Zdrowie publiczne
autorzy: prof. dr hab. n. med. Andrzej Buczyński, dr n. med. Maria Dziedziczak-Buczyńska
copyright © Polski Uniwersytet Wirtualny
OPRACOWANIE KURSU
kierownik projektu:
Joanna Opoka
metodyk:
Monika Poradecka
graficy:
Monika Czarska
informatycy:
Michał Goz
dzik
Paweł Jawor
Mariusz Osiński
Wstęp do kursu
Poszerzająca się wiedza o człowieku  i to zarówno ta, której z
ródłem są nauki filozoficzne,
ekologia, jak i ta, której z
ródłem jest głównie medycyna i fizjologia  spowodowała, że
współczesny człowiek ma możliwości udziału w tworzeniu nowej jakości życia. Obecnie wielu
autorów opowiada się za holistyczną koncepcją zdrowia, która ujmowałaby zdrowie
w sposób całościowy i komplementarny.
Zdrowie należy do kilku najważniejszych filarów uznawanych wartości życia. Rozumiane jest
jako brak choroby lub dolegliwości, jako dobre samopoczucie lub stan niewymagający
interwencji medycznej. Zdrowie i choroba oraz ochrona zdrowia i zapobieganie chorobom
należą do istotnych doświadczeń życia codziennego i łączą się wyraz
nie z prawem do życia.
Zdrowie jest kształtowane przez procesy życia społecznego, wymaga ciągłej adaptacji
i podlega nieustannej ewolucji. Celem tego kursu jest ukazanie wielu płaszczyzn
funkcjonowania zdrowia (fizycznej, psychicznej, społecznej, kulturowej itp.) oraz znaczenia
czynników warunkujących zdrowie w kategorii zdrowia publicznego, a także poznanie
genezy i założeń zdrowia publicznego w ramach systemowej koncepcji ochrony zdrowia.
W trakcie realizacji przedstawionego programu nauczania w zakresie zdrowia publicznego
student zapozna się z zagadnieniami związanymi z występowaniem poszczególnych
problemów związanych z ochroną zdrowia człowieka, mającymi wpływ na kształt i zakres
pracy i opieki pielęgniarskiej.
1
Procesy kształtujące problematykę zdrowia publicznego
Procesy kształtujące problematykę zdrowia publicznego
Wstęp
1. Kształtowanie zdrowia publicznego
1.1. Zdrowie publiczne w Europie i Polsce
1.2. Kształtowanie się rozwiązań modelowych
1.2.1. Brytyjski model zdrowia publicznego
1.2.2. Model niemiecki
1.2.3. Polska koncepcja troski o zdrowia publiczne
2. Czynniki kształtujące stan zdrowia społeczeństwa
2.1. Kulturowe, społeczne i ekonomiczne uwarunkowania zdrowia
2.1.1. Ważniejsze definicje zdrowia
2.2. Podstawowe pojęcia dotyczące zdrowia i choroby
2.2.1. Genetyczne uwarunkowanie zdrowia
2.2.2. Znaczenie środowiska bytowania i pracy dla zdrowia
2.2.3. Behawioralne uwarunkowanie zdrowia
2.2.4. Żywieniowe uwarunkowania zdrowia
3. Epidemiologiczne uwarunkowania zdrowia
3.1. Uwarunkowania zdrowia
3.2. y
ródła zagrożeń zdrowotnych
3.2.1. Promieniowanie
3.2.2. Oświetlenie
3.2.3. Hałas
3.2.4. Wibracja
3.2.5. Klimat
3.2.6. Warunki psychospołeczne
3.2.7. Aktywność fizyczna
4. Ekologia a zdrowie człowieka
4.1. Zagrożenia ekologiczne w aspekcie zdrowia publicznego
4.2. Podstawy jakości ekosystemu
4.3. Kontrola składu gatunkowego biocenozy
5. Ekologiczne aspekty w zdrowiu publicznym
5.1. Specyfika obszarów zurbanizowanych
5.2. Ochrona środowiska a zdrowie
1
Procesy kształtujące problematykę zdrowia publicznego
Wstęp
Zdrowie publiczne obejmuje szeroki obszar działań dotyczących niemal wszystkich aspektów
zdrowia społeczeństwa. Wpływa na kształt polityki społecznej i zdrowotnej państwa,
współdziała ze wszystkimi sektorami społeczno-gospodarczymi, organizacjami społecznymi
oraz ludz
mi.
Uważany za prekursora koncepcji zdrowia publicznego w Europie J. P. Frank już
w 1799 roku określił je jako  sztukę ochrony zdrowia przed konsekwencjami zagęszczenia na
ziemi, a w szczególności jako sztukę umacniania większych odporności, żeby móc bez
chorób z powodu złych fizycznych mocy, odsuwając je jak najdalej od siebie, możliwie
najpóz
niej ulegać ich działaniu (1). Natomiast w opublikowanym w roku 1975 raporcie
Komisji Fundacji Milbank, zdrowie publiczne zostało zdefiniowane jako zorganizowany
wysiłek społeczeństwa na rzecz ochrony, promowania i przywracania zdrowia ludziom (1).
2
Procesy kształtujące problematykę zdrowia publicznego
1. Kształtowanie zdrowia publicznego
1.1. Zdrowie publiczne w Europie i Polsce
Zdrowie publiczne leży w interesie każdego człowieka, dlatego w ciągu wieków
w społeczeństwach stopniowo powstawały specjalne zawody, instytucje i służby, których
celem było tworzenie i wdrażanie strategii poprawy stanu zdrowia obywateli oraz
podejmowanie w tym zakresie praktycznych działań. Działania te mają na celu zapobieganie
chorobom, przywracanie zdrowia i jego promowanie, a także utrzymanie czystości
środowiska. W tym kontekście dają się wyróżnić trzy odrębne, ale powiązane ze sobą,
sposoby podejścia do problemu poprawy stanu zdrowia jednostek i społeczeństw. Pierwszy
z nich to biologiczna, farmakologiczna i techniczna ingerencja na poziomie czÄ…steczkowym,
komórkowym i narządowym. Drugi sposób to działania kliniczne typu lekarz pacjent,
pielęgniarka pacjent lub terapeuta pacjent, w domach, przychodniach, szpitalach i tym
podobnych instytucjach. Trzeci sposób  wcale nie najmniej ważny  to działania
w odniesieniu do całych populacji, podejmowane przez służbę zdrowia i personel
administracyjny w dużych i małych społecznościach, na wszystkich poziomach zarządzania
w skali całego kraju, jak również w zakładach pracy i innych instytucjach.
W przedsięwzięciach na rzecz zdrowia publicznego  jako badacze, administratorzy,
współtwórcy przepisów i pracownicy terenowi  uczestniczą przedstawiciele wielu dyscyplin
nauki i różnych zawodów. Wśród ludzi działających na rzecz zdrowia publicznego najliczniej
reprezentowani są lekarze, pielęgniarki, dentyści, pracownicy społeczni, statystycy,
socjologowie, ekonomiści, psychologowie, farmaceuci, biolodzy, fizycy, inżynierowie,
architekci oraz prawnicy. Osoby z mniejszym doświadczeniem prowadzą kontrolę żywności
i wody, stanu środowiska, systemów kanalizacyjnych, restauracji, zakładów pracy, szkół,
szpitali i innych instytucji, mających wpływ na zdrowie ludności. Istnieje jednakże jedna
dyscyplina, która, choć nie jest wyłączną domeną zdrowia publicznego, ma dla niego
kluczowe znaczenie  jest nią epidemiologia. Znajomość i pełne zrozumienie pojęć oraz
metod stosowanych w epidemiologii jest koniecznym, lecz zazwyczaj nie jedynym
warunkiem powodzenia prawie wszystkich działań na rzecz zdrowia publicznego.
Cele zdrowia publicznego w ciągu wieków zmieniały się i na ogół wynikały z określenia od
nowa tego, co jest nie do przyjęcia. Społeczeństwo dochodziło do wniosku, że pewnych
zjawisk nie można tolerować i zobowiązywało władze do ustanowienia instytucji zdrowia
publicznego, których celem było badanie tych zjawisk, zapobieganie im i ich likwidowanie.
3
Procesy kształtujące problematykę zdrowia publicznego
Badania ankietowe zdrowia populacji są szeroko stosowane zarówno w krajach rozwiniętych,
jak i rozwijających się. Informacje na temat korzystania i nie korzystania z usług
medycznych, ich efektywności i kosztów, mają duże znaczenie dla urzędników zajmujących
się zdrowiem publicznym oraz dla polityków, z powodu ogromnych kwot publicznych
i prywatnych pieniędzy, jakie pochłaniają (w przeciwieństwie do stosunkowo małych kwot
przeznaczonych na profilaktykÄ™ i promocjÄ™ zdrowia). O ile prawdziwe i aktualne informacje
(lub dane statystyczne) o stanie zdrowia są nieodzowne w celu określenia od nowa tego, co
jest nie do przyjęcia, to w żadnej mierze nie wystarczają do osiągnięcia celów, jakie stawia
przed sobą służba zdrowia publicznego. Ważne są również twórcze pomysły, kierownictwo
inspirujące do efektywnego działania, odpowiednio wyszkolony personel i skutecznie
działające instytucje. Wszystko to jest konieczne w celu wdrożenia strategii i programów,
zmierzających do zlikwidowania lub ograniczenia szerzenia się chorób i zapobiegania im,
zachowania zdrowia i jego promocji, poprawy stanu zdrowia i zapewnienia dobrego
samopoczucia poszczególnych osób.
Istnieje więc pilna potrzeba lepszego zrozumienia absolutnie zasadniczej roli zdrowia
publicznego, zarówno ze strony społeczeństwa i polityków, jak i działających na jego rzecz
przedstawicieli różnych innych zawodów. Sytuacją niekorzystną jest, że w większości krajów
stanowisko ministra czy sekretarza zdrowia nie jest uważane za kluczowe stanowisko
polityczne, a zdrowie ma dla większości rządów drugorzędne znaczenie. Jeszcze
smutniejszym faktem jest to, że większość osób zajmujących to stanowisko nie była
studentami szkół zdrowia publicznego; wielu z nich to lekarze klinicyści, mający polityków
wśród swoich pacjentów.
