FRAGMENT TRAKTATU WELAWSKO-BYDGOSKIEGO
Z R. 1657
(M. D o g i e l, Codex diplomalicus, o. c., t. IV, s. 487 i n. Przekład
A. Wolffa. )
EDYCJA KOMPUTEROWA:
WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.PL
MAIL TO:
[e-mail]
MMII ®
1
[.....] 4. Najjaśniejszy Elektor zwróci całkowicie i bez żad-
nego zastrzeżenia to wszystko, co w całym Królestwie Polskim,
Wielkim Księstwie Litewskim i biskupstwie warmińskim pod
jakimkolwiek bÄ…dz
tytułem zajął i faktycznie dzierży na skutek
tej wojny lub układów ze Szwedami2, skoro tylko układ niniej-
szy zostanie zatwierdzony przez Jego Królewską Mość i sena-
torów oraz towarzyszących Jego Królewskiej Mości głównych
urzędników koronnych i nadwornych. Opróżnianie miejscowo-
ści będzie się odbywało za wzajemnym porozumieniem komisa-
rzy obu stron według zwykłych prawideł wojennych, bez ża-
dnego krzywdzenia i uciemiężania mieszkańców i bez burzenia
nowych i dawnych fortyfikacji  chyba żeby to zostało uzna-
ne za korzystne w niektórych miejscach za wspólną zgodą
stron  bez zabierania wreszcie artylerii należącej do biskup-
stwa3. Zważywszy na to i na inne sprawy, zwłaszcza niżej
wyłuszczone, oraz z innych słusznych przyczyn Najjaśniejszy
Elektor sam i potomkowie jego płci męskiej, odeń z prawego
łoża pochodzący, a następnie wszyscy ich potomkowie, dopóki
ktokolwiek z męskich potomków Najjaśniejszego Elektora po-
zostanie przy życiu, będą mieli mocą prawa zwierzchniego
z najwyższą i nieograniczoną władzą Księstwo Prus, określone
tymi granicami, w jakich posiadał je Najjaśniejszy Elektor
przed wybuchem wojny tytułem lenna i będą nim rządzili bez
żadnych ciężarów uprzednio świadczonych.
1
Fryderyk Wilhelm.
2
Układów ze Szwedami był cały szereg; układem z 17 stycznia
1656 r. Fryderyk Wilhelm  za podpisanie przymierza z królem szwedz-
kim Karolem Gustawem  miał otrzymać Warmię; w grudniu tegoż roku
podpisał traktat przewidujący rozbiór Polski, w którym miał dostać
województwa: poznańskie, kaliskie, łęczyckie i sieradzkie.
3
 warmińskiego.
5. Chociaż zaś Najjaśniejszy Elektor i wszyscy jego potom-
kowie zwolnieni są odtąd od wszelkiej zależności wasalskiej,
którą dotąd byli związani względem króla i Rzeczypospolitej
Polskiej, jako też od wszystkiego, co się z tego wywodzi, jed-
nakże nie następuje stąd wieczyste wyzbycie się lenna. W razie
braku męskich potomków ze wspomnianej prawowitej linii
elektorskiej zastrzega się Najjaśniejszym Królom i Rzeczypo-
spolitej Polskiej pełne ich prawo do wyżej wymienionego Księ-
stwa i mocą takiego układu Księstwo nie będzie odłączone od
Rzeczypospolitej Polskiej. Tymczasem jednak zastrzeżenie to,
zanim do tego wypadku dojdzie, nie ma w żaden sposób uwła-
czać prawu zwierzchniego władztwa Jego Elektorskiej Mości
i jego potomstwa.
6. Również obiecuje Jego Królewska Mość za siebie i za
swych następców, że w razie braku potomków będą mieli szcze-
gólny wzgląd na krewnych Jego Elektorskiej Mości z domów
4
mianowicie kulmbachskiego i anspachskiego , i na sejmie ko-
ronnym będzie się wstawiał, by w wypadku bezpotomności
mieli oni pierwszeństwo przed innymi i dopuszczono ich do
następstwa na wzmiankowane Księstwo na tych samych len-
nych warunkach i zobowiÄ…zaniach, na jakich poprzednio posia-
dali je z tytułu inwestytury Najjaśniejszy Elektor i jego po-
przednicy.
7. Jego Królewska Mość i Rzeczpospolita Polska przez to
samo zwalniają stany, urzędników i wszystkich poddanych Prus
Książęcych z dawniejszej przysięgi, która ich dotąd wiązała.
W to miejsce Najjaśniejszy Elektor pod przysięgą składaną
w chwili wydania ratyfikacji zobowiąże siebie i wszystkich
poddanych Prus do zachowania niniejszych układów i wieczy-
stego przymierza. Ponadto wszystkie stany Prus, władze, urzęd-
nicy, przełożeni zamków, portów, twierdz i miast przysięgną,
że na wypadek bezpotomności uznają Najjaśniejszego Króla
i Rzeczpospolitą Polską za jedynych i bezpośrednich panów
i zaręczają im wszelkie posłuszeństwo i powinna wierność.
