Bogdan Chazan
Marian GabryÅ›
Maria Środoń
Wiktoria Wróblewska
Ekspertyza
Zdrowotne następstwa przedwczesnej
inicjacji seksualnej u dziewczÄ…t
redakcja tekstu
Prof. dr hab. med. B. Chazan
Warszawa, 16.01.2007r.
1
Ekspertyza
przygotowana dla Rzecznika Praw Dziecka
pt.  Zdrowotne następstwa inicjacji seksualnej u dziewcząt .
Wstęp str. 3
Prof. dr hab. med. Bogdan Chazan  dyrektor Szpitala Ginekologiczo-Poło\
niczego
im. Św. Rodziny, ul. Madalińskiego 25, 02 544 Warszawa, przewodniczący Sekcji
Demografii Medycznej Komitetu Nauk Demograficznych PAN,
[e-mail]
Cześć I. str. 7
Dr Wiktoria Wróblewska  adiunkt w Instytucie Statystyki i Demografii Szkoły Głównej
Handlowej al. Niepodległości 164, 02 554 Warszawa, [e-mail]
1. Wprowadzenie
2. Dane epidemiologiczne dotyczące inicjacji seksualnej młodzie\
y w
Polsce i na świecie
3. Społeczne, demograficzne i psychologiczne następstwa przedwczesnej
inicjacji seksualnej  przegląd literatury światowej
4. Wczesna inicjacja seksualna a wielopartnerstwo .
5. Społeczne i demograficzne aspekty cią\
i rodzicielstwa u nastolatek.
6. Piśmiennictwo
Cześć II. str. 51
Prof. dr hab. med. Marian St. Gabryś  prof. nadzw. AM we Wrocławiu, Al. Wiązowa 8a ,
53 127 Wrocław , [e-mail]
1. Rozwój układu immunologicznego u dziewcząt
2. Inicjacja seksualna a zdrowie kobiety
3. Wpływ inicjacji seksualnej kobiety na funkcje prokreacyjne w
przyszłości.
4. Medyczne aspekty macierzyństwa nieletnich.
5. Związek pomiędzy inicjacja seksualną i patogenezą nowotworów
narządów płciowych u kobiet.
6. Piśmiennictwo.
Cześć III. str. 64
Maria Środoń, MA(Cantab)- dyrektor wykonawczy MaterCare Polska, [e-mail]
1. Psychologiczne i społeczne aspekty
2. Polityka zdrowotna w dziedzinie aktywności seksualnej nieletnich
3. Podsumowanie
4. Przegląd piśmiennictwa
2
Bogdan Chazan
Wstęp.
Zbyt wczesna aktywność seksualna często prowadzi do niekorzystnych
następstw zdrowotnych (choroby przenoszone drogą płciową, niepłodność i
powikłania przebiegu cią\
w przyszłości), urazów emocjonalnych, innych
ryzykownych dla zdrowia zachowań i urodzeń pozamał\
eńskich.
Choroby przenoszone drogą płciową (sexually transmitted diseases 
STD) pojawiają się najczęściej u osób młodych, jedna czwarta aktywnych
seksualnie nastolatek ulega takim zaka\
eniom. Szczególnie niebezpieczne są
zaka\
enia wirusowe: HIV, wirusem opryszczki a przede wszystkim wirusem
brodawczaka (HPV), który jest przyczyną zachorowań w dorosłym wieku na
raka szyjki macicy. Z kolei wśród zaka\
eń bakteryjnych najgroz
niejsze dla
młodych dziewcząt jest zaka\
enie Chlamydia trachomatis, poniewa\
prowadzi
do zapalenia jajowodów i niepłodności.
Istnieje korelacja pomiędzy aktywnością seksualną młodych osób i pojawieniem
się u nich innych antyzdrowotnych zachowań: paleniem tytoniu, piciem
alkoholu i u\
ywaniem narkotyków.
Przedwczesna aktywność seksualna prowadzi nierzadko do urazów
psychologicznych, pojawienia siÄ™ poczucia winy i depresji. Emocjonalne
trudności mogą wynikać z poczucia zagro\
enia chorobą lub pojawić się po
zaka\
eniu lub zajściu w nieplanowaną cią\
ę. Intymne związki wśród młodych są
często niestabilne i ich rozpad stanowić mo\
e zagro\
enie dla trwałych relacji w
przyszłości. Relacje te mogą być zagro\
one poprzez pojawienie się niepłodności
czy trudności w donoszeniu cią\
y, będących skutkiem zbyt wczesnych i
licznych kontaktów seksualnych.
3
 Urodzenia pozamał\
eńskie zdarzają się szczególnie często wśród
młodocianych w porównaniu z innymi grupami wiekowymi. Szerzej o
problemach z tym związanych, czynnikach ryzyka jak i następstwach będzie
mowa w dalszych częściach ekspertyzy.