Zasadniczymi postawami i celami wszystkich zainteresowanych podejmowaniem
skutecznych działań na rzecz zdrowia publicznego są:
1) kultywowanie holistycznej koncepcji zdrowia i choroby,
2) propagowanie ekologicznego punktu widzenia we wszelkiej działalności badawczej,
szkoleniowej i informacyjnej, związanej ze zdrowiem publicznym, przez podkreślenie
ogromnego wpływu wielu instytucji społecznych na zdrowie i dobre samopoczucie,
a także na choroby i epidemie,
3) uznanie zasadniczego znaczenia aktualnych i użytecznych danych statystycznych oraz
informacji, dla ustalenia kolejności realizowania zadań, oceny działań i programów, jak
również informowania służby zdrowia, polityków i społeczeństwa o problemach
dotyczÄ…cych zdrowia,
4
Procesy kształtujące problematykę zdrowia publicznego
4) propagowanie wzajemnego szacunku między przedstawicielami różnych dyscyplin,
uczestniczącymi w przedsięwzięciach na rzecz zdrowia publicznego,
5) zrozumienie istoty zdrowia i choroby.
1.2. Kształtowanie się rozwiązań modelowych
Od zarania dziejów do czasów zaistnienia w zbiorowej świadomości biologicznych
ograniczeń ludzkiego bytu, liczne zagrożenia skracające życie: choroby, niedostatek
pożywienia, głód, ekologiczne i społeczne kataklizmy, niosące cierpienia i zagrożenia,
wywoływały refleksje i powodowały działania ludzi, nakierowane na zapobieganie chorobom
i utrzymanie zdrowia w takim zakresie, jaki wynikał ze stanu wiedzy, sposobu pojmowania
i wyjaśnienia świata oraz towarzyszącej im koncepcji organizacji życia społecznego.
Do historii zdrowia publicznego przeszły starożytne Chiny, gdzie stworzono metodę
zapobiegania ospie przez wariolizacjÄ™, polegajÄ…cÄ… na pobieraniu wydzieliny ropnej lub
startych na proszek strupów od osób chorych na ospę i wcieranie lub wdmuchiwanie ich do
nosa osoby zdrowej. Metoda ta, chociaż niebezpieczna, przetrwała do XVIII w. i została
zastÄ…piona metodÄ… wakcynacji, opracowanÄ… przez lekarza Edwarda Jennera (1798).
Ocenia się, że intensywniejsze przejawy troski o zdrowie populacji zapoczątkowane zostały
w IX i X w. w związku z rozwojem miast. W rozwoju idei zdrowia publicznego ważną rolę
odgrywały samorządy miejskie, które podejmowały działania, nie wiążące się bezpośrednio
z osiąganiem celów zdrowotnych, jednak odegrjące ogromną rolę w poprawie stanu
sanitarnego. Były to zadania w zakresie zapewnienia czystości, nadzoru nad sprzedażą
mięsa, ryb, wypieków (w tym zwalczanie przypadków fałszowania żywności i napojów),
kontroli aptek, zaopatrzenia w wodę, nie tylko dla potrzeb domowych, ale głównie ze
względów obronnych i produkcyjnych. Innym ważnym problemem było czyszczenie ulic
i usuwanie odpadów. W związku z tym w dużych i bogatych miastach, również w Polsce,
brukowano ulice, wprowadzano kanalizację, spławiano nieczystości w rzekach lub wrzucano
je do dołów kloacznych.
Do osiągnięć póz
nego średniowiecza i początku ery nowożytnej należy zaliczyć także
pierwszą próbę objęcia opieką medyczną całość populacji. Jej pionierem była Anglia,
w której w ramach Ustawy Prawo Ubogich z 1601 r. wprowadzono obowiązek niesienia
pomocy osobom kalekim i niedołężnym, starym, niewidomym, ubogim i niezdolnym do pracy.
5
Procesy kształtujące problematykę zdrowia publicznego
Czasy oświecenia, a szczególnie druga połowa XVIII w. oraz pierwsza połowa wieku XIX
były okresem o fundamentalnym znaczeniu dla formowania teorii i praktyki zdrowia
publicznego, którego konsekwencje odczuwamy do dziś (1, 3). Higiena stała się
najważniejszym pojęciem, odzwierciedlającym istotę celów i działań na rzecz
zorganizowanej troski o poprawę stanu zdrowia w szerokim wymiarze społecznym. Idee
z nią związane, prawie do końca XIX w. dawały wielką nadzieję na radykalną zmianę
w zakresie zdrowia w Europie i Ameryce. W 1829 r. zakres działań higieny publicznej
wytyczono w sposób następujący:
1) higienę publiczną określono jako naukową, profesjonalną i administracyjną dyscyplinę,
wyodrębnioną z medycyny sądowej,
2) ustalono pole badawcze: wpływ tematu na zdrowie i ogólny dobrostan, jakość artykułów
żywnościowych i napojów, dieta żołnierzy i marynarzy,
3) określono obszar działań administracyjnych na podstawie dokumentów prawnych
najwyższego rzędu, tj. ustaw sanitarnych.
1.2.1. Brytyjski model zdrowia publicznego
Jak wcześniej stwierdzono, w połowie XIX w. przywództwo w zakresie teoretycznego
i praktycznego podejścia do rozwiązywania trudnych problemów zdrowia publicznego
przeniosło się z Francji do Wielkiej Brytanii. Edwin Chadwick (1800 1890) wskazał na
główne przyczyny rozprzestrzeniania się chorób wśród klas pracujących: zanieczyszczenia
powietrza, brud, przegęszczenie, brak kanalizacji oraz woda niezdatna do picia. 11 grudnia
1844 r. powstało Stowarzyszenie Zdrowych Miast (Metropolian Health of Town
Associations). Niektóre z nich rozpoczęły wydawanie własnych rozporządzeń dotyczących
poprawy stanu sanitarnego. Wzór dla przyszłych rozwiązań dostarczył samorząd Liverpoolu,
który wyposażył swoją Radę Miasta w uprawnienia do skutecznej działalności w zakresie
zapobiegania chorobom, tworząc stanowisko medycznego urzędnika zdrowia, inżyniera
miasta oraz inspektora ds. zanieczyszczeń. 1 stycznia 1847 r. w Liverpoolu powołano
pierwszego w Wielkiej Brytanii etatowego medycznego urzędnika zdrowia  został nim
lekarz William Henry Duncan. Według ustawy, która została uchwalona przez parlament
21 sierpnia 1848 r. za budowę i utrzymanie systemu wodociągów i kanalizacji
odpowiedzialny był lokalny szczebel władzy. Budowa domu w mieście bez urządzeń wodno-
kanalizacyjnych, udogodnień sanitarnych i wysypiska na odpady była nielegalna. Oprócz
dróg prywatnych, wszystkie ulice miały odtąd posiadać kanalizację, a wcześniej należało je
zdrenować. Rzez
nie i domy noclegowe musiały uzyskać rejestrację. Zabroniono
wykorzystywania piwnic niższych niż 7 stóp do celów mieszkalnych. Ustawa zapewniała
uprawnienia władcze mianowanym, płatnym urzędnikom, ustanawiała obowiązek
6
Procesy kształtujące problematykę zdrowia publicznego
powoływania inspektora ds. zanieczyszczeń oraz medycznego urzędnika zdrowia (medical
officer of health) (1).
Jak wcześniej wspomniano, Ustawa o zdrowiu publicznym z 1848 r. wprowadziła na
szczebel lokalny stanowisko medycznego urzędnika zdrowia, czyli inspektora sanitarnego.
Funkcję tę mógł pełnić lekarz, mający dyplom w zakresie zdrowia publicznego (Diploma in
Public Health). Dyplom ten stał się przykładem specyficznego brytyjskiego podejścia do
problemów kształcenia kadr lekarzy specjalistów, których funkcja polegała nie tylko na
medycznej ocenie zagrożeń zdrowotnych populacji, ale także na wiedzy i umiejętności
uwzględniania innych czynników w działalności zapobiegawczej, kontrolnej i promującej. Już
wówczas uznano, że sama wiedza kliniczna nie jest wystarczająca, aby lekarz mógł w
sposób kompetentny wypełnić swoją misję w zdrowiu publicznym. Musiał on w formie
dodatkowych studiów uzyskać wyżej wymieniony dyplom (1).
Przestrzeganie tej ustawy w latach 1848 1888 było dalekie od doskonałości być może
dlatego, że wiele zapisów z 1848 r. miało charakter zaleceń, nadto stanowisko lekarza 
inspektora sanitarnego było nieatrakcyjne tak finansowo, jak i prestiżowo (co np. w Polsce
występuje do dziś). Dlatego też Ustawa o samorządzie lokalnym (Local Goverment Act)
jednoznacznie stwierdza, że na stanowisko mogą być powołani wyłącznie lekarze i to
o odpowiednich kwalifikacjach, tj. posiadajÄ…cy dyplom w zakresie zdrowia publicznego
(w póz
niejszych latach tytuł Master of Public Health). Mimo występujących w okresie
ostatnich 20 lat XX w. kontrowersji dotyczących rzeczywistej roli i wpływu reform sanitarnych
w Wielkiej Brytanii na poprawÄ™ stanu zdrowia populacji w XIX w. (podnosi siÄ™ problem
niedoceniania większego wpływu opieki medycznej na skuteczne zwalczanie chorób
zakaz
nych), wydaje się, że rola większości dokonań w zakresie ograniczenia niekorzystnego
wpływu środowiska na zdrowie populacji w Wielkiej Brytanii jest bezsporna (1).
1.2.2. Model niemiecki
Panowanie pruskie i ustanowienie nowego porządku w Niemczech po 1871 r.  zarówno
w sferze gospodarczej, jak i póz
niej w sferze wojskowej  spowodowało, że pielęgnowanie
zdrowia publicznego stało się częścią programu  wewnętrznego tworzenia państwa .
Dotyczyło ono  obyczajności ,  porządku jako zasad nowej rzeczywistości, powstałej
w wyniku zjednoczenia. Podstawowe elementy modelu niemieckiego należy odnieść do roli
państwa i funkcji medycyny. Skrótowo rzecz ujmując, w odróżnieniu od Anglii, administracja
niemiecka wprowadziła z całym zdecydowaniem interwencjonizm państwowy.
7
Procesy kształtujące problematykę zdrowia publicznego
Drugim kluczowym elementem był wyższy niż w innych krajach stopień specjalizacji
medycznej, nadzwyczajna ekspansja instytucji medycznych i dywersyfikacja ich funkcji.
W systemie kształcenia lekarzy nastąpiło przejście od medycyny klinicznej do laboratoryjnej.