4
domy kulmbachski i anspachski  margrabiowie brandenburscy
z linii krewnych bocznych elektora.
I będą to powtarzali przy każdym hołdzie składanym książętom
Prus wobec wysłańców Najjaśniejszego Króla i Rzeczypospo-
litej według formuły przysięgi, która tu następuje. Co zaś
tyczy się wyznaczenia dnia na powyższą przysięgę, nastąpi po-
rozumienie z Jego Królewską Mością lub jego posłami.
 Ja NN. przysięgam, że w wypadku bezpotomności, kiedy
to  według brzmienia układu między Jego Królewską Mo-
ścią i Jego Elektorską Mością zawartego dnia dziewiętnastego
miesiąca września 1657 roku  posiadanie i pełne władztwo
Księstwa Prus będzie należało do Jego Mości Króla Polski
i Rzeczypospolitej, uznaję Najjaśniejszego Króla Polski i jego
następców oraz Rzeczpospolitę za jedynych prawowitych i bez-
pośrednich mych panów i okażą im powinna wierność i po-
słuszeństwo. Tak mi Boże dopomóż przez Jezusa Chrystusa
Amen".
8. Jeżeli zbraknie męskich potomków w obecnej linii elek-
torskiej, a pozostaną z niej potomkowie margrabianek płci żeń-
skiej lub też  jeżeliby tych nie było  gdyby się znalez
li
krewni boczni w stopniu bliskim z Jego Elektorską Mością
i jego potomkami, to ktokolwiek wtedy nastąpi w Księstwo
Prus, wypłaci sumę pieniężną, co do której między Jego Kró-
lewską Mością a Jego Elektorską Mością nastąpi zgoda przy
ratyfikacji i której wysokość będzie tam wymieniona. Do czasu
jej wypłacenia będzie wolno wzmiankowanym margrabiankom
lub wspomnianym najbliższym dziedzicom zająć względnie
dzierżyć okręg wystrucki5 ze wszystkimi należnymi doń do-
brami i urzędami kameralnymi6, zwanymi pospolicie Kammer-
Ambter, i będą mogli z nich wszystkich stosownym sposobem
ciągnąć pożytki, pod takim jednak warunkiem, że cokolwiek
pobiorą z dochodów owego okręgu, to zostanie zaliczone na
strącenie i zmniejszenie wspomnianej sumy głównej. Po jej
spłaceniu będą zobowiązani ustąpić wspomniany okręg prawo-
witym posiadaczom Prus i niczego ponad to nie domagać się.
5
Miasto Wystruć (dawniej Insterburg) położone na wschód od Kró-
lewca, wraz z powiatem.
6
urząd kameralny  urząd skarbowy, ściągający podatki i opłaty.
9. Najjaśniejszy Elektor i jego męscy potomkowie zachowają
i utrzymają baronów, szlachtę, miasta i urzędy, i wszystkich
poddanych Prus  jakiegokolwiek byliby stopnia czy stanu 
przy dawnych statutach, prawach i swobodach nie czyniÄ…cych
ujmy niniejszemu układowi, i nie będą próbowali czynić cze-
gokolwiek wbrew temu lub wprowadzać nowości ani pozwolą
komukolwiek na takie usiłowania czy nowości. Będą też dbali,
by sprawiedliwość była wymierzana według prawa używanego
i przyjętego w Prusiech oraz by rządzono według stosownych
statutów i zwyczajów. Jeżeliby ktoś czuł się pokrzywdzony
przez niższe instancje, będzie mógł odwołać się do najwyższego
trybunału apelacyjnego, który Jego Elektorska Mość ustanowi
w Prusiech Książęcych, i tam w należyty sposób będzie docho-
dził swego prawa. Dalsze zaś odwołania się  czy to zwykłe,
czy nadzwyczajne albo jakimkolwiek mianem byłyby na-
zwane  nie będą miały żadnego miejsca. Przewodniczący zaś
i asesorowie tego sądu apelacyjnego będą ustanawiani przez
Jego Elektorska Mość i jego potomków spośród krajowców
i ziemian Prus Książęcych i złożą im przysięgę. Poddani zaś
w żaden sposób nie będą mogli zanosić swych skarg do króla
i Królestwa Polski, a ci nie będą na nie dopuszczać. Podobnie
Jego Królewska Mość i Rzeczpospolita Polska obiecują, że na
wypadek przejścia władzy wyżej wymienione stanów pruskich
swobody, przywileje, statuty, zwyczaje i prawa będą na przy-
szłość zawsze tym stanom zachowywać w całości i nienaruszone,
i pozostawiÄ… je w spokojnym posiadaniu tych wszystkich
uprawnień, nic w nich nie wprowadzając nowego.
