18 Medycyna Wet. 2007, 63 (1)
Artyk rz g d y
Zakażenia lyssawirusami u nietoperzy europejskich
MARCIN SMRECZAK, JAN F. ŻMUDZIŃSKI
Zakład WirusoIogii Państwowego Instytutu Weterynaryjnego  Państwowego Instytutu Badawczego,
AI. Partyzantów 57, 24-100 Puławy
Smreczak M., Żmudziński J. F.
EBLVs infection in European bats
Summary
Rabies in insectivores was identified in the 1930s of the 20th century. In recent years the study of rabies in
European bats and the application of modern methods of investigation enabled the distinction of two
lyssaviruses: EBLV 1 and EBLV 2, which represent genotype 5 and 6 respectively. Initially it was supposed
that bats are the only host of EBLVs and the virus spreads among bats by way of bites between animals.
Unfortunately, it turned out that in rare circumstances EBLVs can infect not only bats but also induce spillover
infection to domestic and wildlife animals and man. Although such infections are rare they are a danger for
public health and for the health of terrestrial animals. To date four human deaths from EBLVs infection have
been reported.
Keywords: rabies, bats, lyssaviruses
Wścieklizna u nietoperzy ma długą historię. Pierw- w ten sposób, że przypadek wścieklizny u nietoperza
si hiszpańscy koloniści wspominają o wściekliz
nie na Florydzie z pewnością nie był pierwszym przypad-
w XVI w. u ludzi (żołnierzy) będącej wynikiem po- kiem transmisji wścieklizny do człowieka od wściek-
gryzienia ich przez nietoperze wampiry (5). Istnieją łego nietoperza w Ameryce Północnej (15). W kolej-
także wzmianki o epizootiach wścieklizny u bydła no- nych latach intensywne badania nietoperzy wykazały,
towanych w XVI, XVII i XVIII wieku spowodowa- że wścieklizna u zwierząt tego gatunku była stwier-
nych przez nietoperze wampiry. W latach 1906-1908 dzana zarówno w Ameryce Północnej, Środkowej, jak
w południowej części Brazylii w wyniku epizootii i Południowej, za wyjątkiem Alaski, północnej części
wścieklizny padło około 4000 sztuk bydła i 1000 sztuk Kanady oraz południowej części Ameryki Południo-
zwierząt nieparzystokopytnych (koni, mułów). W 1911 r. wej. Do dnia dzisiejszego wirus izolowany był od
Carini jako pierwszych pierwszy stwierdził ścisły zwią- wszystkich gatunków nietoperzy zasiedlających Ame-
zek pomiędzy nietoperzami wampirami a porażenną rykę Północną, Południową i Środkową (4).
postacią wścieklizny u bydła. Potwierdzili to w swo- Przypadek wścieklizny u nietoperza owadożernego
ich badaniach Haupt i Rehaag (w 1921 i 1925 r.), któ- na Florydzie wzbudził zainteresowanie tym tematem
rzy wykazali obecność ciałek Negriego w mózgowiu nie tylko w USA, ale także w innych częściach świata.
schwytanych nietoperzy wampirów, potwierdzając tym Pod koniec lat 50. w Afryce potwierdzono występo-
samym rolę tych zwierząt w transmisji wścieklizny do wanie wścieklizny u nietoperzy owocożernych w Ni-
bydła. Należy zaznaczyć, iż wścieklizna występująca gerii, w 1970 r. izolowano wirus wścieklizny od nie-
u nietoperzy wampirów jest jedyną znaną chorobą nie- toperza w Afryce Południowej, a w roku 1954 izolo-
toperzy, która powoduje straty ekonomiczne w pogło- wano po raz pierwszy wirus wścieklizny od nietope-
wiu bydła w krajach Ameryki Południowej (5, 19). rzy w Europie (Niemcy) (6, 25, 26).
Wścieklizna u nietoperzy owadożernych i owoco-
Taksonomia
żernych została rozpoznana w Trynidadzie w 1930 r.