Opieka medyczna w Niemczech była opieką bardziej wyspecjalizowaną niż gdzie indziej,
a chorzy, w zależności od rodzaju choroby, grupowani byli na specjalnych oddziałach. Osoby
z objawami zakażeń lokowano w szpitalach izolacyjnych o ostrej regule higienicznej. To
właśnie różniło Niemcy od sytuacji na przykład we Francji, w której chorych epidemicznie
umiejscawiano pośród chorych niezakaz
nych. W Niemczech w tym okresie rozwijano także
nową formę opieki  sanatoria. Administracja państwowa i samorządowa łożyły ogromne
środki na rozwój bazy szpitalnej. Ważne było również profilaktyczne nastawienie niemieckiej
medycyny. W niemieckim systemie publicznej służby zdrowia najsilniej akcentowano zadania
w dziedzinie profilaktyki zdrowotnej, poprawy stanu sanitarnego i warunków zdrowotnych.
Problematyka lecznictwa była w założeniu domeną samorządowych i samoorganizujących
się działań społeczeństwa, lekarzy i pacjentów. W tym zakresie najsilniej oddziaływała
tradycja wolnego zawodu lekarskiego. Coraz częściej poruszana była również kwestia
ochrony zdrowia w miejscu pracy. Zarówno w jednej, jak i w drugiej dziedzinie Niemcy były
krajem, w którym podjęto pionierskie decyzje wprowadzające obligatoryjne zabezpieczenie
na wypadek choroby (1883), nieszczęśliwego wypadku (1884) oraz na wypadek inwalidztwa
(1889), a następnie Ustawę scaleniową w 1911 r. (1).
1.2.3. Polska koncepcja troski o zdrowia publiczne
W okresie Królestwa Polskiego sprawy zdrowia publicznego znajdowały się w gestii dwóch
polskich autonomicznych instytucji:
1) Rady Ogólnolekarskiej (1807 1867), pełniącej funkcje departamentu ds. lecznictwa
otwartego, profilaktyki i nadzoru fachowego przy Rządowej Komisji Spraw Wewnętrznych,
2) Rady Ogólnej Zakładów Dobroczynnych (1817 1870), w 1832 r. jej nazwę zmieniono na
Radę Główną Zakładów Dobroczynnych  w jej gestii znajdowały się sprawy lecznictwa
stacjonarnego.
W II połowie XIX w. w związku z upadkiem powstania styczniowego i likwidacją Królestwa
Polskiego, w okresie reform cara Aleksandra II wprowadzono dwie władze odpowiedzialne
za sprawy zdrowia. Zadania państwowe realizowały gubernialne wydziały zdrowia (m.in.
zwalczanie epidemii, nadzór nad praktyką lekarską). Powinności samorządów lokalnych
w postaci tzw. ziemstw wypełniały służby lekarskie (lustracja zakładów leczniczych, kontrola
środków farmaceutycznych, przeciwdziałanie zagrożeniom epidemicznym, nadzór
sanitarno-higieniczny oraz organizacja bezpłatnych porad lekarskich dla ludności). Szereg
8
Procesy kształtujące problematykę zdrowia publicznego
zadań scedowano na 1284 gminy samorządowe, reprezentowane przez wójtów i sołtysów
(m.in. zgłaszanie policji przypadków zachorowań na choroby zakaz
ne, a następnie lekarzowi
lub felczerowi urzędowemu, informowanie o zatruciach, utonięciach, prowadzenie nadzoru
nad sprzedażą środków leczniczych, zapewnienie czystości ulic i zagród). Wspólnie
z lekarzem powiatowym lub gubernialnym wójtowie i sołtysi odpowiedzialni byli za
szczepienia ochronne przeciwko ospie wśród dzieci do pierwszego roku życia (1).
W 1916 r. powstało Polskie Towarzystwo Medycyny Społecznej, które za cel postawiło sobie
opracowanie koncepcji systemu organizacyjnego ochrony zdrowia w przyszłości.
3 maja 1917 r. PTMS wspólnie z Warszawskim Towarzystwem Lekarskim, Stowarzyszeniem
Lekarzy Polskich i Komitetem Zrzeszeń Pracowniczych, ogłosiło  w wyniku podjętych prac
 Projekt prawa o zdrowiu publicznym w Polsce. Od połowy lat trzydziestych odnotować
można również wyraz
nie akcentowaną krytykę koncepcji roli środków zdrowia w polityce
zdrowotnej państwa. Część środowiska lekarskiego uważała, że wzorem innych państw
należało szybciej rozwijać szpitalnictwo. Przyjęta przez Sejm 15 czerwca 1939 r. Ustawa
o publicznej służbie zdrowia była swoistym podsumowaniem teoretycznego i praktycznego
doświadczenia Polski w dziedzinie instytucjonalno-społecznej organizacji działań na rzecz
zdrowia społeczeństwa. Stawiając jako główne zadanie zapobieganie, akcentuje ona
jednocześnie obowiązki leczniczo-zapobiegawcze, troskę o rozwój zakładów leczniczych
i ośrodków zdrowia. Ustawa, uwzględniając trudną sytuację ekonomiczną, traktuje w sposób
elastyczny zadania inwestycyjno-organizacyjne (ich realizacja miała być dokonywana
w miarę posiadanych środków). Wykonywanie zadań ustawy powierzono ministrowi opieki
społecznej i jego organowi doradczemu  Państwowej Naczelnej Radzie Zdrowia, władzom
administracji ogólnej (wojewodom i starostom), samorządom terytorialnym, gospodarczym,
instytucjom ubezpieczenia społecznego i innym organizacjom publicznym i społecznym (1).
Do roku 1990, a nawet w latach następnych, przez zdrowie publiczne rozumiano w Polsce
powszechną ochronę zdrowia, obejmującą całe społeczeństwo. Prawo do ochrony zdrowia,
podobnie jak prawo do pracy, było gwarantowane konstytucyjnie, jednak w pełnym zakresie
zostało ono zrealizowane dopiero w 1972 r., kiedy to wszyscy rolnicy zostali objęci bezpłatną
opieką lekarską. Całość świadczeń medycznych gwarantowało państwo, które zakładało, że
wydatki pokrywane będą z dochodów uzyskiwanych z harmonijnie i dynamicznie rozwijającej
się i efektywnej gospodarki planowej. Państwo zapewniać miało także inne, bardzo ważne
determinanty wpływające na stan zdrowia populacji  doskonalenie warunków
środowiskowych. W takim ujęciu działalność w zakresie zdrowia publicznego, m.in.
higieniczno-sanitarny nadzór bieżący i zapobiegawczy nad środowiskiem, żywnością,
9
Procesy kształtujące problematykę zdrowia publicznego
szczepienia ochronne, oświata zdrowotna, opieka profilaktyczna, polityka w zakresie cen
leków oraz inne, stanowiły integralną (również w zakresie organizacji i zarządzania) część
systemu ochrony zdrowia (1).
Prawo do ochrony zdrowia, jak wynika z określonych zapisów w dokumentach ONZ, WHO
i MOP (Międzynarodowa Organizacja Pracy), jest podstawowym prawem człowieka.
Systemowe zmiany, które zostały dotychczas wprowadzone, uwzględniają ten fakt, o czym
świadczy przede wszystkim treść art. 68 Konstytucji RP z 1997 r. Państwo nie jest jedynym
czynnikiem określającym i odpowiadającym za stan ochrony zdrowia. Jego głównym
zadaniem jest stworzenie warunków prawno-ekonomicznych, w pewnym stopniu także
organizacyjnych, służących do realizacji podmiotowo traktowanego prawa do zdrowia, m.in.
przez stymulowanie społecznie akceptowanych rozwiązań legislacyjnych, uzgodnienie
zakresu świadczeń, wielkości i proporcji partycypacji finansowej poszczególnych podmiotów.
Jest to odejście od dawnego systemu, w którym państwo odpowiadało w każdym przypadku
i w każdym miejscu za stan zdrowia jednostek i grup społecznych, których rolę  w świetle
wdrożonych już rozwiązań  postrzega się inaczej niż w okresie sprzed 1989 r. Zarówno
jednostce, jak i grupie społecznej tworzy się warunki aktywnego współuczestnictwa
w procesie działań na rzecz zachowania i umacniania zdrowia. Należy bowiem podkreślić, że
szeroka partycypacja jest obecnie niezbędnym, koniecznym warunkiem osiągania celów
zdrowotnych, określanych w skali makrospołecznej, przy udziale środowisk naukowych, gdyż
to właśnie ustalenia higienistów, epidemiologów i innych specjalistów szeroko rozumianego
zdrowia publicznego tworzą podstawy do przyjmowania kierunkowych działań. Kształtowaniu
prozdrowotnych zachowań sprzyjać będą zmiany programowe przyjęte przez resort oświaty.
Jesienią 1998 r. wprowadzono do szkół program wychowania zdrowotnego, rozwija się także
(szczególnie w wyższych szkołach pedagogicznych, publicznych i niepublicznych,
akademiach wychowania fizycznego, a także na uniwersytetach) kształcenie nauczycieli
wychowania zdrowotnego. Daje to dużo większą niż dawniej nadzieję, że system edukacyjny
w Polsce kształtował będzie jednostki dobrze przygotowane do odpowiedniego rozumienia
znaczenia zdrowia oraz osobistej odpowiedzialności za jego zachowanie i umacnianie,
a także o większym prospołecznym nastawieniu w tej dziedzinie (1).
Aktualnie nie ma w zasadzie takiego resortu, który nie ponosiłby choćby cząstki
odpowiedzialności za kontrolę określonych środowiskowych zagrożeń zdrowia.
Wprowadzona od stycznia 1999 r. Ustawa o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym
ułatwia wyodrębnienie tych pól i obszarów, których zagospodarowanie jest możliwe tylko
dzięki zbiorowemu wysiłkowi różnych instytucji, m.in. administracji rządowej, samorządów
10
Procesy kształtujące problematykę zdrowia publicznego
lokalnych, organizacji pozarządowych, zespołów naukowych, specjalistycznych placówek itp.
Przepisy prawa polskiego wyraz
nie precyzują, że są to powinności władz publicznych,
odnoszące się głównie do promocji i ochrony zdrowia. Przez zdrowie publiczne w Polsce
należy rozumieć promocję i ochronę zdrowia razem.
Wskazane byłoby zaakcentowanie, że:
 zdrowie społeczeństwa stanowi najważniejszą część bogactwa narodowego,
 troska o osiąganie pozytywnych standardów zdrowia jest powinnością państwa,
samorządów, organizacji pozarządowych, a także obywatela,
 szkoła jest decydującym ogniwem w kształtowaniu nawyków zachowań prozdrowotnych
społeczeństwa, a wychowanie dla zdrowia  jednym z najistotniejszych jej zadań (powrót
do tradycji Komisji Edukacji Narodowej   wychowanie co do zdrowia ) (1).
