SDC11023

10)    r : k 111, n : ń — wymiana w wyniku palatalizacji przez i w słabszym stopniu i j w silniejszym stopniu, np. dari : dariti : dałą $ dar ją, dźlo : diliti : dllą < dllją, gmati, źeną : gonili : gońą < gonją itp. (por. § 16, b, 6).

11)    st: ff, zri : źń — wyjątkowe wypadki oboczności w wyniku palatalizacji przez samogłoskę przednią i przez j, np. mysliti, mysliti : myśli : mySlą < myslją, siblazniti ‘uwieść, zgorszyć’ : siblazńą : sib/aznją, sib/azńati ^ siblaznjati itp. (por. § 16, 1 7).

§ 30. Różne zmiany w grupach głoskowych

Zbierzemy tu możliwe wypadki upodobnienia (asymilacji), odpodobnienia (dy-symilacji), uproszczenia, zaniku (redukcji), ściągnięcia (kontrakcji) itp., w zależności od warunków fonetycznych i morfologicznych w wyrazach.

1)    zc, zk, zp, zt, z% > sc, sk, sp, sł, sg; gt > kt, dt > tt itp. — zgodnie z prawem upodobnienia wstecznego pod względem dźwięczności (ubezdźwięcznienia) — często zwłaszcza w przedrostkach iz-, raz-, nz-, np. isciliii, iskopati, raspąti, msprositi, isyoditi itp., por. izgmati, razdźliti, nzdati itp.; poza tym ubezdźwięcenienie może wystąpić w innych pozycjach wewnątrz wyrazu, np. resti < vezti, llsti < lizti, por. vezą, Wm itp. Grupa gt po zmianie w kt przechodzi w odpowiednich warunkach w !t, np. *mogti a *mokti > moiti (por. § 16, c), grupa dt po przejściu w tt zmienia się w st (zob. niżej).

2)    tt, zarówno starsze, jak i pochodzące z dt zmienia się w st : tt, dt =» tt > st — w wyniku procesu odpodobnienia, tzn. pierwsza z dwu zwartych spółgłosek zostaje zastąpiona przez szczelinową, np. plesti < *pletti, por. pietą, pasti < *padti, por. padą, resti ^ •redti, por. redą itp. W języku polskim w paralelnych przykładach mamy formy inf. zakończone na -ić, a formy praes. i inne pochodne na spółgłoski zwartą twardą lub zwarto-szczelinową miękką, por. pleść : plotą, pleciesz, paść : padną padniesz, wiełć i wiodą, wiedziesz itp.

Charakterystyczne dla języka scs. jest także przejście dt w st u czasowników atematycznych, por.: 3. sg. dasti < *dadti, risti < •ridti, jasti sg *jadti\ 2. pi i 3. du. daste g *dadte, riste $ *vłdte, jaste < •jadte\ 2. du. dasta < *dadtc, rista g *vldta, jasła ^ *jadta; element rdzenny -d- zachowuje się w 3. pl. przed końcówką -ąti: dadąti, ridąti, jadąti.

3)    bs, ps, ds, ts, zs, ss > s — zjawiska uproszczenia grupy, zaniku niektórych spółgłosek przed s lub zlanie się dwu spółgłosek szczelinowych ss, np. 1. sg. aor sygm. I grlsi < *gribsi < *grebsi, por. grebą\ irlsi < *ćr(psi < *ćerpsi, por. (nft 'czerpię'; rin < *t>Idsi < *vedsi; por. redą', 2. sg. praes. dasi < *dadsi, vlsi < *vliś jasi < *jadsi; 1. sg. aor. sygm. I list < ćitsi, por. litą, ćisti < *ćitti\ masło < *mazsk por. mazati', 2. sg. praes. jesi < *jessi, por. jesti itp.

4)    6t> > 6 — w wyniku uproszczenia grupy spółgłosek wargowych ginie zwarta -szczelinowa v, np. obłoki < *obvlaki < *obvolki, oblćłti < *obvli!ti g •obrelkb por. rliłti, rliką, vlaliti itp.

5)    bt (= pt), pt 3 t — spółgłoska wargowa ginie przed zębową, np. greti < •grtbi por. grebą', teti < *tepti, por. tępą 'biję, uderzam’ itp.

