"Lalka" Bolesława Prusa - powieść o "straconych złudzeniach"


“Lalka", drukowana w “Kurierze Codziennym" w latach 1887-1889, wydana osobno w
Warszawie w 1890 roku, była napisana pod wpływem rozczarowania Bolesława Prusa
brakiem skuteczności programów i idei pozytywistycznych. Powieść przedstawiała
bowiem bohatera, który we wzorowy sposób realizowaÅ‚ zaÅ‚ożenia “pracy
organicznej". Stanisław Wokulski był aktywny, dynamiczny, doskonale orientował
się w realiach ekonomicznych ówczesnej Polski. Po romantycznym udziale w
powstaniu w młodości, udało mu się stworzyć z małego sklepiku przedsiębiorstwo
handlowe. Z pozycji chłopca, usługującego w piwiarni, wzniósł się do poziomu
potentata finansowego, który mógłby pomagać biednym, zmieniać obraz miasta,
oczyszczając najbiedniejsze dzielnice, jaką niewątpliwie było Powiśle. Ten
fragment biografii Wokulskiego przedstawiał typową, karierę pozytywisty.
Bohater “Lalki" dziÄ™ki swej przedsiÄ™biorczoÅ›ci osiÄ…gnÄ…Å‚ etap, na którym mógÅ‚by
rzeczywiście wiele zdziałać - społeczeństwo potrzebowało wsparcia przy
podnoszeniu się z postyczniowej rzeczywistości. Wokulski jednakże działać nie
chciał. Zarówno rozwijanie przedsiębiorstwa, jak i uporczywe osiąganie coraz
wyższych szczebli hierarchii społecznej traktował wyłącznie jako sposób
zbliżenia się do kochanej osoby, co z perspektywy programu pozytywistów było
zupeÅ‚nie bezsensowne. Prus dostrzegÅ‚ wiÄ™c z przerażeniem, że program “pracy
organicznej" umożliwiał szybkie wzbogacenie się, ale nie był w stanie
spowodować, aby wzbogaceni pamiętali o społecznych celach. Idea, że aktywność
gospodarcza jednostek prowadzi do rozwiązywania problemów klas biedniejszych
była właśnie straconym złudzeniem. W pokoleniu pozytywistów powstała grupa
polskiej burżuazji, ale była ona w większości daleka od przejmowania się
problemami mniej zamożnych rodaków.
W powieści upadał też mit, że nowe warunki społeczne doprowadzą do solidarności
narodowej. Arystokracja pozostawała zamknięta w swoim kręgu i nie było tego w
stanie zmienić ani romantyczne uczucie, ani pozycja materialna ludzi z
zewnÄ…trz. W “Lalce" wielokrotnie ujawniaÅ‚y siÄ™ perspektywy niezwykle
korzystnych działań, jakie można by podjąć po przełamaniu barier społecznych
(choćby organizowana przez Wokulskiego spółka handlowa), a jednak barier tych
przełamać się nie udało. Prowadziło to do gorzkiej utraty złudzenia, że
doświadczenia historyczne i trudna sytuacja przemienią kiedyś Polaków w jeden
naród, solidarny nie tylko w deklaracjach.
Brak współdziałania i odziedziczona po romantykach fascynacja idealnymi, choć
zupełnie oderwanymi od trzeźwej oceny faktów, wartościami (miłość, mit walki
zbrojnej) podważały też wiarę w skuteczność ekonomiczną Polaków. Mogły
wprawdzie pojawić się aktywne, przedsiębiorcze jednostki podobne do
Wokulskiego, ale i tak w końcu owładnięte marzeniami, musiały przegrać w
konkurencji z praktycznymi, trzeźwymi, systematycznymi przedstawicielami
innego, solidarnego wewnętrznie narodu (sklep Wokulskiego przejmuje
Szlangbaum). Przekonanie, że “praca organiczna" stanowi rozwiÄ…zanie wszystkich
problemów społecznych, okazywało się więc również złudzeniem.