Ponadto ustawa powinna określić:
 zakres przedmiotowy zdrowia publicznego,
 zakres odpowiedzialności służby zdrowia publicznego,
 relacje między wertykalnym a horyzontalnym układem służb zdrowia publicznego,
z generalnym ukierunkowaniem na umacnianie roli samorządu lokalnego w działaniu na
rzecz zdrowia,
 rolę ministra właściwego ds. zdrowia i jego urzędu, odpowiedzialnych za inicjowanie,
organizowanie, koordynację i ocenę przedsięwzięć w dziedzinie realizacji celów polityki
zdrowotnej państwa,
 zapobiegawczy i promocyjny charakter zdrowia publicznego.
Jeżeli zostaną spełnione powyższe punkty specjaliści zdrowia publicznego będą mogli
traktować całokształt problemów zdrowia publicznego z jednej strony jako
wielodyscyplinarne pole badań nad zjawiskami dotyczącymi zdrowia i choroby w ujęciu
populacyjnym, z drugiej  jako arenę dobrze przygotowanych i skoordynowanych działań,
pozwalających na osiąganie zamierzonych celów zdrowotnych.
11
Procesy kształtujące problematykę zdrowia publicznego
2. Czynniki kształtujące stan zdrowia społeczeństwa
2.1. Kulturowe, społeczne i ekonomiczne uwarunkowania zdrowia
W preambule konstytucji Åšwiatowej Organizacji Zdrowia (WHO), opublikowanej w 1948 r.
zdrowie określono jako stan pełnego fizycznego, psychicznego i społecznego dobrostanu
(samopoczucia  wellbeing), a nie tylko brak choroby lub niedomagania (kalectwa,
uszkodzenia  infirmity) (1).
2.1.1. Ważniejsze definicje zdrowia
Zdrowie to nie tylko brak choroby lub niedomagań, ale i dobre samopoczucie oraz taki
stopień przystosowania biologicznego, psychicznego i społecznego, jaki jest osiągalny dla
danej jednostki w najkorzystniejszych warunkach (1, 3).
Zdrowie społeczeństwa ludzkiego jest to nie tylko brak chorób oraz dobry stan zdrowia
fizycznego, psychicznego i społecznego jednostek składających się na dane społeczeństwo,
lecz również harmonijny rozwój naturalny ludności oraz takie warunki otoczenia, które
sprzyjają zdrowiu ludności (1, 3).
Zdrowie publiczne może być określone jako nauka i sztuka zapobiegania chorobom,
przedłużania życia oraz promowania zdrowia i sprawności fizycznej przez zorganizowane
wysiłki społeczności oraz na rzecz higieny środowiska, kontrolę chorób zakaz
nych, oświatę
dotyczącą higieny osobistej, tworzenie i funkcjonowanie służb medycznych i opiekuńczych
w celu wczesnego diagnozowania i zapobiegania chorobom oraz rozwijania takich
społecznych mechanizmów, które zapewnią każdemu standard życia, umożliwiający
zachowanie i umocnienie zdrowia (1, 3).
Najczęstsze przyczyny zagrożeń dla zdrowia w skali globalnej to:
 niedożywienie, żywienie jakościowo niewłaściwe,
 zanieczyszczona woda spożywcza i dla celów higienicznych, złe warunki sanitarne,
nieprzestrzeganie zasad higieny osobistej,
 niewłaściwe zachowanie seksualne,
 alkohol (choroby i wypadki),
 praca zawodowa (choroby i wypadki),
 palenie tytoniu,
12
Procesy kształtujące problematykę zdrowia publicznego
 choroby związane z otyłością (zwłaszcza nadciśnienie tętnicze i cukrzyca),
 hipokinezja,
 narkomania, lekomania,
 zanieczyszczenia chemiczne powietrza atmosferycznego.
Uwarunkowanie (determinaty) zdrowia dzieli się często na wrodzone i nabyte. Podział taki
jest bardzo ogólny i często trudno jest poszczególne czynniki z merytoryczną ścisłością
zaszeregować do jednej z tych grup. Niektóre cechy  wrodzone , zawarte w genotypie, są
związane z ewolucją i selekcją w poprzednich pokoleniach, które były poddane
endemicznym lub epidemicznym wpływom środowiska. Przykładem jest zróżnicowanie
odpornościowe ras i grup etnicznych w stosunku do malarii, odry, grypy albo różnice
w aklimatyzacji do niskich i wysokich temperatur lub do niedotlenienia wysokogórskiego.
Wiele  nabytych uwarunkowań zdrowia można zróżnicować na związane z fizyczną,
biologiczną, społeczną lub behawioralną charakterystyką środowiska człowieka, gdzie także
przeprowadzenie ścisłego rozgraniczenia nie jest możliwe (1, 3).
2.2. Podstawowe pojęcia dotyczące zdrowia i choroby
2.2.1. Genetyczne uwarunkowanie zdrowia
Sposób reakcji organizmu na zaburzenia homeostazy pod wpływem wewnątrz-
i zewnątrzpochodnych czynników jest zawsze do pewnego stopnia uwarunkowany
ewolucyjnym, czyli genetycznym ukształtowaniem gatunku i jednostki. Istnieją pewne
procesy, których przebieg ma głównie, jeśli nie wyłącznie, podłoże genetyczne. Jako
najważniejsze należy wymienić:
1) proces starzenia  każdy gatunek, w tym również człowiek, ma określone granice
długości życia jednostki,
2) homeostaza  dążność do utrzymania stałości środowiska wewnętrznego i przywrócenia
poziomu spoczynkowego w razie zakłóceń jest podstawą optymalnego przebiegu
procesów wewnątrzustrojowych,
3) apoptoza  jest genetycznie uwarunkowanym mechanizmem programowanej śmierci
komórki,
4) procesy reparacyjne (naprawcze),
5) wewnątrzkomórkowa tolerancja szkodliwości.
13
Procesy kształtujące problematykę zdrowia publicznego
2.2.2. Znaczenie środowiska bytowania i pracy dla zdrowia
Przez pojęcie środowiska bytowania rozumie się zazwyczaj klimat, charakter ekologicznych
współzależności, warunki zamieszkania, fizyczne i chemiczne zanieczyszczenia
antropogeniczne, a także możliwość oddziaływań patogenów biologicznych. Czynniki
psychospołeczne, kulturowe, żywieniowe, polityczne są zazwyczaj wyodrębniane, chociaż
należą do zespołu wpływów kształtujących możliwości bytowania jednostki i populacji.
Zależność zdrowia od wpływów środowiskowych najwyraz
niej uwidacznia siÄ™ w efektach
ujemnych. Zgodnie z danymi WHO, opublikowanymi w Raporcie Komisji Zdrowia
i Środowiska, przejawia się to w następujących faktach:
1. Setki milionów osób cierpi na choroby układu oddechowego, wywołane lub nasilające się
w wyniku zanieczyszczenia powietrza w środowisku zewnętrznym i w pomieszczeniach
zamkniętych.
2. Setki milionów osób doznaje uszkodzeń z powodu narażenia na fizyczne i chemiczne
czynniki szkodliwe, na które ekspozycja była do uniknięcia (w tej liczbie
500 000 śmiertelnych wypadków komunikacyjnych).
3. 4 miliony niemowląt i dzieci umiera rocznie z powodu chorób biegunkowych,
w większości spowodowanych spożyciem zanieczyszczonego pożywienia lub wody.
4. Setki milionów ludzi choruje z powodu infekcji pasożytami jelitowymi.
5. 2 miliony osób umiera rocznie z powodu malarii, a liczba chorych sięga 267 milionów.
6. 3 miliony osób umiera rocznie z powodu gruz
licy, a u 20 milionów choroba ma postać
czynnÄ….
7. Setki milionów osób jest niedożywionych, włączając w to osoby, które okresowo lub
okazyjnie cierpiÄ… z powodu odwodnienia.
Do powyższych informacji o uszkodzeniach zdrowia należy dołączyć efekty naturalnych
i sztucznych katastrof, oddziaływanie warunków wojennych, niskie w wielu wypadkach
zabezpieczenie ekonomiczne i wynikająca stąd biedy, wpływ zagęszczenia populacyjnego
i wiele innych zagrożeń. Zdrowie człowieka w jednoznaczny sposób zależy od jego zdolności
współistnienia z otoczeniem fizykochemicznym i biologicznym.
Dzisiejszy stan wiedzy pozwala stwierdzić, że psychofizyczne i psychospołeczne
nieprawidłowości w środowisku, wywołujące często reakcje stresowe są bardzo istotnym
czynnikiem chorobotwórczym. W medycynie pracy wyróżnia się trzy grupy chorób, które
mogą powstać jako efekt narażenia zawodowego. Są to choroby zawodowe, choroby
zwiÄ…zane z wykonywaniem zawodu i choroby parazawodowe.
14
Procesy kształtujące problematykę zdrowia publicznego
Tabela 1. Rejestrowane rocznie nowe przypadki chorób zawodowych i wypadków w skali globalnej
(dane szacunkowe wg WHO  1997 r.)
Kategoria choroby Liczba osób
Zatrucia pestycydami 109 000
Inne zatrucia 122 000
Nowotwory 191 000
Zaburzenia psychiczne 318 000
Pylice płuc 453 000
Uszkodzenie słuchu wywołane hałasem 1 628 000
Choroby skóry 1 895 000
Przewlekłe choroby układu oddechowego 2 631 000
Choroby układu ruchu 3 337 000
Wypadki 100 688 000
Jak wynika ze statystyk, praca zawodowa stanowi poważne z
ródło zagrożenia zdrowia. Jeśli
dodatkowo wliczy się do uszkodzeń zawodowych wypadki, liczba nowych przypadków
uszkodzeń wyniesie rocznie około 111 mln, z czego 600 700 tys. kończy się zgonem (1, 2).
2.2.3. Behawioralne uwarunkowanie zdrowia
Od dawna wiadomo, że sposób zachowania się, nawyki żywieniowe, aktywność ruchowa,
skłonność do używek, sposób organizacji dziennych zajęć i wiele innych czynników,
składających się na sposób życia, mają wpływ na zdrowie. Zwykle mówi się wówczas o stylu
życia, określeniu coraz częściej stosowanym w analizach zdrowia publicznego. Określenie to
nie jest dotąd ściśle zdefiniowane, i jest najczęściej rozumiane intuicyjnie, jako zbiór
wszystkich czynników, które związane są z behawiorem jednostki, grupy lub populacji i mają
wpływ na zdrowie. Od stylu życia odróżnia się zazwyczaj jakość życia, którym to określeniem
nazywa się ogólną, indywidualną satysfakcję z życia w odczuciu danej osoby.
