych
ucznia i przekazywania mu wiedzy merytorycznej, lecz przygotowanie do obrony własnego
kraju w obliczu zagro\
enia i w realizacji zamierzeń ekspansyjnych państwa. W Atenach
wychowanie podporządkowano w głównej mierze osobom, mającym w przyszłości piastować
wysokie stanowiska państwowe. Tak więc czynny polityczny decydował o rozwoju i
charakterze ówczesnego szkolnictwa. W okresie póz
niejszym szkoła zaczęła jawić jako
miejsce publiczne, do którego uczęszczają nie tylko dzieci pochodzący z rodzin
arystokratycznych, lecz i z biedniejszych warstw społecznych, której celem stała się szeroko
rozumiana edukacja. Mimo tylu wa\
nych zmian, nadal mo\
liwości zdobycia gruntownej
wiedzy posiadali tylko bogaci.