Jak widać, problem przedwczesnej aktywności seksualnej jest istotny z
punktu widzenia zdrowia publicznego. Walka z zagro\
eniami zdrowotnymi jest
najbardziej skuteczna wówczas, kiedy w działaniach prozdrowotnych skupimy
się na profilaktyce pierwotnej, to znaczy usuwaniu czynników ryzyka zachowań
niesprzyjających zdrowiu. Profilaktyka wtórna, to znaczy działania w kierunku
ograniczenia szkód wynikających z ryzykownych dla zdrowia zachowań jest
mniej skuteczna. Jako przykład mo\
e słu\
yć zapobieganie przypadkom raka
płuca, którego jedną z przyczyn jest palenie papierosów Profilaktyka wtórna
polegać tu będzie na zaleceniu u\
ywania papierosów z filtrem lub częstego
wykonywania prześwietlenia płuc. Oczywiście, takie postępowanie
profilaktyczne będzie mniej skuteczne ni\
porzucenie palenia. Podobnie w
przypadkach zagro\
eń związanych z przedwczesną aktywnością seksualną
dobre rezultaty przynoszÄ… programy prozdrowotne ukierunkowane na
profilaktykę pierwotną  wierność, wstrzemięz
liwość seksualną, opóz
nienie
podjęcia współ\
ycia seksualnego. Barierowe środki antykoncepcyjne (wtórna
profilaktyka) są mało skuteczne w zapobieganiu STD spowodowanych przez
wirusy. Rada jaką przedstawia się w niektórych programach edukacji
seksualnej:  Je\
eli podjęłaś współ\
ycie płciowe, powiemy ci jak to robić
bezpiecznie osłabia podstawowy, skuteczny przekaz zachęcający do
przedmał\
eńskiej abstynencji seksualnej :  Nie rób tego jeszcze, poczekaj na
prawdziwą miłość i mał\
eństwo . Wychowanie seksualne nie mo\
e być
oderwane od świata uczuć, przyjaz
ni i odpowiedzialności, tłumić wra\
liwości i
wstydu. Doświadczenie uczy (przykład Wielkiej Brytanii), \
e wdro\
enie
programów, których celem było zmniejszenie liczby niezamierzonych cią\
u
nastolatek poprzez zwiększenie dostępności środków antykoncepcyjnych nie
4
spowodowało zmniejszenia aktywności seksualnej w grupach docelowych ani
liczby ciÄ…\
.
Programy edukacyjne ukierunkowane na abstynencjÄ™ seksualnÄ… nie tylko
przekazujÄ…ce wiedzÄ™ ale tak\
e wpływające na zachowania i postawy okazały się
skuteczne w zmniejszaniu aktywności seksualnej u ich uczestników. Niektóre z
tych programów dostarczają wiedzę rodzicom, potrzebną by doradzić dzieciom
jak zapobiec destrukcyjnym zachowaniom seksualnym, zmniejszyć ryzyko STD
i nieplanowanych ciÄ…\
. Doceniając konieczność rozumienia korzyści płynących
z abstynencji seksualnej trzeba jednak umo\
liwić młodym ludziom pełne
zrozumienie istoty ryzyka i mo\
liwości zapobiegania.
Zmniejszenie częstości zaka\
eń HIV w Ugandzie jakie obserwuje się od
1993 roku, w tym wśród kobiet w cią\
y przypisuje siÄ™ w du\
ej części zmianom
zachowań, przede wszystkim zmniejszeniu liczby partnerów seksualnych. Nie
uwa\
a się, by decydujące było znaczenie promocji stosowania barierowych
środków antykoncepcyjnych.(J.A. Hogle  ed: What Happened in Uganda ?
Declining HIV prevalence, behavior change and the national response. USAID,
September 2002).
Zmniejszenie częstości niekorzystnych następstw zdrowotnych wczesnej
inicjacji seksualnej młodych ludzi mo\
na uzyskać zwiększając dostępność
poradnictwa medycznego. Pamiętajmy, \
e łatwiej sprzedać lub podarować
prezerwatywÄ™ ni\
zachęcić do wizyty u ginekologa. Porada medyczna w
dostępnym miejscu, przyjazna dla pacjenta umo\
liwia podjęcie działań
wpływających na zmianę postaw i/lub minimalizujacych ryzyko powikłań.
Konieczne jest szkolenie personelu medycznego dotyczące zarówno
merytorycznej wiedzy jak i podejścia do młodego pacjenta i jego/jej rodziców.
Lekarz jest autorytetem, tak\
e w edukacji dotyczÄ…cej zdrowia prokreacyjnego,
ale trzeba stwierdzić, \
e nie jest od do tej roli odpowiednio przygotowany. Nie
nale\
y pomijać potrzeb zdrowotnych chłopców. Dziewczęta są biologicznie
bardziej podatne na choroby przenoszone drogą płciową jednak chłopcy są
5
mniej skłonni do poszukiwania pomocy medycznej po wystąpieniu objawów
choroby, częstsze są u nich zaka\
enia bezobjawowe. Konieczne wydaje siÄ™
coroczne badanie aktywnych seksualnie młodych ludzi w kierunku zaka\
enia
Chlamydia, które nieleczone prowadzić mo\
e do niepłodności..
6
Wiktoria Wróblewska
Część I.
1. Wprowadzenie
Tło społeczne i kulturowe opisywanych procesów.
W wielu rozwijających się krajach Afryki, Azji i Ameryki Południowej,
młoda dziewczyna osiąga status dorosłości wkrótce po wystąpieniu regularnych
menstruacji. Jest to sytuacja, która powoduje, \
e w \
yciu nastolatek nie
występuje w zasadzie okres przejściowy pomiędzy czasem bycia dzieckiem a
dorosłym. W społeczeństwach określanych jako nowoczesne, objętych
procesem modernizacji, na który składa się szereg przeobra\
eń społecznych,
ekonomicznych, technicznych i kulturowych, sytuacja taka nie jest znana.