Szczególne miejsce w behawioralnym uwarunkowaniu zdrowia zajmuje hipokinezja.
Najczęściej jest ona wynikiem siedzącego trybu życia i jej występowanie przesuwa się na
coraz młodsze grupy wieku. Zazwyczaj efekt hipokinezji łączy się z nadwagą 
i rzeczywiście wśród osób, prowadzących siedzący tryb życia odsetek z nadwagą i otyłością
jest znacznie wyższy niż w grupie aktywnych fizycznie. Efekty te są szczególnie zauważalne
u osób starszych, kiedy w wyniku procesu starzenia dochodzi do regresu możliwości
ruchowych. Wielu chorobom tego okresu można przeciwdziałać lub mogą być one
złagodzone przez systematyczną aktywność fizyczną.
15
Procesy kształtujące problematykę zdrowia publicznego
Oddziaływanie wysiłku fizycznego na organizm można rozpatrywać z dwóch różnych
punktów widzenia:
1. Zmian mających zabezpieczyć zapotrzebowanie wysiłkowe organizmu  wzrost
metabolizmu we włóknach mięśniowych, zmiana dystrybucji krwi, wzmożenie transportu
tlenu i substratów energetycznych do pracujących tkanek, koordynacja pobudzeń
jednostek motorycznych, biorących udział w ruchu, wzmożenie mechanizmów
usuwających końcowe i pośrednie produkty przemiany energetycznej, aktywacja
procesów termoregulacyjnych i inne.
2. Zmian wynikających z reakcji stresowej, związanej z zakłóceniem homeostazy
spoczynkowej  aktywacja procesów regulacyjnych z układu nerwowego
i hormonalnego, wzrost stężenia białek stresowych, hamowanie diurezy, immunosupresja
i inne.
Niektóre choroby podatne są na profilaktyczne lub lecznicze oddziaływanie aktywności
fizycznej. Należą do nich:
 choroba niedokrwienna serca,
 miażdżyca naczyń krwionośnych,
 nadciśnienie tętnicze,
 cukrzyca,
 otyłość, nadwaga typu patologicznego,
 osteoporoza,
 wady postawy,
 choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy,
 choroby zwyrodnieniowe stawów,
 przewlekłe nieswoiste schorzenia układu oddechowego,
 zakażenia wirusowe,
 niektóre postacie nowotworów.
Profilaktyczne znaczenie aktywności fizycznej związane jest szczególnie z pierwszym
zespołem reakcji. Zwiększenie tolerancji stresu jest jeszcze słabo poznane, chociaż ma
bardzo istotne znaczenie. Zwłaszcza mało poznane są w tym kontekście skutki nadmiernej
lub nieadekwatnej aktywności fizyczne, które nie tylko mogą być nieefektywne, lecz same
mogą wywołać uszkodzenie zdrowia (1, 4, 5).
16
Procesy kształtujące problematykę zdrowia publicznego
2.2.4. Żywieniowe uwarunkowania zdrowia
Z behawiorem jednostki i warunkami bytowania społeczeństw ściśle związane są możliwości
zapewnienia adekwatnego dla zdrowia pożywienia. Prawidłowy sposób żywienia jest
elementem środowiska zewnętrznego, niezbędnym do pełnego wykorzystania genetycznie
uwarunkowanych możliwości rozwoju i działania człowieka. Stwarza on możliwości
energetyczne, umożliwia odnowę zużytych lub zniszczonych struktur, podtrzymuje procesy
metaboliczne i fizjologiczne, które leżą u podstaw aktywności fizycznej i psychicznej oraz
zapewnia utrzymanie odpowiedniego charakteru i składu środowiska wewnętrznego.
Powyższy przegląd uwarunkowań zdrowia ukazuje ścisły związek człowieka jako gatunku ze
środowiskiem. Jest to zrozumiałe, jeśli uzmysłowi się, że ewolucja człowieka odbywała się
w środowisku utworzonym na Ziemi i w określonych powiązaniach ekosystemowych. Temu
zostały podporządkowane genetycznie utrwalone mechanizmy współdziałania ze
środowiskiem oraz obrony przed zagrożeniami, które mogą uszkodzić fundamentalne dla
życia procesy. Są to mechanizmy, które stanowią podstawy uwarunkowań zdrowia (1)
17
Procesy kształtujące problematykę zdrowia publicznego
3. Epidemiologiczne uwarunkowania zdrowia
3.1. Uwarunkowania zdrowia
Epidemiologiczne ryzyko zachorowania związane z danym czynnikiem, działającym
w określonych warunkach oraz liczba osób dotkniętych uszkodzeniem zależy od:
 właściwości czynnika, jego fizykochemicznej charakterystyki, biodostępności lub
inwazyjności i potencjału uszkadzającego,
 okoliczności ekspozycji, dawki lub intensywności oddziaływania, czynników
współdziałających, potęgujących lub osłabiających działanie, czasu ekspozycji,
 liczby osób wrażliwych na dany czynnik, poziomu wrażliwości lub tolerancji.
Charakterystyki warunkujące możliwość powstania zagrożeń zdrowotnych w środowisku
bytowania i pracy:
 biologiczne, fizykochemiczne, psychospołeczne właściwości czynnika szkodliwego lub
uciążliwego,
 środowisko występowania i rozpowszechnienie,
 skala zagrożenia,
 trend zmian w intensywności zagrożenia,
 mechanizm oddziaływania,
 czynniki współistniejące, mające wpływ na charakter i intensywność zmian,
 grupy ryzyka w populacji poddanej ekspozycji na dany czynnik (grupę czynników),
 możliwość zapobiegania ekspozycji i przeciwdziałania uszkodzeniom.
3.2. y
ródła zagrożeń zdrowotnych
3.2.1. Promieniowanie
W tej grupie czynników (należących do czynników fizycznych), ze względu na powszechność
występowania, należy wymienić na pierwszym miejscu promieniowanie elektromagnetyczne.
Jego z
ródłami są: promieniowanie słoneczne, promienniki używane w przemyśle,
gospodarstwach domowych i transporcie, urzÄ…dzenia wytwarzajÄ…ce mikrofale, nadajniki
radiowe i telewizyjne oraz wszelkie inne z
ródła emisji fal radiowych, a także urządzenia
przemysłowe, wytwarzające pole magnetyczne. Do tych czynników należy dołączyć linie
przesyłowe prądu elektrycznego, w tym także domowe instalacje elektryczne, które
18
Procesy kształtujące problematykę zdrowia publicznego
wytwarzają w swoim otoczeniu pole elektromagnetyczne. Wydaje się, że pod względem
epidemiologicznym największe znaczenie ma promieniowanie słoneczne, a zwłaszcza jego
ultrafioletowa część widma (UV). Wpływowi promieniowania słonecznego poddana jest cała
populacja, zmiany natężenia poszczególnych składowych tego promieniowania mają więc
skutki globalne. Ekspozycja odbywa się przez skórę i oczy, gdzie następuje absorpcja
energii słonecznej przez tzw. chromofory, czyli cząsteczki chemiczne zawarte w tych
częściach ciała. Z widmem promieniowania elektromagnetycznego związane jest
oddziaływanie pól magnetycznych (elektromagnetycznych), występujących powszechnie na
całej kuli ziemskiej. Są one pochodzenia naturalnego i antropogenicznego. Zjawiskiem
naturalnym jest stałe pole elektryczne i magnetyczne Ziemi, czego wyrazem są bieguny
magnetyczne oraz zmienne pole elektromagnetyczne, spowodowane głównie
wyładowaniami elektrycznymi podczas burz. Pola elektromagnetyczne pochodzenia
antropogenicznego mają przeważnie charakter zmienny i związane są z wykorzystywaniem
energii elektrycznej. Stałe pola elektryczne spotykane są głównie w przemyśle chemicznym,
papierniczym i włókienniczym, a stałe magnetyczne w urządzeniach zasilanych prądem
elektrycznym stałym i w otoczeniu magnesów (1).
Ekspozycja ogólnopopulacyjna związana jest z obecnością zasilających i przesyłowych linii
prądu elektrycznego oraz z używaniem odbiorników radiowych, telewizyjnych, komputerów,
radiotelefonów i gospodarczych urządzeń mikrofalowych. Pomijając ekspozycję zawodową,
są to niewielkie wartości przekraczające  w wyjątkowych przypadkach  dopuszczalne
poziomy narażenia. Należy jednak podkreślić, że nadal nie są wyjaśnione skutki
oddziaływania pól elektromagnetycznych na organizm człowieka, zwłaszcza w zakresie
niskich częstotliwości i o niewielkim natężeniu, lecz oddziałujących przez długi czas. Skutki
oddziaływania pól elektromagnetycznych są zazwyczaj dzielone na cieplne i pozacieplne.
Skutki cieplne sÄ… tym wyraz
niejsze, im wyższa jest częstotliwość fal promieni
wytwarzających pole lub zmienność samego pola. Skutki pozacieplne przeważają podczas
oddziaływania pól o niskiej częstotliwości oraz w razie  neutralizacji cieplnego
oddziaływania. Objawy spowodowane działaniem zmiennego pola magnetycznego 50 Hz,
występujące częściej w stosunku do grupy kontrolnej (nieeksponowanej) to:
 obniżenie zdolności zapamiętywania, drażliwość, skłonność do depresji, szybsze
męczenie się w pracy umysłowej, senność, nieregularny, przerywany sen, zaburzenia
czucia skórnego,
 obniżenie libido, utrata masy ciała jadłowstręt, nudności, obniżenie zdolności do pracy
fizycznej, szybsze męczenie się, bóle mięśni kończyn dolnych, bóle stawów, bóle kości,
bóle pleców, zwolnienie szybkości ruchów,
 zaburzenia funkcji układu krążenia, limfopenia, wzrost liczby limfocytów (1).
19
Procesy kształtujące problematykę zdrowia publicznego
Skutki ekspozycji na promieniowanie jonizujące to głównie choroby nowotworowe.
Pierwotnym efektem wpływu na tkanki są jonizacja i wzbudzanie atomów oraz cząstek.