(6). Nie spowodowało to zainteresowania się tym prob- Rodzaj Lyssavirus jest jednym z czterech rodzajów,
lemem aż do czasu, kiedy to w 1953 r. młody chłopiec które tworzą rodzinę Rhabdoviridae w obrębie rzędu
w USA (Floryda) został pogryziony przez nietoperza, Mononegavirales. Rodzaj Lyssavirus obejmuje kla-
zakażonego wirusem wścieklizny. U chłopca z dobrym syczny wirus wścieklizny (RABV; genotyp 1), do któ-
skutkiem zastosowano szczepienia poekspozycyjne. Po rego należą także wirusy izolowane od nietoperzy
tym wydarzeniu badaniu poddano mózg kobiety, któ- w Ameryce Północnej, Środkowej i Południowej, La-
ra zmarła po 3 tygodniach od chwili pogryzienia jej gos bat virus (LBV; genotyp 2), Mokola virus (MOKV;
przez nietoperza w 1951 r. W mózgu zmarłej kobiety genotyp 3), Duvenhage virus (DUVV; genotyp 4),
stwierdzono obecność ciałek Negriego. Wykazano European Bat Lyssavirus (EBLV-1; genotyp 5 oraz
Medycyna Wet. 2007, 63 (1) 19
EBLV-2; genotyp 6) i Australian Bat Lyssavirus EBLV zanotowano pogryzienia przez jednego nieto-
(ABLV; genotyp 7). Klasyczny wirus wścieklizny (ge- perza, podczas gdy w dwóch kolejnych doszło do wielu
notyp 1) występuje na całym świecie z wyjątkiem nie- pogryzień przez nietoperze (2, 12, 14, 18, 27). Intere-
licznych krajów, które wolne są od wścieklizny zwie- sujące jest, że wielu chiropterologów w całej Europie
rząt lądowych (Wielka Brytania, Irlandia, kraje skan- notuje przypadki pogryzienia przez nietoperze zaka-
dynawskie, Islandia, Australia, Nowa Zelandia, Japo- żone EBLV bez konsekwencji w postaci zachorowań.
nia). Występowanie EBLV-1 oraz EBLV-2 ograniczo- Możliwe jest, że transmisja zakażenia EBLV wystę-
ne jest do nietoperzy owadożernych zamieszkujących puje stosunkowo rzadko z powodu małej ilości wiru-
Europę, zaś występowanie pozostałych genotypów lys- sa w ślinie oraz niewielkiej ilości samej śliny. Sugeru-
sawirusów ograniczone jest do kontynentu afrykań- je to, że transmisja EBLV od nietoperza do człowieka
skiego, a LBV jest jedynym lyssawirusem, który nie wymaga znacznie wyższej koncentracji czynnika za-
był izolowany z przypadku choroby u człowieka (7, 8, kaz
nego dla aktywnego zakażenia. Pojawiają się jed-
13, 21). nak opinie, że w Europie niektóre zapalenia mózgu
Wykazano również, że EBLV-1 i 2 ewoluowały jako o nierozpoznanej etiologii mogą być spowodowane
dwie genetycznie odrębne linie (EBLV-1a i b oraz przez EBLV jako wynik pogryzienia przez nietoperze,
EBLV-2a i b) stosownie do ich geograficznego roz- przy czym wynik badania histopatologicznego wska-
mieszczenia (1). Ostatnio, prowadząc aktywny moni- zuje na zakażenie wirusowe (11).
toring wśród nietoperzy w Eurazji (byłe republiki ra-
Transmisja horyzontalna
dzieckie) izolowano od tych zwierząt nowe lyssawi-
rusy. Jako pierwszy izolowany został Aravan wirus Częste oddawanie moczu i defekacja jest zjawiskiem
(ARAV) w Kirgistanie w 1991 r. Kolejnym był Khu- powszechnym wśród nietoperzy. Dlatego też duże iloś-
jand wirus (KHUV) izolowany w 2001 r. niedaleko ci guana mogą występować w jaskiniach, co może
miasta Khujand w północnym Tadżykistanie. W 2002 r. powodować, że wirus zawarty w wydalinach będzie
izolowano Irkut virus (IRKV) oraz West Caucasian bat obecny w tworzącym się aerozolu. Wątpliwe ciągle
virus (WCBV) występujący w rejonach gór Kaukazu. jest jednak, czy szerzenie się EBLV wśród nietoperzy
Ostatnie cztery izolaty nie zostały jeszcze sklasyfiko- w jaskiniach jest wynikiem inhalacji wirusa. Takiej
wane. Najprawdopodobniej rodzaj Lyssavirus wzbo- transmisji wirusa przez aerozol należy raczej spodzie-
gaci się o nowy genotyp (3, 16). wać się, kiedy w powietrzu znajduje się ślina, a nie
Lyssawirusy mogą być różnicowane metodami se- wydaliny. Jednakże nie należy wykluczać tej ostatniej