Wcześniejszy rozwój dzieci i młodzie\
y, przejawiajÄ…cy siÄ™ w szybszym
dojrzewaniu fizycznym, wydłu\
ony okres kształcenia, bez konieczności
wczesnego podejmowania pracy spowodowały, \
e znamienne stało się coraz
dłu\
ej trwające przejście od okresu dzieciństwa do dorosłości, a więc okres
młodości w kolejnych generacjach staje się coraz dłu\
szy. Jednocześnie
zwiększenie swobody i sfer wolności ludzi młodych spowodowały zwiększenie
ich niezale\
ności od świata dorosłych. Młodzie\
stała się odrębną,
autonomicznÄ… i wa\
ną grupą społeczną, posiadającą swoje prawa, kulturę i
system norm, coraz mniej zbie\
ny z normami poprzednich pokoleń. Dzieci i
młodzie\
stanowiÄ… tak\
e bardzo znaczącą grupę konsumentów, która podlega
działaniom rynkowym producentów towarów i usług. Proces ten mo\
na określić
mianem "emancypacji młodzie\
y" i tworzy on tło dla omawianych zagadnień. Z
procesem tym Å‚Ä…czÄ… siÄ™ tak\
e zmiany, które zaszły w latach 60. i 70. w systemie
norm i obyczajowości seksualnej obejmujące m.in. związki kohabitacyjne i
związki seksualne wśród osób młodych..
7
Odkrywanie tematów tabu i odreagowanie ograniczeń przeszłości w
sferze płciowości i \
ycia seksualnego człowieka stało się jednym z bardziej
widocznych elementów okresu transformacji systemowej lat 90. w Polsce.
Proces ten przyniósł niewątpliwie dowartościowanie sfery seksualnej i odkrycie
jej pozytywnego wymiaru, ale zawierał tak\
e elementy negatywne. Intymność,
delikatność i piękno tej sfery \
ycia bywały wypaczane przez wizje lansowane w
kulturze masowej, co nakładało się na naturalne trudności i napięcia związane z
okresem dojrzewania osób młodych. W Polsce obserwuje się tak\
e proces
westernizacji, czyli przenikanie i przejmowanie, szczególnie przez młodzie\
i
dzieci, ró\
nych wartości i wzorców zachowań typowych dla krajów
zachodnich. Wa\
nym elementem zachodzących przemian jest osłabienie roli
autorytetów i ich ograniczone oddziaływanie na \
ycie społeczne oraz
kształtowanie osobowości osób dorastających. Znaczenie zale\
ności pionowych
zostało zastąpione odniesieniami poziomymi, które oznaczają opinie
rówieśników, środowisko kolegów oraz wpływ mediów (Wróblewska 2001).
Przemiany te łączą się z gwałtowną dekonstrukcją dotychczasowych wzorców
aksjologicznych młodzie\
y w Polsce i odchodzeniem od tradycyjnych norm i
wartości.
Podstawowe z
ródła danych wykorzystane w przygotowaniu ekspertyzy.
W opracowaniu wykorzystano dane z
ródłowe pochodzące z badań:
Wyniki Badania postaw młodzie\
y wobec spraw seksualności, które zostało
przeprowadzone we wrześniu 1996 roku przez Pracownię Badań
Społecznych w Sopocie. Badaniem objęto ogólnopolską kwotową próbę
uczniów szkół ponadpodstawowych wszystkich typów (bez szkół
specjalnych). Udział w badaniu wzięło 10106 uczniów ze 128 szkół w 58
miejscowościach. Badanie jest reprezentacyjne ze względu na płeć uczniów,
8
rodzaj szkoły oraz wiek. Badanie było realizowane metodą audytoryjną za
pomocą ankiety wypełnianej osobiście przez uczniów przy zapewnieniu
pełnej anonimowości respondentom (Wróblewska, 1998).
Wyniki ankietowego badania "Przemiany rodziny i wzorce dzietności w
Polsce zrealizowanego w 1991 roku przez Instytut Statystyki i Demografii
SGH. Badanie miało charakter retrospektywny i objęło osoby w wieku 18-49
lat (4211 kobiet oraz 4313 mÄ™\
czyzn). Badanie było wykonane w ramach
międzynarodowego projektu Family and Fertility Survey (FFS)
rekomendowanego przez Population Activities Unit UN/ECE, a jego wyniki
są porównywalne z wynikami podobnych badań zrealizowanych w innych
krajach Europy. Badanie jest reprezentatywne dla dorosłej ludności Polski i
mo\
e być wykorzystane do analizy w zakresie historii zdarzeń obejmujących
m.in. proces formowania rodziny i zachowań reprodukcyjnych (Holzer,
Kowalska, 1997).