Same rozczarowania przyniosła też ocena współczesnego społeczeństwa. Uporczywa
wiara starego idealisty - Rzeckiego - że Wokulski musi działać w imię wyższych
racji, bo nie sposób angażować tak ogromnej energii i przedsiębiorczości dal
własnych, prywatnych spraw, była wynikiem naiwności niepoprawnego romantyka.
Przedstawieni w “Lalce" bohaterowie dziaÅ‚ali bowiem gÅ‚ownie z myÅ›lÄ… o wÅ‚asnych
korzyściach, podporządkowując się wszechwładzy pieniądza. Społeczeństwem
rządziły twarde prawa walki o byt, które bohaterów, usiłujących tego nie
dostrzegać, w najlepszym razie spychały na margines. W przedstawionym
społeczeństwie wszystkie wartości, łącznie ze zgodą na małżeństwo, można było
kupić. Rzeczywistość zmuszała do pozbycia się złudzeń, że pieniądz jest tylko
środkiem. Wokulski, który starał się zbliżyć do Izabeli głownie przez
podnoszenie poziomu materialnego i pomoc finansową, naiwnie wierzył, że walczy
o uczucie. Kiedy zyskał zgodę na małżeństwo i zrozumiał, że nie uczucie, ale
względy finansowe przesądziły o decyzji, przeżył szok. Ten sprawny finansista i
kupiec, rozumiejący doskonale mechanizmy społeczne, nie mógł zaakceptować
faktu, że w gruncie rzeczy kupił kochaną osobę. On także musiał wyzbyć się
złudzeń. W zmaterializowanym świecie uczucie przestało się liczyć. Realistyczny
obraz wszystkich środowisk warszawskich w powieści konsekwentnie pozbawiał
kolejnych złudzeń. Bieda bynajmniej nie uszlachetniała. Odosobnieni idealiści,
zafascynowani poznaniem naukowym (J. Ochocki, dr Szuman), traktowani byli jako
nieszkodliwi dziwacy. Nawet Wokulski, wobec możliwości odkrycia metalu
lżejszego od powietrza, traktował działalność naukową jako formę ucieczki od
rzeczywistości. Konsekwentny, pozytywistyczny scjentyzm przesuwał się także w
sferę złudzeń. Uwydatnieniu pesymizmu w ocenie współczesności sprzyjało
zastosowanie podwójnej narracji. Trzecioosobowa narracja, przedstawiająca
perypetie Wokulskiego i logicznie odsłaniająca mechanizmy zjawisk była
zestawioną z "Pamiętnikiem starego subiekta", przedstawiającym genezę wydarzeń,
ale również komentującym z nasyconej złudzeniami, idealistycznej perspektywy
przedstawiane fakty. Naiwność marzeń Rzeckiego w zestawieniu z brutalnymi
prawami rzeczywistości demaskowała ulotność społecznych złudzeń.
W podtekÅ›cie “Lalka" obalaÅ‚a jeszcze jedno zÅ‚udne romantyczne przeÅ›wiadczenie,
że naród poddany doświadczeniu utraty niepodległości umacnia się wewnętrznie.
Powieść z bolesną konsekwencją przedstawiała bowiem degenerację zniewolonego,
pozbawionego perspektyw narodu, miotającego się między niepraktycznymi ideałami
przeszłości, a współczesną, trudną do zaakceptowania, rzeczywistością.
OczywiÅ›cie, dojrzaÅ‚y realizm “Lalki", portrety psychologiczne, odsÅ‚anianie
uniwersalnych, a przy tym wcale niebanalnych prawd w swoistej anatomii uczucia,
dokładny wreszcie obraz Warszawy z końca dziewiętnastego wieku - rozszerzają
oddziaływanie utworu poza krąg pozytywistycznych rozczarowań. Nawet jednak we
współczesnych odczytaniach, ujawniających ponadczasowe prawidłowości
psychologiczne, “Lalka" BolesÅ‚awa Prusa pozostaje powieÅ›ciÄ… o straconych
złudzeniach.