rologicznymi i biologii molekularnej na liczne różnią- możliwości. Transmisji poprzez aerozol oczekiwać
ce się między sobą typy wirusów (serotypy i geno- należy przede wszystkim w jaskiniach, gdzie znajduje
typy). się duża liczba nietoperzy, mimo że nawet w jaski-
Obecnie przyjęto klasyfikować serotyp 1 jako wi- niach w USA nie ma dowodów na występowanie trans-
rus wścieklizny, podczas gdy wszystkie inne (genotyp misji wirusa poprzez aerozol (21). W warunkach
2-7) nazywane są lyssawirusami. naturalnych transmisja EBLV wśród nietoperzy z tej
samej kolonii, jak już wspomniano, następuje najpraw-
Zakażenie lyssawirusami u nietoperzy
dopodobniej poprzez wzajemną pielęgnację w czasie
Nie wyjaśniono do końca, jak dochodzi do transmi- której zwierzęta narażone są na pogryzienia. Także
sji wirusa pomiędzy nietoperzami w obrębie tej samej podczas sezonu kopulacyjnego (środek i koniec jesie-
kolonii. Najprawdopodobniej sprzyjają temu zacho- ni) notowane są przypadki agresywnych zachowań
wania socjalne nietoperzy, takie jak wzajemna pie- podczas kopulacji, kiedy to samiec gryzie samicę
lęgnacja czy gryzienie. Dlatego też obecność wirusa w kark, co może powodować transmisję zakaz
nej śli-
w śliniankach, języku i gardle wydaje się bardzo waż- ny do wrażliwego na zakażenie osobnika. Agresywne
na, ponieważ najczęstszą formą transmisji wirusa jest zachowanie w celu zdobycia lepszego miejsca w ko-
gryzienie, lizanie, przy czym ważną rolę odgrywa bez- lonii także może prowadzić do pogryzień między nie-
pośredni kontakt z błonami śluzowymi (17). Przypusz- toperzami i transmisji czynnika zakaz
nego (11).
cza się, że mechanizm transmisji EBLV drogą doust-
Transmisja zakażenia do innych gatunków
ną może prowadzić do cichej postaci zakażenia. Ist-
zwierząt i człowieka
nieje możliwość, że nietoperze mogą być bezobjawo-
wymi nosicielami wirusa. Reaktywacja wirusa może W 1998 r. stwierdzono przypadek wścieklizny
nastąpić w wyniku oddziaływania specyficznych czyn- u trzech owiec w Danii. Wyizolowany wirus zidenty-
ników, takich jak ciąża czy stres, które wywołują fikowano jako EBLV-1a, który najprawdopodobniej
immunosupresję. Transmisja zakażenia przez ślinę pochodził od nietoperza owadożernego. Był to pierw-
niewątpliwie ma miejsce, ponieważ wszystkie cztery szy odnotowany i potwierdzony przypadek transmisji
zanotowane przypadki wścieklizny u człowieka lyssawirusa od nietoperza do zwierzęcia lądowego
wywołane przez EBLV posiadają udokumentowaną (29). Trzy lata póz
niej, w sierpniu 2001 r., zanotowa-
ekspozycję na zakażenie przez pogryzienie. W dwóch no przypadek wścieklizny u kuny w Niemczech. Zwie-
spośród czterech przypadków wywołanych przez rzę nie wykazywało objawów chorobowych za wyjąt-
20 Medycyna Wet. 2007, 63 (1)
kiem utraty bojaz
liwości i niechęci do poruszania się. historię bólu i przeczulicy w lewym ramieniu i postę-
W teście immunofluorescencji zwierzę okazało się pujące osłabienie kończyn z wyraz
nie rozwijającymi
ujemne jednak obecność wirusa wykazano techniką się klinicznymi objawami wskazującymi na stan za-
PCR. Jak do tej pory, jest to jedyny zarejestrowany palny mózgu. Pacjent nigdy uprzednio nie był szcze-
przypadek transmisji EBLV-1 do innego gatunku zwie- piony przeciwko wściekliz
nie i nie stosowano u niego
rzęcia wolno żyjącego niż nietoperz. Przypuszcza się, szczepienia poekspozycyjnego. Próbki śliny wyka-
że transmisja nastąpiła, gdy kuna zaatakowała zaka- zały obecność wirusa, który zidentyfikowano jako
żonego nietoperza znajdującego się na ziemi. Kuny EBLV-2a. Przypadek ten jest drugim potwierdzonym
znane są z tego, że nietoperze są ich ofiarami zwłasz- przypadkiem infekcji człowieka EBLV-2 po pogryzie-
cza zimą w miejscach hibernacji nietoperzy (22). niu przez nietoperze (12, 14).