Międzynarodowe badanie porównawcze "Determinants of affective and
sexual behaviors among students", które było koordynowane przez
naukowców z Uniwersytetu  La Sapienza w Rzymie i obejmowało
studentów we Włoszech, Francji, Japonii, Australii, USA, Rosji, Bułgarii,
Rumunii i w Polsce. Celem badania było poznanie uwarunkowań \
ycia
emocjonalnego i seksualnego studentów, ich opinii, postaw i zachowań w tej
sferze. Badanie w Polsce pod nazwą  Zachowania i postawy studentów w
sferze seksualnej zostało zrealizowane w roku akademickim 2001/2002
przez Instytut Statystyki i Demografii SGH w Warszawie. W badaniu wzięło
udział 1600 studentów wylosowanych z czterech uczelni w wieku 19-23 lata
(Wróblewska, 2006, Wróblewska i inni, 2003).
9
 Wyniki badań dotyczących młodzie\
y w Polsce uzyskane na podstawie
przeglądu literatury przedmiotu. W szczególności są to:
Health Behaviour in School-aged Children (HBSC) 2001/2002 -
badanie międzynarodowe prowadzone przez zespół badaczy we
współpracy z Biurem Europejskim Światowej Organizacji Zdrowia.
Celem badania była ocena stanu zdrowia osób młodych i ich
samopoczucia (well-being) oraz zachowań zdrowotnych w kontekście
społecznym. Badanie jest powtarzane cyklicznie co cztery lata (od
1983/1984 roku) i obejmuje coraz większą liczbę krajów. Zastosowanie
standardowego kwestionariusza, wypełnianego metodą audytoryjną oraz
losowy dobór próby pozwala na uogólnianie i porównywanie jego
wyników. W Polsce ostatnie badanie z tego cyklu (Badanie nad
zachowaniami zdrowotnymi młodzie\
y szkolnej HBSC) było zrealizowane
w lutym i marcu 2002 roku i objęło 3204 chłopców i 3179 dziewcząt
odpowiednio: 2100, 2131 oraz 2152 w wieku 11,13 i 15 lat.
Kierownikiem badań w Polsce była prof. B.Woynarowska. W ekspertyzie
wykorzystano wyniki zawarte w raporcie Young people s health in
context. Health Behaviour in School-aged Children (HBSC) study:
international report from the 2001/2002 survey, eds. C. Currie et al.,
Health Policy for Children and Adolescents; No. 4, WHO 2004.
Badanie dotyczÄ…ce zdrowia, zadowolenia z \
ycia i zachowań
zdrowotnych uczniów szkól ponadgimnazjalnych w Polsce zrealizowane
w lutym i marcu 2005 roku i obejmujące uczniów wszystkich typów szkół
w wieku 16 lat (N=1514) oraz 18 lat (N=1379). W badaniu wykorzystano
m.in. standardowy kwestionariusz z Badania nad zachowaniami
zdrowotnymi młodzie\
y szkolnej HBSC (opisany powy\
ej). W ekspertyzie
korzystano z wyników zawartych w raporcie Zdrowie subiektywne,
zadowolenia z \
ycia i zachowań zdrowotnych uczniów szkól
10
ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekście czynników psychospołecznych
i ekonomicznych (red. A.Oblacińska i B.Woynarowska, 2006).
Badania  MÅ‚odzie\
 88 (N=1292),  MÅ‚odzie\
 94 (N=1260),
 MÅ‚odzie\
 96 (N=1275) zrealizowane przez Centrum Badania Opinii
Społecznej w latach: 1988, 1994 oraz 1996. Badaniami tymi objęte zostały
ogólnopolskie reprezentatywne próby uczniów ostatnich klas szkół
ponadpodstawowych. Sposób przeprowadzenia badań (realizowane były
metodą audytoryjną), próby uczniów oraz zastosowane pytania w
kwestionariuszach pozwalają na porównywanie uzyskanych wyników dla
kolejnych lat. Badania te majÄ… charakter sonda\
owy, a blok kilku pytań
dotyczÄ…cych \
ycia seksualnego i opinii o tej sferze \
ycia stanowi jeden z
ich elementów.
Dane statystyczne pochodzące ze sprawozdawczości GUS opublikowane w
 Rocznikach Demograficznych 1986-2005.
Dane statystyczne zawarte w międzynarodowych bazach danych Rady
Europy - dostępne na stronie www.coe.int/population/
Dane z badań realizowanych w innych krajach uzyskane na podstawie
przeglądu piśmiennictwa naukowego w zakresie tematyki objętej ekspertyzą,
głównie angielskojęzyczne.
11
2. Dane epidemiologiczne dotyczące inicjacji seksualnej młodzie\
y w
Polsce i na świecie
Dane epidemiologiczne i opis zmian zachodzÄ…cych w Polsce
Do końca lat osiemdziesiątych przemiany zachodzące w Polsce w
postawach i zachowaniach młodzie\
y w dziedzinie \
ycia seksualnego miały
charakter ewolucyjny i polegały na powolnym upowszechnieniu się zachowań
dawniej występujących w mniejszej skali. Niewątpliwie zjawisko zbierania
pierwszych doświadczeń seksualnych przez osoby młode i kilkunastoletnie
miało miejsce, ale częściej związane było z zawarciem mał\
eństwa lub co
najmniej planami dotyczącymi mał\
eństwa (Holzer, Kowalska 1997).