Przekazanie energii promieni odbywa się za pośrednictwem wzbudzania elektronów, ich
migracji i łączenia się z pierwiastkami lub grupami chemicznymi. W reakcji tej występują
zmiany struktur związków chemicznych, a w niektórych wypadkach powstaje indukcja
wolnych rodników z wszelkimi następstwami ich działania. Następstwa ekspozycji na
promieniowanie jonizujące zależą od rodzaju promieni, ich energii i rodzaju
napromieniowanej tkanki. Rodzaj promieniowania i zakres energii są uwzględnione w ocenie
za pomocą dawki równoważnej, w której fotony, elektrony i aniony wszystkich energii ujęte
sÄ… Å‚Ä…cznie, w postaci jednostki referencyjnej. W wyniku napromieniowania powstajÄ… zmiany
ostre (deterministyczne) i przewlekłe (stochastyczne).
Szczególnie groz
ne z epidemiologicznego punktu widzenia są zmiany przewlekłe, które
mogą być wywołane każda dawką napromieniowania.
3.2.2. Oświetlenie
Specyficznym efektem występującego powszechnie promieniowania elektromagnetycznego
z naturalnych i sztucznych z
ródeł jest oświetlenie, związane z zakresem fal widzialnych
360(400) 760(800) nm. Oddziaływanie fal widzialnych jest różnorodne, w większości
korzystne pod względem biologicznym. Ich ujemny wpływ występuje w przypadku
niedoświetlenia lub oddziaływania zbyt dużych intensywności tych promieni. Uszkodzeniom
ulega najszybciej narząd wzroku. Oświetlenie może wywołać objawy pozawzrokowe. Zakres
widzialnych fal elektromagnetycznych jest najważniejszym synchronizatorem rytmiki
okołodobowej. Jej specyficzny przebieg w okolicach polarnych jest przypuszczalnie
odpowiedzialny za wiele zmian w funkcjach wewnątrzustrojowych, zwłaszcza w zakresie
psychiki. W biologii reprodukcyjnej z funkcją strumienia świetlnego Słońca łączy się szybkość
dojrzewania płciowego. Znane jest też znaczenie barw dla procesów percepcyjnych
zwiÄ…zanych z emocjami i samopoczuciem (1, 4).
3.2.3. Hałas
Hałas jest czynnikiem fizycznym, rozpowszechnionym niemal na całej kuli ziemskiej. Jego
oddziaływanie na człowieka zazwyczaj rozpatruje się w aspekcie wpływu na narząd słuchu
i związanego z tym wpływem uszkodzenia zdolności słyszenia. Oddziaływanie hałasu może
powodować efekty pozasłuchowe, których wpływ na całą populację jest największy.
20
Procesy kształtujące problematykę zdrowia publicznego
y
ródłem hałasu jest głównie komunikacja samochodowa, w mniejszym stopniu samolotowa
i kolejowa oraz muzyka w instytucjach rozrywkowych, transmisje radiowe, magnetofonowe
i telewizyjne. Wrażliwość na oddziaływanie hałasu jest genetycznie różna  u jednych osób
ten sam poziom hałasu będzie wywoływać większe skutki niż u innych. Przykładem
socjalnych czynników, które mogą zmieniać ryzyko powstania pozasłuchowych uszkodzeń
są osłony wyciszające i związane z tym koszta instalacji lub użytkowania albo akceptacja
działań organizacji, instancji, prowadzących do powstania hałasu. Hałasem nazywa się
dz
więki obciążające w sposób niepożądany (uciążliwy, uszkadzający) organizm, zwłaszcza
narząd słuchu. Analizując dz
więk o różnej częstotliwości stwierdza się, że narząd słuchu jest
najbardziej wrażliwy w zakresie 2000 4000 Hz. W tym też zakresie występują najwcześniej
zmiany zdolności słyszenia w wyniku ekspozycji na hałas o dużej częstotliwości. Zmiany
pozasłuchowe są zależne od nieco innych charakterystyk dz
więku (hałasu). Zazwyczaj
największe zmiany obserwuje się podczas wpływu częstotliwości w granicach
6000 8000 Hz. Pozasłuchowe objawy działania hałasu to:
 zmniejszenie zdolności do pracy umysłowej, uczucie wyczerpania psychicznego,
zwiększenie drażliwości, agresywność, chwiejność emocjonalna, zniechęcenie, depresja,
apatia,
 trudności w zasypianiu, bezsenność, zmiana fazowości snu, w elektroencefalogramie
wzrost fal theta oraz iglic, wydłużenie czasu reakcji, wzrost ciśnienia tętniczego,
 przyspieszenie tętna, skurcz naczyń krwionośnych, zwiększone ryzyko chorób
niedokrwiennych serca, wzrost częstości oddychania, podwyższenie przemiany materii,
wzmożenie przemian węglowodanowych, zwiększenie aktywności kory nadnerczy.
3.2.4. Wibracja
Występowanie wibracji i okoliczności ich oddziaływania na człowieka związane są
w środowisku bytowania z wykorzystywaniem środków lokomocji. Pod względem
częstotliwości człowiek w codziennym życiu poddawany jest działaniu w zakresie
0,1 300 Hz. W granicach tych mieszczą się częstotliwości rezonansowe człowieka
(2 90 Hz), w których dochodzi do wzmocnienia amplitudy drgań, zwiększając wartość
skuteczną przyspieszenia. Występujące w środowisku pracy wibracje są przyczyną różnych
zaburzeń obejmowanych nazwą choroby wibracyjnej (zespołu wibracyjnego). Zaburzenia te
związane są z wykorzystaniem w pracy narzędzi, które wytwarzają tzw. wibrację miejscową
lub z przebywaniem w polu drgań podłoża (wibracja ogólna) (1, 4).
21
Procesy kształtujące problematykę zdrowia publicznego
3.2.5. Klimat
Przebywanie człowieka w poszczególnych rejonach Ziemi związane jest z wpływem
warunków klimatycznych, które są uwarunkowane głównie strefą klimatyczną. Klimatem
nazywa się uśrednione warunki pogodowe, panujące na danym obszarze w długim czasie,
gdzie podstawą analiz są okresy 10 30-letnie. Do najbardziej typowych czynników
kształtujących pogodę i klimat zalicza się ciśnienie atmosferyczne, wilgotność i temperaturę
powietrza, kierunek i prędkość wiatru, zachmurzenie, opady, nasłonecznienie i zamglenie.
Warunki klimatyczne i meteorologiczne nie mają bezpośrednio znaczenia biologicznego. Ich
wpływ związany jest ze współdziałaniem części czynników klimatycznych lub z ogólnymi
warunkami przez nie wytworzonymi. W biometeorologii i bioklimatologii wyróżnia się
następujące zespoły czynników:
1) zespół bodz
ców termicznych  temperatura, wilgotność i ruch powietrza oraz cieplne
oddziaływanie promieniowania słonecznego i promieniowania zwrotnego atmosfery,
2) zespół bodz
ców chemicznych  skład atmosfery, w tym zanieczyszczenia gazowe,
pyłowe i w postaci aerozolu, aerozole naturalne, jonizacja powietrza, zanieczyszczenia
biologiczne (pyłki roślin),
3) zespół bodz
ców solarnych (fotochemicznych)  promieniowanie widzialne i ultrafioletowe
w zakresie efektów, które nie obciążają termoregulacji,
4) zespół bodz
ców biotropowych (neurotropowych)  wszystkie zmiany wielkości
pogodowych, w których wysokość zmian i rodzaj współuczestniczących parametrów są
czynnikami bodz
cowymi (1, 4).
3.2.6. Warunki psychospołeczne
Jest niezaprzeczalnym faktem, że warunki bytowe, rodzaj relacji interpersonalnych
w rodzinie i w pracy, socjalna pewność bytu, satysfakcja z dokonań w życiu i wiele innych
czynników środowiska psychospołecznego mają duże znaczenie dla zdrowia. Znane są
liczne przykłady wzrostu podatności na czynniki chorobotwórcze w razie wystąpienia
frustracji, apatii, presji odpowiedzialności, zagrożeń wojennych, a w sferze somatycznej 
w warunkach przeciążenia pracą fizyczną, nadmiernego obciążenia wysoką lub niską
temperaturÄ… otoczenia lub w skutek wystÄ…pienia urazu fizycznego (1, 4).
3.2.7. Aktywność fizyczna
Prozdrowotne znaczenie aktywności fizycznej jest ogólnie uznanym faktem. Czynniki, które
ją warunkują, stanowią jeden z zasadniczych elementów w ocenie prozdrowotnej wartości
stylu życia, a dodatnie aspekty aktywności fizycznej w zapobieganiu schorzeniom są
wystarczająco doświadczalnie udowodnione. Znane są także przykłady ujemnego wpływu
22
Procesy kształtujące problematykę zdrowia publicznego
nadmiernej aktywności fizycznej na zdrowie, co określane jest ogólnie jako przeciążenie
pracą fizyczną, prowadzącą do przemęczenia i związanych z tym stanem licznych skutków
chorobowych. Niedostateczna aktywność ruchowa jest także zdrowotnie niekorzystna,
powodując różne zaburzenia wewnątrzustrojowe, rozpatrywane jako skutki hipokinezji
i hipograwii (obniżenie wpływów grawitacyjnych) (1).
Ekspozycja na środki chemiczne może prowadzić do zatruć ostrych i podostrych. Ponadto
środki te, działając w stężeniach podprogowych przez długi czas, mogą upośledzać funkcję
układu immunologicznego, prowadząc do zmniejszenia odporności populacji. Mogą też
wiązać się z zasadami purynowymi i pirymidynowymi DNA w postaci adduktów oraz
uszkadzać materiał genetyczny, wywołując odległe skutki w postaci działania mutagennego,
teratogennego, embriotoksycznego i karcinogennego. Do niekorzystnych zjawisk,
charakteryzujących współczesną gospodarkę, należy oddziaływanie przemysłu na
środowisko. Podstawowymi z
ródłami skażenia chemicznego środowiska są:
 zanieczyszczenia i odpady przemysłowe oraz zanieczyszczenia komunikacyjne,
 zanieczyszczenia rolnicze,
 odpady komunalne.
Zanieczyszczenia i odpady przemysłowe są charakterystyczne dla poszczególnych gałęzi
gospodarki. Część odpadów przemysłowych zaliczana jest do niebezpiecznych z uwagi na
znaczne stężenie substancji, które  zdeponowane na powierzchni litosfery i w jej głębi 
mogą wywołać negatywne następstwa w organizmach żywych, a także powodować
degradację otaczającego środowiska. Podstawowymi substancjami zanieczyszczającymi
powietrze są: dwutlenek węgla, tlenek węgla, tlenki siarki, tlenki azotu i węglowodory.
Substancje te powstają w wyniku spalania węgla kamiennego i brunatnego oraz ropy
naftowej w elektrowniach, hutach i innych zakładach przemysłowych.