W kwietniu 2002 r. w Danii zanotowano kolejny przy-
Objawy zakażenia EBLV u nietoperzy
padek transmisji EBLV-1 od nietoperza do owcy
w miejscu położonym w niedalekiej odległości od po- Większość ludzi niezwiązanych z biologią nie po-
przedniego ogniska choroby. Chora owca wykazywa- siada świadomości obecności nietoperzy owadożer-
ła objawy kliniczne wścieklizny w postaci  sztywne- nych w otaczającym ich środowisku. Wynika to przede
go chodu, ślinotoku oraz kołowacizny. Podejrzenie wszystkim ze sposobu życia tych zwierząt. Większość
wścieklizny potwierdzone zostało w teście immuno- nietoperzy europejskich podczas dnia przebywa w kry-
fluorescencji bezpośredniej z wykorzystaniem dwóch jówkach. Są one relatywnie małe, szybkie, prawie nie-
różnych koniugatów (24). słyszalne, gdy polują na owady, a przez to są trudne
W Europie do chwili obecnej (2005 r.) zanotowano do zauważenia.
cztery przypadki śmierci człowieka spowodowane za- U wszystkich ssaków zmiany w zachowaniu są jed-
każeniem EBLV. W żadnym z tych przypadków nie nymi z pierwszych oznak zakażenia lyssawirusem.
zastosowano wcześniejszego szczepienia profilaktycz- Dotyczy to także nietoperzy i, jak dotąd, nie ma wy-
nego przeciwko wściekliz
nie. jątków od tej reguły. Widok nietoperza w jego natu-
Pierwszy przypadek zanotowano na Ukrainie w Lu- ralnym środowisku podczas dnia jest zjawiskiem wy-
gańsku u 15-letniej dziewczynki, która została ugry- jątkowym i stanowi ostrzeżenie, że nietoperz może być
ziona w dzień w palec przez nieznany gatunek nieto- chory i zakażony jest lyssawirusem. W wielu krajach,
perza w 1977 r. Wirus izolowano z mózgu zmarłej w których wystąpiła choroba u nietoperzy, pierwsze
dziewczynki i jest on uważany za EBLV-1, choć nig- przypadki stwierdzenia wścieklizny u tych zwierząt
dy nie został poddany analizie genetycznej (2). następowały wówczas, gdy dochodziło do kontaktu
Drugi przypadek u człowieka wystąpił w Rosji (Bieł- człowieka z zakażonym nietoperzem podczas dnia.
gorad) w 1985 r. po tym jak 11-letnia dziewczynka Istnieje wiele doniesień o pogryzieniach człowieka
Yuli zaatakowana i pogryziona została w dolna wargę przez nietoperze. Jednakże gryzienie nie może być
przez nietoperza, który zaraz odleciał. Po pogryzieniu uważane za objaw patognomoniczny zakażenia nieto-
nie zastosowano szczepienia poekspozycyjnego i u perza lyssawirusem. Należy bowiem mieć na wzglę-
dziewczynki po 21 dniach od ekspozycji wystąpiły dzie, że ma się do czynienia ze zwierzętami wolno
typowe objawy wścieklizny, a zejście śmiertelne na- żyjącymi, które wykazują naturalną bojaz
liwość przed
stąpiło na 6. dzień od pojawienia się objawów klinicz- człowiekiem, a jedną z reakcji obronnych zwierzęcia
nych choroby. Z mózgu zmarłej dziewczynki izolo- może być gryzienie. Kiedy zakażone nietoperze znaj-
wano EBLV-1 (27). dowano żywe, opisywano czasami, że są porażone
Trzeci przypadek w 1985 r. zanotowano u 30-let- i wydają odgłosy przypominające płacz, a kiedy pod-
niego szwajcarskiego biologa, który został przyjęty do chodziło się do nich, wówczas gryzły. Obserwacje wy-
szpitala z postępującym paraliżem i bólem w lewym kazują, że zakażenie lyssawirusem może prowadzić
ramieniu i szyi. Z wywiadu wynikało, że cztery lata do agresywności nietoperza. Chore nietoperze szybko
wcześniej, w Malezji, badacz pogryziony był przez tracą masę ciała, obserwuje się brak koordynacji ru-
różne gatunki nietoperzy, a rok wcześniej przed za- chów, skurcze mięśniowe, pobudzenie oraz wspomnia-