Wyniki badań z lat następnych wskazują na szybko zachodzące zmiany w
kodeksie obyczajowości seksualnej dzieci i młodzie\
y w Polsce. Zmniejszyło
się przede wszystkim znaczenie normy polegającej na zachowaniu czystości
przedmał\
eńskiej, a powszechną aprobatę zyskał pogląd, według którego
zwiÄ…zek uczuciowy daje wystarczajÄ…ce przyzwolenie do podejmowania
kontaktów seksualnych (m.in. CBOS 1988-1999; Wróblewska, 1998)
Dla większości młodych osób objętych badaniami CBOS niezbędnym
warunkiem podjęcia \
ycia seksualnego był związek uczuciowy (rys.1).
Charakterystyczne jest, i\
najbardziej znaczące zmiany wystąpiły na początku
lat 90. W roku 1994 w porównaniu do roku 1988 zmniejszył się dwukrotnie (z
44% do 21%) udział osób opowiadających się za tradycyjnymi zasadami,
według których warunkiem podjęcia współ\
ycia jest zawarcie mał\
eństwa; w
następnych latach (1996 i 1998) zmiany były ju\
mniej znaczÄ…ce.
Odpowiedzi na pytanie  W jakim przypadku mo\
na ju\
rozpocząć z kimś
współ\
ycie seksualne? uczniów szkół ponadpodstawowych (Badania postaw
młodzie\
y wobec spraw seksualności) potwierdzają du\
e przyzwolenie
nastolatków drugiej połowy lat 90. na podejmowanie \
ycia seksualnego poza
12
mał\
eństwem. W badanej grupie nastolatków w wieku 15-19 lat większość -
65% dziewcząt i 45% chłopców- akceptowała współ\
ycie seksualne, gdy
istnieją więzi emocjonalne (je\
eli siÄ™ kocha danÄ… osobÄ™ i jest z niÄ… w zwiÄ…zku);
25% chłopców i 7% dziewcząt zgadzało się, \
e mo\
na rozpoczynać współ\
ycie
je\
eli zna się i lubi daną osobę, a 20 % chłopców i 6% dziewcząt wyraziło
aprobatę dla instrumentalnego traktowania seksu ( jeśli tylko ma się ochotę)
(Wróblewska, 1998).
ZachodzÄ…ce przemiany postaw znajdujÄ… swoje odniesienie na
płaszczyz
nie zachowań. Porównanie danych pochodzących z badania
"Przemiany rodziny i wzorce dzietności" (FFS 1991) z wynikami badań
póz
niejszych pozwala na wniosek, i\
doświadczenie inicjacji seksualnej
nastolatków lat 90. i dalszych wyprzedza o ok. dwa lata doświadczenia
pokolenia ich rodziców. Wynik taki uzyskujemy z porównania mediany wieku
inicjacji1.
Mediana wieku w momencie inicjacji dla nastolatków lat 60., 70. oraz
początku lat 80. była na zbli\
onym poziomie i wynosiła dla kobiet ok.20,5-20,7
lat, a dla mÄ™\
czyzn 20,6-20,8 lat (Tabl.1). TendencjÄ™ obni\
ania siÄ™ wieku
inicjacji mo\
na zauwa\
yć dla osób urodzonych w latach 1967-71, dla których
mediana wyniosła 19,6 lat dla kobiet i 19,7 lat dla mę\
czyzn. Uzyskane wyniki
oznaczajÄ…, \
e w pokoleniu obecnych 40-latków i 50-latków większość osób
podejmowała współ\
ycie mając co najmniej 20 lat. Odsetek osób, które miały
pierwsze doświadczenia seksualne będąc w wieku co najwy\
ej 18 lat wśród
osób urodzonych w latach 1947-51 wynosił 17% dla kobiet i 19% dla mę\
czyzn,
1
Mediana oznacza, \
e połowa osób danej generacji podjęła współ\
ycie seksualne będąc w wieku ni\
szym lub
co najwy\
ej równym medianie. Im wy\
sza wartość mediany tym większy udział odkładających inicjację na lata
póz
niejsze. Nale\
y podkreślić, \
e badania realizowane wśród osób nastoletnich nie pozwalają na wyznaczenie
średniego wieku inicjacji, gdy\
do wyznaczenia średniej potrzebne są informacje o wieku inicjacji wszystkich
osób w populacji. Dopóki są osoby, które nie podjęły współ\
ycia w badanej generacji, średnia nie będzie
charakteryzować całej populacji. Średnie mogą być wyznaczone dla generacji osób starszych.
13
a dla kohorty urodzeniowej 1967-71 odpowiednio 25% dla kobiet i 21% dla
mÄ™\
czyzn.
Mediana wieku inicjacji seksualnej wyznaczona na podstawie badania z
1996 roku dla uczniów szkół średnich urodzonych w latach 1977/1978
wynosiła odpowiednio18,9 lat dla kobiet i 18 lat dla mę\
czyzn, co oznacza, \
e
50% osób miało doświadczenie inicjacji seksualnej w wieku co najwy\
ej 18 lat
(wśród chłopców) oraz przed ukończeniem 19 lat (wśród dziewcząt).
Szczegółowe zestawienie udziału nastolatków z doświadczeniem inicjacji
seksualnej dla ka\
dej grupy wieku przedstawia tabela 2. Odsetek podejmujÄ…cych
współ\
ycie seksualne narastał w kolejnych grupach wieku. Wśród uczniów
będących w wieku 17 lat doświadczenie inicjacji seksualnej deklarowało ponad
30% dziewcząt i ponad 40% chłopców, a wśród uczniów 19-letnich odsetki te
wynosiły ponad 50% dla dziewcząt i ponad 60% dla chłopców.