114

6)    bn, pn 3 n — spółgłoska wargowa ginie przed n, np. gynoti < gybnąti, por, \gybih 'strata, zguba’, pogybati, gubiti; sini < *sipitn, por. sipati, siplą < sipją itp.

7)    dm, tm 3 m — spółgłoski zwarte zębowe giną przed m, np.: 1. sg. darni, rimi, jami g *dadmi, *vćdmb, •jadmb, 3. pl. darni, vimi, jami < *dadmi, *v(dmi, *jadmi, I por. -d- w 3. pl. (zob. wyżej § 30, 2).

8)    dn, tn ^ n — zanik spółgłoski zwartej zębowej przed n: rąnąti < *vądnąti, por. ros. rjanut, poi. więdnąć.

9)    ks, gs (= mi > ky > x — ^z dwu spółgłosek tylnojęzykowych ginie zwarta, np. aor. sygm. I rtyi < *r(kgi < •reks-, por. reką\ dagi < •iłggi < *Hgs-, por. Iźegą 'palę, piekę’, inf. iełti < *iegti.

10)    tl, dl 3 / — uproszczenie grupy, w której zwarta zębowa ginie przed płynną l, co jest właściwością języków południowo- i wschodniosłowiańskich, np. scs. mo-liti < *modlili, molitra < • modlitra, part. praet. act. II reli, vela, velo < • redli, •redlą, *vedlo; pieli, pielą, plelo < •pletli, *pletla, *pletlo itp., por. ros. molit, mo-litsa, molitra, rei, vela, velo, piel, pielą, plelo itp., poi. modlić sią, modlitwa, wiódł, wiodła, wiodło, plótł, plotła, plotło itp.

11)    sc z sc i zc (por. wyżej § 30, 1) 3 st — odpodobnienic na zasadzie rozszczepienia sc w sts, gdzie jeden element szczelinowy po elemencie zwartym ginie, np. istfliti <

<    isclliti (fonetycznie: istsiliti) < izclliti 'uzdrowić’, por. ciii 'cały, zdrowy’; disti < discl (= distsf), por. diska 'deska’.

12)    ag > zd — proces podobny do poprzedniego, z tą różnicą że w grupie dźwięcznej, np. drązdź < drązgl (ag > zdz > zd), por. drązga 'las'.

13)    zi (z-l na granicy przedrostka i rdzenia) > sć (> łć > Itł) > łt — upodobnienie pod względem dźwięczności, następnie pod względem miejsca artykulacji, dalej rozszczepienie spółgłoski zwarto-szczelinowej i uproszczenie (redukcja) jednego elementu szczelinowego, co dość często można spotkać w tekstach scs., np. iłtistiti 'oczyścić, uzdrowić’ < ististiti < iziistiti, por. listiti, ćisti,

14)    ag (najczęściej na granicy przedrostka i rdzenia: z-f) > id — wynik dysymi-lacji dawnej grupy i$, co poprzedziło podobne procesy jak w grupie zi, tylko bez ubezdźwięcznienia, np. iideną < *iifeną < (■= iidieną, wstawne d) < *iiieną < izieną, por. ieną 'pędzę, gonię’, inf. gmati.

15)    sr > str, zr > zdr —zjawisko wstawnego t łub d między spółgłoskę szczelinową i płynną, np. struja 'potok, strumyk’ < *sruja, nzdradorali są < nzradorati są, por. radorati są, izdrłłenije < izriłenije 'wyzwolenie, odkupienie', por. rihti 'rozwiązać’, izdrąky < iz rąky, por. stpol. zdrąki < z rąki itp., gwarowe i niepoprawne lłendryk, Kondrat, ogpol. zdrada wobec czes. zrada, ale srebro, łród wobec czćs. stfibro, stfed itp.

W związku z powyższymi zmianami w grupach spółgłoskowych trzeba zwrócić uwagę na to, że niektóre nowsze grupy, zwłaszcza w nagłosie, powstałe w wyniku przestawek łub zaniku jerów nie ulegały uproszczeniu, np. tl, dl, tm, dm, tn, dn, pn, por. tliłti < •telkti, tlaćiti < *toliiti, dlani < *dolm, tma < tima, por. temnyji <

<    tbmimjb, dmą, < dimą, por. nadymają, dąti, tną < twą, por. tąti, dne < dwe, por. dem < dmi, pną pwą, por. pąti itp.

16)    j- w nagłosie (tzw. protetyczne) może ginąć w języku scs., dlatego też spoty-115