chorowaniem doszło do jego pogryzienia podczas pra- ną już agresję (9). W toku obserwacji chorych nieto-
cy z nietoperzami w Szwajcarii. Biolog zmarł 20 dni perzy w Anglii nie stwierdzano występowania ślino-
po przywiezieniu do szpitala. Nie był on nigdy profi- toku (12). W zakażeniu lyssawirusem u nietoperzy
laktycznie szczepiony przeciwko wściekliz
nie ani też obserwuje się przede wszystkim zmiany w zachowa-
nie stosowano u niego szczepienia poekspozycyjnego niu, silną apatię lub dużą agresywność, atakowanie
po pogryzieniach przez nietoperze. Z jego mózgu izo- innych nietoperzy w locie oraz rzadko spotykaną
lowano EBLV-2. Jest to pierwszy potwierdzony przy- u zdrowych osobników aktywność dzienną. U nieto-
padek wścieklizny u człowieka wywołany EBLV-2 po perzy, u których zdiagnozowano wściekliznę w Pol-
pogryzieniu przez nietoperza (18). sce obserwowano: porażenie aparatu ruchu (zwierzę
W listopadzie 2002 r. 55-letni badacz nietoperzy traci zdolność do lotu, ale potrafi chodzić po ziemi),
został przyjęty do szpitala z ostrymi objawami krwa- wychudzenie i posklejane futro, częstą obecność w ja-
wych wymiotów. W wywiadzie przedstawił 5-dniową mie ustnej ziemi, nadpobudliwość na dotyk lub nagły
Medycyna Wet. 2007, 63 (1) 21
hałas (zwierzę po dotknięciu pałąkowato wygina grzbiet Wydaje się jednak, że poziom zabezpieczenia przed
i głośno skrzeczy), zazwyczaj apatię i bezruch, ten- zakażeniem EBLV zależy od szczepu wirusa wyko-
dencję do nagłego spontanicznego lub indukowanego rzystanego do produkcji szczepionki, np. PV lub PM
bodz
cami dotykowymi albo dz
więkowymi przewra- oraz wirusa użytego do zakażenia kontrolnego. Naj-
cania się na grzbiet, zamknięte lub silnie przymknięte ogólniej, szczepionki oparte na szczepie PM indukują
oczy, kłopoty z przełykaniem  w początkowym okre- słabsze zabezpieczenie przeciwko EBLV-1 niż szczep
sie choroby nietoperz próbuje jeść i pić, ale z biegiem PV. Do chwili obecnej nie ma jednak w pełni obszer-
czasu zwykle odruch połykania zanika. Obserwowa- nych i wyczerpujących badań dotyczących skutecz-
ne było również gwałtowne rzucanie się na pokarm ności ochronnej dostępnych na rynku szczepionek
i rozszarpywanie go (bez normalnego gryzienia i po- w stosunku do zakażeń EBLV. Jednak, mimo że nie
łykania). Czasami zwierzę podobnie postępowało ze ma jednoznacznej i pełnej odpowiedzi na pytanie do-
ściółką z ligniny. W końcowym stadium choroby nie- tyczące zabezpieczenia przed chorobą, to do chwili
toperz słabo reaguje na jakiekolwiek bodz
ce (28). obecnej nie zanotowano żadnego przypadku wściek-
Oczywiście, nie wszystkie wymienione objawy mu- lizny u człowieka, który wystąpiłby po zastosowaniu
szą występować u chorego nietoperza. Jak dotychczas pełnego profilaktycznego szczepienia i nie zanotowa-
nie ma opisu zmian patologicznych w mózgu nietope- no także żadnego przypadku śmiertelnego po prawid-
rzy zakażonych lyssawirusem. Przypuszcza się, że łowym szczepieniu poekspozycyjnym, bez względu na
podobnie jak przy zakażeniu wirusem wścieklizny z
ródło zakażenia, a także genotyp wirusa. Sugeruje to,
u zwierząt lądowych występuje nieropne zapalenie że szczepionki oparte na RABV (genotyp 1) powodu-
mózgu, a EBLV wykrywany był we wszystkich tkan- ją indukcję przeciwciał, które są zdolne do krzyżowej
kach/narządach zakażonych nietoperzy z wyjątkiem neutralizacji i krzyżowego zabezpieczenia przeciwko
błony skrzydeł, w której nie stwierdzano obecności przynajmniej niektórym genotypom lyssawirusów (11,
wirusa (7, 12). 20, 25, 26).