Podobne wyniki uzyskano w badaniach CBOS dla lat 1994, 1996 i 1998
dla uczniów ostatnich klas szkół średnich (tabl.3). Szczególnie znaczący wzrost
udziału osób mających za sobą doświadczenie inicjacji seksualnej jest widoczny
pomiędzy badaniem zrealizowanym w roku 1988 i 1994. Wynik taki potwierdza
uwagę wcześniejszą dotyczącą zasadniczej zmiany w postawach i
zachowaniach nastolatków, która była obserwowana na początku okresu
transformacji systemowej w Polsce.
Z najnowszych badań zrealizowanych w 2005 roku wśród uczniów 16- i
18-letnich wynika, i\
wśród chłopców co trzeci 16-latek i co drugi 18-latek
deklarował doświadczenie inicjacji seksualnej, a wśród dziewcząt odpowiednio
co piąta osoba w grupie 16-letnich i prawie połowa z dziewcząt 18-letnich
(Tabl.4). Udział osób, które podały wiek inicjacji wynoszący nie więcej ni\
15
lat w obydwu grupach wieku dziewczÄ…t jest zbli\
ony i wynosi ok.6%, podczas
gdy wśród chłopców występuje du\
a ró\
nica: 17% wśród 16-latków vs 10%
wśród 18-latków. Rozbie\
ność taka mo\
e budzić pewne zastrze\
enia, co do
prawdziwości deklaracji w grupie chłopców. Jak wynika z wnioskowania
14
przedstawionego w przypisie2, wśród młodszych chłopców mogą być zawy\
ane
odsetki osób z doświadczeniem inicjacji seksualnej.
Porównując wyniki z badania z 2005 roku z wynikami uzyskanymi w
badaniu uczniów zrealizowanym w 1996 roku, nale\
y zauwa\
yć zbli\
ony udział
osób z doświadczeniem inicjacji wśród 18-letnich chłopców, który był w 2005
roku nawet nieznacznie ni\
szy ni\
w badaniu z 1996 roku (49,9% vs. 51,3%).
Widoczny jest natomiast wzrost odsetka aktywnych seksualnie dziewczÄ…t,
szczególnie 18-letnich - z 38% do 47%, a wśród 16-letnich z 16% do 21%.
Inicjacja seksualna nastolatków  przegląd międzynarodowy
Mimo opisanych wy\
ej zmian wskazujÄ…cych na obni\
anie siÄ™ wieku
inicjacji seksualnej, mo\
na wciÄ…\
mówić o stosunkowo póz
nym wchodzeniu
nastolatków Polsce w \
ycie seksualne i odkładaniu podejmowania kontaktów
seksualnych na czas póz
niejszy.
Na takie stwierdzenie wskazuje m.in. porównanie wyników dla grupy 35
krajów objętych badaniem Health Behaviour in School-aged Children Study -
HBSCS 2001/2002. Polska nale\
y do grupy krajów o najni\
szym odsetku
młodzie\
y, która deklarowała inicjację seksualną w wieku do 15 lat (rys.1).
Odsetek zbli\
ony do notowanego dla dziewczÄ…t w Polsce, czyli ni\
szy od 10%,
był tylko w Grecji, Izraelu, Macedonii i na Chorwacji. Dla chłopców tylko
nieznacznie ni\
szy ni\
w Polsce  poni\
ej 20%- był w Hiszpanii i w Czechach, a
zbli\
ony w Estonii, na A
otwie, a tak\
e w Austrii i Finlandii. We wszystkich
innych krajach udział osób deklarujących inicjację seksualną w tym wieku był
2
Mo\
na postawić hipotezę, i\
chłopcy młodsi mają tendencję do zawy\
ania tych odsetków poprzez deklaracje
niezgodne z prawdą, a wynikające z np. ich chęci pochwalenia się, mody czy dowartościowania w środowisku
rówieśników. O tym, \
e to młodsi chłopcy podają odpowiedzi nieprawdziwe, mo\
e świadczyć fakt, i\
w
badaniu zrealizowanym trzy lata wcześniej w 2002 roku, które objęło uczniów wówczas 15-letnich , a więc
majÄ…cych 18-lat w 2005 roku, odsetek deklarujÄ…cych inicjacjÄ™ seksualnÄ… do 15-go roku \
ycia wyniósł ponad
20%. Jak wynika z deklaracji grupy badanej w roku 2005 odsetek ten był zdecydowanie ni\
szy i wynosił mniej
ni\
10% (9,7%). Taka ró\
nica wynosząca ponad 10% nie mieści się w granicach błędu statystycznego.
15
zdecydowanie wy\
szy ni\
w Polsce. Najwy\
sze odsetki aktywnych seksualnie
nastolatków w wieku 15 lat - przekraczające 40% - wystąpiły wśród dziewcząt
mieszkających w Anglii i Walii oraz w Szwecji i w Niemczech, a wśród
chłopców na Ukrainie, w Rosji, Belgii, Anglii i Szkocji oraz w Macedonii.
Wysokie odsetki podejmujących wcześnie inicjację seksualną notowane są tak\
e
wśród nastolatków w USA.