Dzięki chemizacji rolnictwa osiąga się znaczne zwiększenie produkcji rolnej. Uzyskuje się to
z jednej strony przez stosowanie nawozów sztucznych, zawierających głównie mocznik,
związki azotu, fosforu, wapnia i potasu, dostarczających roślinom składników mineralnych do
budowy ich tkanek, a z drugiej strony  przez stosowanie środków ochrony roślin, czyli
pestycydów do walki ze szkodnikami. Nawozy sztuczne przedostają się wraz z wodą
z opadów do wód gruntowych, a następnie do zbiorników wodnych, powodując
niekontrolowany wzrost glonów i roślin wodnych, co prowadzi do zarastania zbiorników
wodnych. Pestycydy zanieczyszczają glebę i wodę, a następnie dostając się do łańcucha
pokarmowego skażają żywność. Rozwój naszej cywilizacji przyczynił się do ogromnego
23
Procesy kształtujące problematykę zdrowia publicznego
wzrostu ilości odpadów produkowanych przez człowieka. Ilość odpadów i ścieków
przypadająca na głowę mieszkańca w krajach wysokouprzemysłowionych jest
niewspółmiernie większa niż w społeczeństwach słabo rozwiniętych. Ścieki komunalne
zawierają przede wszystkim duże ilości detergentów używanych w gospodarstwie domowym.
Detergenty, których istotą działania jest zmniejszanie napicia powierzchniowego, dostają się
do wód gruntowych, po czym oddziałują na organizmy żywe przez zmianę struktury błon
biologicznych (komórkowych, mitochondrialnych, lizozomalnych), prowadząc w efekcie do
uszkodzenia funkcji i struktury komórek. Najbardziej podatne na ich działanie są krwinki
czerwone. Ścieki komunalne mogą zawierać też znaczne ilości rozpuszczalników
organicznych, farb i lakierów o różnym stopniu toksyczności. Emisja związków ołowiu od
środowiska pochodzi ze spalin pojazdów mechanicznych, z hutnictwa i odlewnictwa metali
kolorowych, produkcji akumulatorów, ceramiki, szkła, farb, lakierów i benzyn etylizowanych.
Po wniknięciu do organizmu przez drogi oddechowe ołów dostaje się bezpośrednio do krwi.
We krwi wiąże się on z błonami erytrocytów, uszkadzając ich funkcję i skracając czas
przeżycia. Zaburza syntezę hemu w szpiku kostnym, upośledzając zdolności nośnikowe
hemoglobiny. Z krwią ołów transportowany jest do narządów miąższowych, gdzie ulega
kumulacji (pula szybko wymienna). Z obu tych magazynów może być uwalniany w przypadku
zaburzeń metabolicznych i wywoływać póz
ne objawy zatrucia. Wystawienie zwierzÄ…t
doświadczalnych na związki ołowiu wykazało ich działanie mutagenne i teratogenne przy
odpowiednio wysokiej ekspozycji. Największą toksycznością charakteryzują się organiczne
związki ołowiu. Zatrucie ostre objawia się uszkodzeniem narządów miąższowych i OUN,
pojawiają się bóle brzucha, napady kolki ołowiczej, zaburzenia świadomości, drgawki,
parastezje obwodowe, a także spadek ciśnienia i zaburzenia rytmu serca. Śmierć następuje
na skutek porażenia ośrodka oddechowego i naczynioruchowego. Zatrucie przewlekłe
prowadzi też do upośledzenia funkcji wątroby. W przypadku narażenia na nieorganiczne
związki ołowiu, objawem póz
nym, pojawiajÄ…cym siÄ™ nawet po kilku latach od ekspozycji
może być niewydolność nerek (1, 4).
Rtęć jest kolejnym, obok ołowiu, pierwiastkiem, stwarzającym duże zagrożenie dla zdrowia
człowieka. Duże ilości rtęci występują w łupkach węglowych i ropie naftowej (8 20 mg/kg),
dlatego spalanie tych produktów powoduje emisję związków rtęci do środowiska. Toksyczne
działanie rtęci wynika z jej powinowactwa do grup sulfhydrylowych, karboksylowych
i aminowych, co powoduje uszkodzenie i zaburzenie przepuszczalności błon komórkowych,
unieczynnienie większości enzymów ustrojowych i upośledzenie podstawowych procesów
biochemicznych ustroju. Ostre zatrucie zawodowe parami rtęci jest stosunkowo rzadkie,
objawia się silnym podrażnieniem dróg oddechowych (z zapaleniem płuc włącznie),
24
Procesy kształtujące problematykę zdrowia publicznego
krwotocznym zapaleniem jelit z biegunką, ostrą niewydolnością nerek oraz krążenia. Zatrucie
przewlekłe może wystąpić zarówno u ludzi narażonych zawodowo na pary i związki rtęci, jak
i na skutek spożywania pokarmów zawierających toksyczne ilości metylortęci. Zatrucia takie
(epidemie) były kilkakrotnie notowane w różnych regionach świata. W przypadku zatruć
przewlekłych, o łagodniejszym przebiegu, obserwuje się parastezje, zaburzenia pamięci
i kojarzenia, uszkodzenie nerwu wzrokowego i słuchowego, zespoły móżdżkowe oraz stany
otępienne o postępującym charakterze (1, 4).
Skażenie środowiska kadmem związane jest przede wszystkim ze spalaniem węgla oraz
przemysłem metali nieżelaznych. Kadm stosowany jest jako środek chroniący przed korozją,
w produkcji akumulatorów, błon filmowych, w przemyśle farbiarskim, w produkcji
pestycydów, tworzyw sztucznych i w reaktorach jądrowych. y
ródłem narażenia na kadm jest
woda i żywność na terenach położonych w pobliżu zakładów przemysłowych, emitujących
kadm do atmosfery i odprowadzających ścieki do rzek. Duże ilości kadmu zawierają ścieki
komunalne. Kadm dostaje się do organizmu człowieka drogą pokarmową, a w przypadku
ekspozycji zawodowych również inhalacyjną. Duże ilości kadmu znajdują się w dymie
papierosowym. Wypalenie 20 papierosów powoduje wchłonięcie 1 3 mikrogramów kadmu.
Zatrucia ostre obserwuje się u ludzi narażonych zawodowo na związki kadmu wchłaniane
drogą oddechową oraz po spożyciu żywności zanieczyszczonej tym metalem. Zależnie od
drogi wniknięcia, zatrucie objawia się:
a) podrażnieniem układu oddechowego, kaszlem, pieczeniem w klatce piersiowej
i obrzękiem płuc, następstwem zatrucia mogą być zwłóknienia tkanki płucnej,
b) ostrymi bólami brzucha, biegunką, wymiotami, odwodnieniem i niewydolnością nerek.
Zatrucie przewlekłe objawia się przede wszystkim rozedmą płuc i uszkodzeniem funkcji
nerek. Stwierdza się też nadciśnienie tętnicze i zmiany w układzie kostnym (osteoporoza,
osteomalacja), zwiÄ…zane z zaburzeniami metabolizmu wapnia, spowodowanego
zahamowaniem syntezy czynnej formy witaminy D w nerkach (1, 4).
25
Procesy kształtujące problematykę zdrowia publicznego
4. Ekologia a zdrowie człowieka
4.1. Zagrożenia ekologiczne w aspekcie zdrowia publicznego
Człowiek, podobnie jak wszystkie inne organizmy żywe, prowadzi ustawiczną modyfikację
swojego otoczenia oraz wymianę materii i energii. Dotyczy to pobierania tlenu, pożywienia,
wody, wydalania produktów wewnętrznych przemian, zużywania materiałów nieożywionych
i ożywionych do zapewnienia odpowiedniego standardu życiowego, współdziałania z innymi
przedstawicielami własnego gatunku oraz innych gatunków organizmów żywych, agresji lub
obrony (niszczenia) przed czynnikami zagrażającymi jego egzystencji itp. W tym ujęciu jest
jednym z elementów środowiska, połączonym z nim przestrzennie i czasowo. Połączenia są
niestabilne, łatwo ulegają wahaniom wewnątrzukładowym oraz zakłóceniom spowodowanym
przez czynniki spoza danego układu powiązań. Organizacja i struktura tych układów
nazywana jest ekosystemem, a charakter powiązań elementów układu  stanem
ekologicznym. Zmiany stanu ekologicznego w czasie określa się jako proces ekologiczny.
Ekologia jest nauką o strukturze i funkcji wzajemnych powiązań organizmów żywych
(biocenozy) i środowiska nieożywionego (biotyp). Szczególną dziedziną jest ekologia
człowieka, która analizuje strukturę i funkcję powiązań człowieka z otoczeniem. Powiązania
te opierają się na dwóch podstawowych prawach:
1) prawie minimum Liebiga  w środowisku stabilnym czynnikiem, który ogranicza
bytowanie człowieka jest ten, którego poziom znajduje się najbliżej niezbędnego
minimum. Na przykład w warunkach arktycznych będzie to niska temperatura powietrza,
a w warunkach tropikalnych woda;
2) prawie tolerancji Shelforda  działanie każdego czynnika ma dla człowieka swoje
optimum. Zakresy oddziaływań powyżej i poniżej tego optimum są tylko mniej korzystne,
im bardziej zbliżają się do wartości krytycznej (1).
4.2. Podstawy jakości ekosystemu
Oba główne elementy ekosystemu, biotop i biocenoza, oddziałują na człowieka w sposób
uwarunkowany ich składowymi. W odniesieniu do biotopu, czyli czynników abiotycznych,
człowiek stanowi ogniwo ekosystemu, które wykorzystuje często nadmiernie zasoby wody
i energii, a przez swoją działalność przemysłową, zmienia fizyczną i chemiczną jakość
26
Procesy kształtujące problematykę zdrowia publicznego
środowiska. Ogólnie ujmując, najważniejsze potrzeby człowieka, których realizacja rzutuje na
środowisko, przedstawiają się następująco:
 zapewnienie przestrzeni mieszkalnej i jej ukształtowanie, zabezpieczenie w żywność
i wodę, umożliwienie wytwarzania przedmiotów związanych ze standardem życia,
 umożliwienie prowadzenia działalności pozwalającej na odnowę biologiczną
(wypoczynek) i rekreację, umożliwienie łączności, w tym także infrastruktury transportowej
między osobnikami danej społeczności, w regionie, w skali międzyregionalnej i globalnej,
 zapewnienie zdrowotnych warunków egzystencji i rozwoju, zabezpieczenie optymalnych
warunków koegzystencji w obrębie populacji człowieka.