Osoby zajmujące się zawodowo nietoperzami, wli-
Zakażenia EBLV u człowieka
czając w to ludzi, którzy pomagają nietoperzom, a tak-
W trzech udokumentowanych przypadkach klinicz- że opiekują się chorymi nietoperzami, narażone są na
nej obserwacji przypadki te przypominały bardzo po- ekspozycję i są grupą wysokiego ryzyka narażenia na
stać szałową wścieklizny u ludzi zakażonych klasycz- zakażenie EBLV. W większości krajów europejskich
nym wirusem wścieklizny. Podczas wczesnej fazy cho- szczepienia profilaktyczne zalecane są dla tych osób,
roba klinicznie manifestowała się przewlekłym bólem które zawodowo lub w inny sposób mogą być naraże-
kończyn i świądem w miejscu pogryzienia oraz prze- ni na ekspozycję i transmisję lyssawirusów od nieto-
czulicą. Postępujące osłabienie obu kończyn górnych, perzy. W Anglii chiropterolodzy są obowiązkowo
a następnie wzrost wiotkości wszystkich kończyn pro- szczepieni przeciwko wściekliz
nie (11, 20).
wadziło do obniżenia odruchów. Ból szyi zwykle jest
Postępowanie poekspozycyjne
notowany przy napadach objawów chorobowych, a je-
go intensywność narasta przechodząc w ból nie- W przypadku ekspozycji człowieka na EBLV zale-
przemijający. Obserwowano występowanie odmy ca się podanie szczepionki przeciwko wściekliz
nie oraz
opłucnowej, co wymagało wspomagania oddychania. surowicy anty-wściekliznowej. W Stanach Zjednoczo-
Objawy kliniczne postępowały bardzo szybko, a wraz nych każdy nietoperz, który spowodował pogryzienie
z nimi narastało neurologiczne upośledzenie, co praw- lub zadrapanie jest przesyłany do badania diagnostycz-
dopodobnie wiązało się z szerzeniem się wirusa w ob- nego (10, 11).
rębie ośrodkowego układu nerwowego. Występowały Dane epidemiologiczne wskazują, że najczęściej
także objawy w postaci spazmów (skurczów) odde- wściekliznę diagnozowano w Europie w drugiej poło-
chowych i z tym związanych trudności w oddychaniu, wie lat 80. XX w. u mroczka póz
nego. Zbyt mało jest
nadpobudliwość, niepokój, konwulsje, obfite ślinienie, jednak informacji na temat wszystkich gatunków nie-
zmienne postrzeganie, ostra dezorientacja i agresja. toperzy, które przesyłane są do badania.
Zaawansowanie procesu chorobowego prowadziło do Dane przesyłane z różnych krajów do WHO zawie-
śpiączki (12, 14, 18, 23). rają tylko liczbę przypadków bez podania gatunku nie-
toperza. Także zbyt mało przypadków zachorowań za-
Zapobieganie w zdrowiu publicznym
notowano u nietoperzy Myotis spp., by wyciągnąć
Możliwość transmisji do człowieka i zwierząt lądo- wnioski dotyczące geograficznego zasięgu występo-
wych lyssawirusów występujących u nietoperzy euro- wania lyssawirusa genotypu 6. Zastanawiające jest,
pejskich powoduje, że istotne jest pytanie o skutecz- który z czynników środowiskowych może wpływać na
ność dostępnych na rynku szczepionek w przypadku występowanie wścieklizny u tego gatunku. Interesu-
zakażenia tymi wirusami. Współczesne szczepionki jące jest to, że zarówno mroczki, jak i nocki to tylko
przeciwko wściekliz
nie oparte są o klasyczny wirus dwa spośród około 35 gatunków nietoperzy występu-
wścieklizny należący do genotypu 1, a dane na temat jących w Europie. Mroczki póz
ne i nocki nie są nieto-
ich efektywności w stosunku do EBLV są niepełne. perzami zagrożonymi wyginięciem, a gęstość ich po-
22 Medycyna Wet. 2007, 63 (1)
10.Debbie J. G., Trimarchi Ch. V.: Prophylaxis for suspected exposure to bat
pulacji w Europie wzrasta. Oprócz mroczka póz
nego
rabies. Lancet 1997, 350, 1790-1791.