ZachodzÄ…ce zmiany w poziomie mediany wieku inicjacji seksualnej w
kolejnych generacjach, począwszy od osób urodzonych w latach 30. do tych
urodzonych w latach 70., dla krajów Europy Zachodniej przedstawia rysunek 2
(Kontula, 2003). Zasadniczo we wszystkich krajach występuje trend polegający
na obni\
aniu mediany wieku inicjacji w generacjach młodszych w porównaniu
ze starszymi. Trend ten jest bardziej wyraz
ny wśród kobiet. Wśród mę\
czyzn,
po spadku zwiÄ…zanym z okresem rewolucji seksualnej, wiek inicjacji jest w
miarę stabilny i dla kolejnych generacji nastolatków lat 70. 80. i 90. mediana
utrzymuje siÄ™ na poziomie od ok. 16,5 lat do 18,5 lat, w zale\
ności od kraju.
Najwcześniej podejmują kontakty seksualne chłopcy w krajach Europy
Południowej i tam tak\
e notowane sÄ… najni\
sze wartości mediany, która spadła
np. w Portugalii do poziomu 16 lat. We WÅ‚oszech, Hiszpanii, Portugalii, Grecji,
a tak\
e we Francji, Niemczech i Holandii chłopcy mają swój pierwszy stosunek
wcześniej ni\
dziewczęta. W takich krajach jak Szwecja, Finlandia, Dania,
Norwegia, a więc krajach Europy Północnej, to dziewczęta są młodsze od
chłopców, gdy rozpoczynają \
ycie seksualne.
Warto zauwa\
yć, \
e wśród kolejnych generacji kobiet nastąpiło większe
obni\
enie wieku inicjacji ni\
wśród mę\
czyzn. W takich krajach jak Finlandia,
Szwecja, Holandia, Portugalia, Grecja, Rosja i Estonia mediana wieku inicjacji
seksualnej obni\
yła się o ok. cztery lata dla kobiet urodzonych na początku lat
80. w porównaniu do generacji z początku lat 30. Dla mę\
czyzn obserwowany
spadek wyniósł ok. dwóch lat. Najni\
szy wiek inicjacji seksualnej młodych
16
kobiet notowany był w Anglii, gdzie mediana wynosiła zaledwie 16,2 lat3.
Bardzo niski jest tak\
e w takich krajach, jak Szwecja, Finlandia, Norwegia,
Estonia, gdzie wynosi ok. 16,5  17 lat. Zdecydowanie póz
niej podejmujÄ… \
ycie
seksualne dziewczęta w krajach bardziej tradycyjnych, takich jak Włochy,
Hiszpania, Portugalia czy Francja. Mediana w tych krajach jest wy\
sza o ok. 1-
1,5 roku i sięga 18 lat.
Opisane wcześniej wyniki badań dla nastolatków w Polsce klasyfikują nas
w rankingu z innymi krajami Europy wśród krajów o najwy\
szym wieku
inicjacji seksualnej. Mniejsze ró\
nice są notowane dla chłopców ni\
dla
dziewczÄ…t. Z drugiej strony szybsze obni\
anie wieku inicjacji występuje w
Polsce wśród dziewcząt, co mo\
e wskazywać na naśladowanie trendów
obserwowanych wcześniej wśród nastolatek innych krajów.
Czynniki powiÄ…zane z ryzykiem wczesnej inicjacji
Zachowania nastolatków w sferze seksualnej, abstynencja lub aktywność
seksualna, mają wielopłaszczyznowe uwarunkowania i mogą być wspierane
przez ró\
ne czynniki, wśród których wymienia się: indywidualne (np.
wykształcenie, poziom intelektualny, czynniki psychologiczne, zachowania
ryzykowne - palenie papierosów, kontakt z narkotykami, alkohol); środowisko
rówieśnicze (np. normy, zachowania); środowisko rodzinne (np. kontrola
rodziców, status społeczno-ekonomiczny); czynniki instytucjonalne (np. szkoła,
kościół) (Whitaker et al., 2000).
Jako przykład zró\
nicowania zachowań związanych z edukacją podajemy
wyniki dla uczniów objętych badaniem CBOS (tabl.3). Uczniowie ostatnich klas
liceów ogólnokształcących rzadziej anga\
owali siÄ™ w kontakty seksualne ni\

uczniowie ostatnich klas szkół zawodowych i techników (54% vs 64%).
3
Dane pochodzą z badania zrealizowanego wśród kobiet w wieku 20-24 lata w 1998 roku (Kontula, 2003)
17
Nale\
y podkreślić, \
e we wszystkich krajach zachodnich, póz
niej
anga\
ujÄ… siÄ™ w zwiÄ…zki seksualne osoby kontynuujÄ…ce naukÄ™ na studiach
wy\
szych ni\
ci, którzy zakończyli edukację na ni\
szym poziomie. Wniosek taki
dotyczy w szczególności kobiet i wskazuje na jeden z czynników związanych z
ryzykiem wcześniejszej inicjacji, którym jest poziom wykształcenia.
Mediana wieku inicjacji dla studentów w Polsce jest wy\
sza o 1,5 lat dla
mÄ™\
czyzn i o prawie dwa lata dla kobiet w porównaniu do wyników dla
uczniów szkół średnich. W wieku 20 lat prawie 55% badanych studentek i 40%
studentów \
yło w dziewictwie. Wśród studentów odnotowano tak\
e mały
odsetek osób, które podjęły współ\
ycie w wieku 16 lat lub mniej; ni\
szy ni\
w
innych grupach młodzie\
y. W wieku 15 lat lub mniej współ\
yło 4% chłopców i
1% dziewcząt, a wieku do 16 lat odpowiednio 10% i 5% (Wróblewska 2006).