Niekorzystne oddziaływanie człowieka na środowisko zostało dostrzeżone dopiero
w ostatnich kilkudziesięciu latach. Jednym z pierwszych oficjalnych dokumentów w tej
sprawie był raport Sekretarza Generalnego ONZ, U. Thanta z 1969 r.  zawarta w nim lista
zagrożeń jest niestety nadal aktualna (1).
Klasyfikacja zagrożeń z powodu zmian środowiska:
1) zanieczyszczenie powietrza, zanieczyszczenie wód powierzchniowych, zanieczyszczenie
wód gruntowych,
2) zanieczyszczenie mórz i oceanów, zniekształcenie powierzchni ziemi, degradacja gleby,
3) dewastacja roślinności, zniszczenia w świecie zwierzęcym, uciążliwość hałasu i wibracji,
4) uciążliwość przykrych zapachów, zagrożenia promieniowaniem i pierwiastkami
radioaktywnymi, uciążliwość śmieci komunalnych i zużytych przedmiotów trwałych,
5) uciążliwość odpadów przemysłowych, zagrożenia wynikające z niskiego standardu
urządzeń komunalnych i sanitarnych (1).
Główne z
ródła zanieczyszczenia wód lądowych:
1) ścieki komunalne, zanieczyszczenia migrujące z miejsc składowania śmieci komunalnych
i odpadów przemysłowych,
2) wody poprodukcyjne przemysłu, zanieczyszczenia powietrza odprowadzane opadami
atmosferycznymi,
3) ścieki związane z gospodarką rolno-spożywczą, wody odpływowe z terenów rolniczych,
wypłukujące pestycydy i nawozy, żegluga, sporty wodne (1).
Główne z
ródła zagrożeń ekosystemów morskich:
1) odprowadzanie wód przemysłowych, zanieczyszczenia ropą naftową i produktami
ropopochodnymi,
27
Procesy kształtujące problematykę zdrowia publicznego
2) sedymentacja substancji stałych, zawartych w dopływającej wodzie rzek i ścieków
przemysłowych, stymulacja rozwoju niekorzystnych w nadmiarze gatunków organizmów
roślinnych, zwłaszcza glonów,
3) rozwój zakażenia zarodnikami organizmów chorobotwórczych, nadmierna eksploatacja
zasobów rybnych i niszczenie miejsc tarła,
4) składowanie odpadów przemysłowych, zwłaszcza trucizn radioaktywnych i chemicznych
(1).
4.3. Kontrola składu gatunkowego biocenozy
Kształtując swoje środowisko bytowania, człowiek zmienia ekosystemowe warunki
funkcjonowania biocenozy. Zmiany, które dotyczą biotopu (nieożywionych składników
ekosystemu) zostały omówione wyżej. Dodatkowym, istotnym zagadnieniem są jednak
biocenotyczne warunki funkcjonowania człowieka, zwłaszcza jego celowy wpływ na
ilościową (gatunki) i jakościową (wzajemne powiązania) zmianę charakterystyki biocenozy.
Niekorzystne zmiany prowadzone są w następujących kierunkach:
 stosowanie pestycydów,
 stosowanie nawozów sztucznych,
 zwalczanie pasożytniczych zagrożeń,
 zwalczanie drobnoustrojów chorobotwórczych,
 wprowadzanie gatunków obcych dla danego środowiska,
 wprowadzanie gatunków genetycznie zmodyfikowanych.
Największe ekologiczne zagrożenie dla człowieka jest przypuszczalnie związane ze
stosowaniem różnych środków chemicznych, w celu zwiększenia efektywności plonów,
podwyższenia produkcji żywności i ochrony przed ujemnym oddziaływaniem drobnoustrojów
chorobotwórczych. Metody kontroli składu gatunkowego biocenozy często wykorzystywane
są do ograniczenia, a nawet eliminacji gatunków chorobotwórczych dla człowieka. Tego
rodzaju postępowanie związane jest z niebezpieczeństwem powstania nowych zagrożeń,
których mechanizmy mogą być następujące:
1) zmiana spektrum wrażliwości danej populacji  jedna z pierwszych obserwacji w tym
zakresie dotyczyła schorzeń, przenoszonych wektorowo w rejonie Afryki;
2) powstawanie nowych ogniw inwazji  choroby szerzące się za pośrednictwem wektorów,
związane są z określonymi gatunkami pośredniczącymi i docelowymi;
28
Procesy kształtujące problematykę zdrowia publicznego
3) efekty powstania nisz ekologicznych  w tym zakresie stosowanie pestycydów
w rolnictwie i hodowli zwierząt wydaje się szczególnie niebezpieczne;
4) powstanie mutacji  niszczenie patogenów chorobotwórczych, hamowanie rozwoju
gatunków obojętnych wobec człowieka lub saprofitycznych, które w ekosystemie
przeciwdziałają nadmiernemu rozwojowi gatunków chorobotwórczych, przerywanie dróg
inwazji i wiele innych stosowanych powszechnie środków profilaktycznych, zmieniających
strukturę ekosystemową, stymuluje przeciwdziałanie ze strony patogenów (1, 4).
29
Procesy kształtujące problematykę zdrowia publicznego
5. Ekologiczne aspekty w zdrowiu publicznym
5.1. Specyfika obszarów zurbanizowanych
Wpływ czynników środowiskowych i społecznych na zdrowie populacji obszarów
zurbanizowanych jest nadal stosunkowo mało poznany. Dotychczasowe badania miały
zazwyczaj charakter przekrojowy i porównawczy. Pod względem ekologicznym środowisko
miejskie (biorąc pod uwagę różnice ze środowiskiem wiejskim) charakteryzują następujące
czynniki:
 mniejsze zróżnicowanie gatunkowe biocenozy,
 większa możliwość kontaktu z drobnoustrojami chorobotwórczymi,
 specyficzny bioklimat obszarów zurbanizowanych,
 większe zanieczyszczenie środowiska,
 większe wytwarzanie odpadów gospodarczych i przemysłowych,
 większe zapotrzebowanie na wodę, energię, żywność,
 zagęszczenie populacyjne,
 większa presja stresów psychospołecznych.
Obszary miejskie charakteryzują się przede wszystkim stosunkowo większym
zanieczyszczeniem fizycznym i chemicznym środowiska. Są one pochodną emisji
przemysłowej, komunikacji samochodowej, większego nagromadzenia powierzchni śmieci
na jednostkę, odpadów, ścieków itp. Emisja do atmosfery pyłów, dymów i gazów wytwarza
nad obszarami zurbanizowanymi warstwę, która utrudnia pionową wymianę ciepła. W tych
warunkach ogrzane przy gruncie powietrze unosi się ku górze i wraz z zawartymi w nim
zanieczyszczeniami rozprzestrzenia się na dużym obszarze.
Warunki przebywania na obszarach zurbanizowanych sprzyjają chorobowości i umieralności.
Dotyczy to zwłaszcza chorób nowotworowych, gruz
licy, rozedmy, astmy i różnych
stresowych zaburzeń funkcji psychicznych. Różnice nie są duże i przez niektórych uważane
za nieistotne. Stwierdza się, że w Polsce dłużej żyją osoby mieszkające na wsi. Wśród
dużych miast wskaz
nik umieralności jest wyraz
nie wyższy w Katowicach i A
odzi
w porównaniu ze średnią krajową (1, 3).
30
Procesy kształtujące problematykę zdrowia publicznego
5.2. Ochrona środowiska a zdrowie
Szczególne znaczenie dla zdrowotności populacji miejskiej ma zaopatrzenie w wodę. Jakość
wody spożywczej na wsi uzależniona jest głównie od zabezpieczenia indywidualnych ujęć
(studni) przed zanieczyszczeniami biologicznymi. Obecność patogenów biologicznych
stwierdzana za pomocą zawartości pałeczki okrężnicy typu kałowego, nie należy w tych
warunkach do rzadkości. W miastach, w komunalnej sieci wodociągowej to zagrożenie
występuje wyjątkowo dzięki stosowaniu uzdatniania wody, a zwłaszcza chlorowania.
Używane środki dezynfekcyjne mają jednak skutki uboczne z powodu powstawania
halogenowych pochodnych, które mogą mieć różne subkliniczne i kliniczne działania.
Stwierdza się (zwłaszcza w przypadku chlorowania) zwiększone ryzyko występowania raka
pęcherza moczowego, prostnicy i jelita grubego. Produktami ubocznymi ozonowania są
aldehydy i glioksale, a w razie obecności w wodzie bromu, różne jego pochodne, jak
bromoform, kwas bromooctowy, bromki sodu oraz potasu i inne. Stosowanie chloraminy
stymuluje powstanie różnych pochodnych organicznych, zwłaszcza chloropikryny
i dichloropropanu. Toksykologiczne i epidemiologiczne znaczenie tych produktów ubocznych
uzdatniania wody nie do końca jeszcze jest poznane i wymaga wielu dalszych badań,
zwłaszcza że z ogólnej ilości zużywanej przez człowieka wody, spożywana jest tylko
względnie mała ilość (1, 3, 4).
W dużych miastach Polski przeciętnie na mieszkańca, wliczając w to zużycie komunalne,
przypada około 450 litrów wody, z czego spożywane są około 3 litry. Pozostała część
odprowadzana jest po wykorzystaniu do ścieków. Do środowiska dostają się więc różne
substancje, pochodzÄ…ce z procesu uzdatniania wody, zanieczyszczajÄ…c je i zmieniajÄ…c
warunki bytowania składowych biocenozy.
31
Procesy kształtujące problematykę zdrowia publicznego
Literatura podstawowa
1. Indulski J., Jethon Z., Dawydzik T., 2000: Zdrowie publiczne, IMP, A
ódz
.
2. Gniazdowski A., 1990: Zachowania zdrowotne. Zagadnienia teoretyczne, próba
charakterystyki zachowań zdrowotnych społeczeństwa polskiego, IMP, A
ódz
.
3. Kulik T. B., Latalski M., 2002: Zdrowie publiczne, Wydawnictwo Czelej, Lublin.
4. Marcinkowski T. J., 1997: Podstawy higieny, Wydawnictwo Volumed, Wrocław.
Literatura uzupełniająca
5. Kuński H., 2000: Promowanie zdrowia, Wydawnictwo Uniwersytetu A
ódzkiego, A
ódz
.
Przedstawiona literatura obowiązkowa i uzupełniająca dotyczy obszernego materiału, dlatego
proponujmy studentom korzystanie tylko z odpowiednich rozdziałów określonych w programie modułu,
co znacznie ułatwi proces przyswajania wiedzy z zakresu zdrowia publicznego.
32