przypadki wścieklizny notowane są sporadycznie tak-
11.Fooks A. R., Brooks S. M., Johnson N., McElhinney L. M., Huston A. M.:
że u innych gatunków nietoperzy. Nie można więc wy- European bay lyssaviruses: an emerging zoonosis. Epidemiol. Infect. 2003,
131, 1029-1039.
kluczyć możliwości istnienia rezerwuaru wirusa u nie-
12.Fooks A. R., McElhinney L. M., Pounder D. J.: Isolation of a European bat
toperzy innych gatunków.
lyssavirus type  2a from a fatal human case of rabies-encephalitis. J. Med.
Virol. 2003, 71, 281-289.
Podsumowanie
13.Gould A. R., Hyatt A. D., Lunt R. A., Kattenbelt J. A., Hengstberger S., Black-
sell S. D.: Characterisation of a novel lyssavirus isolated from Pteropid bats
Wiadomo, że wścieklizna u nietoperzy występuje
in Australia. Virus Res. 1998, 54, 165-187.
w większości części świata i jeśli nie jest ubikwitarna, 14.Johnson N., Lipscomb D. W., Stott R., Gopal Rao G., Mansfield K., Smith J.,
McElhinney L. M., Fooks A. R.: Investigation of a human case of rabies in
to wydaje się bardzo prawdopodobne, że wścieklizna
the United Kingdom. J Clinic. Virol. 2002, 351-356.
u nietoperzy europejskich nie jest nowym zjawiskiem,
15.King A. A., Haagsma J., Kappeler A.: Lyssavirus infection in European bats,
ale jednym z istniejących wcześniej, nierozpoznanym [w:] King A. A.: Historical Perspective of Rabies in Europe and the Mediter-
ranean Basin. Wyd. OIE, Paris 2004.
przez bardzo długi czas. Mało poznany jest mecha-
16.Kuzmin I. V., Orciari L. A., Arai Y. T., Smith J. S., Hanlon C. A., Kameoka Y.,
nizm transmisji i przebieg choroby u nietoperzy euro-
Rupprecht C. E.: Bat lyssaviruses (Aravan and Khujand) from Central Asia:
phylogenetic relationship according to N, P and G gene sequences. Virus
pejskich. Podobnie wiedza na temat występowania
Res. 2003, 97, 65-79.
zakażeń lyssawirusami, zwłaszcza w obrębie kolonii
17.Lichavsky D., Perl S., Yacobson B., Orgad U.: Bat rabies  the Israel expe-
nietoperzy, jak też zrozumienie immunobiologii nie-
rience. Isr. J. Vet. Med. 1998, 53, 154-155.
18.Luomio J., Hillbrom M., Roine R., Ketonen L., Haltia M., Valle M., Neu-
toperzy jest niewielkie. Nietoperze są zwierzętami,
vonen E., Laehdevirta J.: Human rabies of bat orygin in Europe. Lancet 1986,
które przynoszą ogromne korzyści człowiekowi i obo-
15, 378.
wiązkiem jest zapewnić im przetrwanie. Z drugiej stro-
19.Mayen F.: Haematophagus bats in Brazil, their role in rabies transmission,
ny należy dbać i zabezpieczać zdrowie ludzi przed nie- impact on public health, livestock industry and alternatives to an indiscrimi-
nate reduction of bat population. J. Vet. Med. 2003, B 50, 469-472.
bezpiecznymi zakażeniami lyssawirusami i realizować
20.McColl K. A., Tordo N., Aguilar Setien A.: Bat lyssavirus infections. Rev.
to, co jest potrzebne do zbadania i zrozumienia biolo-
sci. tech. Off. Int. Epiz. 2000, 19, 177-196.