10. W miejsce dawnego wasalstwa Najjaśniejszy Elektor
i jego potomkowie zwiążą się z Najjaśniejszym Królem i Kró-
lestwem Polskim wieczystym i nienaruszalnym przymierzem,
które obu stronom zapewni na zawsze bezpieczeństwo, a to
w sposób następujący:
11. Najjaśniejszy Elektor i jego potomkowie będą z Najja-
śniejszymi Królami, Królestwem Polskim i Wielkim Księstwem
Litewskim zachowywać wierną przyjaz
ń i jedność. Nigdy ani
bezpośrednio ani pośrednio nie zawrą żadnego przymierza
z wrogami Najjaśniejszych Królów czy Królestwa ku szkodzie
króla i Rzeczypospolitej, nie udzielą wrogom przejścia przez
swe posiadłości, porty i twierdze; odmówią im także żywności
i zapasów, i jakiegokolwiek bądz
rodzaju pomocy. Nie odda-
dzą też im w posiadanie swych portów i miejsc obronnych
w żaden sposób i pod jakimkolwiek bądz
tytułem.
12. Co do posiłków, które w obecnej wojnie Jego Elektorska
Mość będzie zobowiązany udzielić Najjaśniejszemu Królowi
i Rzeczypospolitej Polskiej, to te szczegółowo są wskazane
i oznaczone w osobnym układzie zawartym w tej sprawie.
Układ ten mocą niniejszej ugody ma być zachowany w cało-
ści. Ilekroć zaś po zakończeniu niniejszej wojny wynikłaby
inna, nowa wojna przeciw Najjaśniejszemu Królowi i Rzeczy-
pospolitej Polskiej, winien będzie Jego Elektorska Mość i jego
potomkowie dostarczyć Najjaśniejszemu Królowi i Królestwu
Polskiemu l 500 pieszych i 500 konnych. W razie wyprowa-
dzenia ich poza Księstwo Prus Książęcych, Król i Królestwo
Polskie dostarczÄ… im utrzymania.
13. Nawzajem zaś Najjaśniejszy Król i jego następcy oraz
Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie zachowają
z Jego Elektorska Mością i jego następcami wzajemną przyjaz
Å„.
Nie mają dozwalać wrogom żadnego dostępu do ziem Jego Elek-
torskiej Mości, lecz raczej we wszelki sposób będą winni za-
radzać celem obrony, zachowania i bezpieczeństwa Księstwa
Prus. Zwłaszcza zaś w wypadku, gdyby z powodu niniejszego
układu lub wysłania wspomnianych wyżej posiłków miał ktoś,
kimkolwiek by był, wypowiedzieć czy to teraz, czy w przy-
szłości wojnę Najjaśniejszemu Elektorowi czy jego następcom,
bÄ…dz
wnieść ją do Księstwa Prus, mają wtedy Najjaśniejszy
Król i Królestwo Polskie wesprzeć go stosownymi posiłkami.
14. Wojskom królewskim, ilekroć będzie potrzeba, otwartą
będzie droga przez Prusy Książęce, bez uciemiężania jednak,
krzywdy i jakiejkolwiek szkody dla mieszkańców. Urządzi też
Najjaśniejszy Elektor i jego potomkowie sposób przemarszów
i wszystko, co z tym jest związane. By zaś tym sprawniej można
było to zrobić, przybycie wojska polskiego lub jego oddziałów
winno być wcześniej zapowiedziane Najjaśniejszemu Elekto-
rowi lub potomkom jego, w ich nieobecności zaś tym, którym
powierzono zarząd Księstwa, przez Jego Królewską Mość lub
dowódców Królestwa, pospolicie zwanych Feldherrn. Wojsko
polskie i jego wodzowie powinni zaś zastosować się do powyż-
szego zarządzenia. Podobnie wolno będzie Jego Elektorskiej
Mości i potomkom jego, książętom Prus, w tenże sposób i przy
zachowaniu powyższych zastrzeżeń prowadzić oddziały wojsko-
we przez Polskę i Prusy Królewskie.
15. Okrętom własnym obydwu stron dozwolony jest wolny
i bezpieczny dostęp i przejazd przez porty, które są pod władzą
jednej i drugiej strony, bez uszczerbku dla stosunków handlo-
wych i obwarowań; co do ich zupełnego bezpieczeństwa na-
stąpi jeszcze porozumienie między stronami. Zakup zboża, żyw-
ności i wszelkiej pomocy wojennej wolny będzie każdej ze stron
w posiadłościach drugiej z nich; każda ze stron będzie mogła
zaciągać żołnierzy w ziemiach drugiej strony, jednak przedtem
uprzedzi ją po przyjacielsku o tym i obie strony ułożą się na-
stępnie co do sposobu wykonania, jak tego będzie wymagał
wzglÄ…d na przymierze, przyjaz
ń i towarzyszące okoliczności.
To zaś zawsze będzie przestrzegane, aby stronom nie wyrządzić
niedogodności, a poddanym szkody. [.....]