21.Messenger S. L., Smith J. S., Rupprecht E.: Emerging epidemiology of bat-
gii nietoperzy europejskich i patogenezy zakażających
associated cryptic cases of rabies in humans in United States. Clin. Infect.
je lyssawirusów. Jak do tej pory, zakażenia zwierząt
Dis. 2002, 35, 738-747.
lądowych (oprócz człowieka) EBLV w Europie są nie-
22.Mueller T., Cox J., Peter W., Schaefer R., Johnsosn N., McElhinney L. M.,
Geue J. L., Tjornehoj K., Fooks A. R.: Spill-over European Bat Lyssavirus
zwykle rzadkimi przypadkami. Ze względu na stoso-
type 1 into stone marten (Martes foina) in Germany. J. Vet. Med. 2004, B 51,
wane szczepienia zwierząt towarzyszących oraz akcje
49-54.
doustnej immunizacji lisów wolno żyjących przeciw- 23.Roine R. O., Hillbom M., Valle M., Haltia M., Ketonen L., Neuvonen E.,
Lumio J., Lahdevirta J.: Fatal encephalitis caused by a bat-borne rabies-
ko wściekliz
nie w wielu krajach Europy status immu-
-related virus. Clinical findings. Brain 1988, 111, 1505-1516.
nologiczny tych zwierząt w Europie jest obecnie bar-
24.Ronsholt L.: A new case of European Bat Lyssavirus (EBL) infection in
dzo wysoki. W kolejnych latach, kiedy poziom odpor- Danish sheep. Rabies Bull. Eur. 2002, 2, 15.
25.Schneider L. G., Cox J. H.: Bat lyssavirus in Europe. Curr. Trp. Microbial.
ności populacji będzie zanikał, wówczas niewykluczo-
Immunol. 1994, 187, 207-218.
ne jest, że może być więcej okazji do występowania
26.Schneider L. G.: Antigenic variants of rabies virus. Comp. Immunol. Micro-
transmisji i zakażeń pomiędzy nietoperzami a zwie- biol. Infect. Dis. 1982, 5, 101-107.
27.Selimov M. A., Tatarov A. G., Botvinkin A. D., Klueva E. V., Kulikova L. G.,
rzętami lądowymi zwłaszcza wolno żyjącymi. W ta-
Khismatulina N. A.: Rabies-related Yuli virus: Identification with a panel of
kiej sytuacji wiedza dotycząca biologii nietoperzy oraz
monoclonal antibodies. Acta Virol. 1989, 33, 542-546.
patogenezy zakażeń lyssawirusami może stać się kry- 28.Smreczak M., Żmudziński J. F.: Obraz neurologiczny w przebiegu wściek-
lizny. Mag. Wet. 2004, 13, 28-30.
tyczna dla kontynuowania kontroli choroby wywoły-
29.Stougaard E., Ammendrup S.: Rabies in individual countries: Denmark. Ra-
wanej przez lyssawirusy u nietoperzy na kontynencie
bies Bull. Eur. 1998, 4, 6.
europejskim.
Adres autora: dr Marcin Smreczak, Al. Partyzantów 57, 24-100 Puławy;
e-mail: [e-mail]
PiS
miennictwo
1.Amengual B., Whitby J. E., King A., Serra Cobo J., Bourhy H.: Evolution of
bat lyssavieuses. J. Gen. Virol. 1997, 78, 2319-2328.
2.Anon.: Bat rabies in the Union of Soviet Socialist Republics. Rabies Bull.
Eur. 1986, 10, 12-14.
3.Arai Y. T., Kuzmin I. V., Kameoka Y., Botvinkin A. D.: New Lyssavirus Geno-
type from the Lesser Mouse-eared Bat (Myotis blythi), Kyrghyzstan. Emerg.
Infect. Dis. 2003, 9, 1-9.
4.Baer G. M., Smith J. S.: Rabies in nonhematophagous bats, [w:] Baer G. M.:
The Natural History of Rabies. Wyd. CRC Press, Boca Raton 1991.
5.Baer G. M.: Vampire bat and bovine paralitic rabies, [w:] Baer G. M.: The
Natural History of Rabies. Wyd. CRC Press, Boca Raton 1991.
6.Beran G. W.: Rabies and infections by rabies-related viruses, [w:] Beran G. W.:
Handbook of Zoonoses, Section B: Viral. Wyd. CRC Press, Florida 1994.
7.Bourhy H., Kissi B., Lafon M., Sacramento D., Tordo N.: Antigenic and mo-
lecular characterization of bat rabies virus in Europe. J. Clin. Microbiol 1992,
30, 2419-2426.
8.Bourhy H., Kissi B., Tordo N.: Molecular diversity of the Lyssavirus genus.
Virology 1993, 193, 70-81.
9.Bruijn Z.: Behavioural observations in some rabid bats. Rabies Bull. Eur.
2003, 3, 7-8.