Jednocześnie wyniki w zakresie częstości i wieku pierwszych kontaktów
seksualnych studentów potwierdzają póz
ną inicjację seksualną osób młodych w
Polsce w porównaniu do innych krajów. Tylko wyniki dla studentów w Japonii
był porównywalne z danymi dla studentów w Polsce (tabl.5).
Wśród czynników ró\
nicujÄ…cych zachowania w sferze seksualnej
młodzie\
y w Polsce istotną rolę odgrywa system wartości i norm wynikający z
przekonań i \
ycia religijnego młodzie\
y. W grupie studentów, dla których
religia miała du\
e znaczenie, zdecydowana większość (71% kobiet i 68%
mÄ™\
czyzn) \
yła w czystości i nie podejmowała współ\
ycia, podczas gdy wśród
tych, dla których religia nie miała znaczenia odsetek bez doświadczenia inicjacji
seksualnej był na poziomie poni\
ej 25% dla mÄ™\
czyzn i 27% dla kobiet (tabl.6).
Religijność jest szczególnie istotna na poziomie decyzji o podjęciu współ\
ycia
seksualnego, nie ma natomiast wpływu na dalsze postępowanie np. wybór
metody zapobiegania ciÄ…\
y (Wróblewska i inni, 2003).
Czynnikami współwystępującymi ze zwiększonym ryzykiem inicjacji
seksualnej wśród młodych i bardzo młodych osób są tak\
e inne zachowania
ryzykowne, do których nale\
y kontakt z alkoholem, narkotyki, palenie
18
papierosów, aktywny kontakt z pornografią, a tak\
e wychodzenie na dyskoteki,
atrakcyjność fizyczna kobiet i aktywność fizyczna mę\
czyzn. Na takie
powiązania wskazują wyniki badań i analiz zawierających wyniki dla
nastolatków w Polsce (m.in. Zdrowie subiektywne& ,2006; Young people s
health& ,2004; Wróblewska, 1988; 2003), jak i w innych krajach (m.in. Edgardh
2000, Lammers et all, 2000; Whitbeck et all, 1999; Orr et all, 1991, Zabin et all,
1986).
Tabl.1 Wiek inicjacji seksualnej (mediana) wśród osób urodzonych w latach 1952-1971-
 pokolenie rodziców
Rok urodzenia
MÄ™\
czyz
ni 1952-56 1957-61 1962-66 1967-71
Mediana wieku inicjacji seksualnej 20.8 20.6 20.8 19.7
Kobiety
Mediana wieku inicjacji seksualnej 20.7 20.5 20.6 19.6
y
ródło: Badanie Family and Fertility Sarvey - FFS 1991, (Holzer, Kowalska 1997), tablica 21.
Tabl.2 Udział osób, które miały doświadczenie inicjacji seksualnej wśród uczniów szkół
średnich (w wieku 15-19 lat) objętych badaniem w 1996 roku   pokolenie dzieci .
Wiek Dziewczęta Chłopcy
(w latach)
15 9,5 16,1
16 16,1 28,9
17 31,7 43,5
18 38,5 51,3
19 52,5 61,6
y
ródło: Na podstawie Badania postaw młodzie\
y wobec spraw seksualności, 1996.
19
Tabl. 3 Zachowania seksualne uczniów ostatnich klas szkół średnich.
Wyniki z badań CBOS z lat: 1988 , 1994, 1996 i 1998
y
ródło: Młodzie\
o \
yciu seksualnym. Komunikat z badań, CBOS 1999.
20
Tabl. 4. Zachowania seksualne wśród uczniów będących w wieku 16 oraz 18 lat w 2005 roku
Chłopcy Dziewczęta
16 lat 18 lat 16 lat 18 lat
Doświadczenie inicjacji seksualnej
(% badanych)
17,0 9,7 5,9 6,5
Udział osób, które miały doświadczenie
inicjacji seksualnej w wieku 15 lat lub mniej
34,9 49,9 20,6 47,3
Udział osób, które miały doświadczenie
inicjacji seksualnej (ogółem)
Liczba partnerów seksualnych
(% badanych, którzy mieli doświadczenie inicjacji
seksualnej)
jeden 39,4 40,1 70,3 76,4
dwóch 23,1 24,8 17,5 19,3
trzech i więcej 37,3 35,1 12,9 13,3
y
ródło: Na podstawie Zdrowie subiektywne, zadowolenie z \
ycia i zachowania zdrowotne
uczniów szkół ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekście czynników psychospołecznych i
ekonomicznych (red. A.Oblacińska i B.Woynarowska, 2006), tabl. 3.9.
Tabl.5. Wiek inicjacji seksualnej wśród studentów - porównanie międzynarodowe.
(Skumulowany odsetek osób, które miały doświadczenie inicjacji)
Polska Japonia WÅ‚ochy Rosja
Wiek M K M K M K M K
15 3.2 0.9 4.1 3.8 5.6 3.2 17.5 6.4
16 8.7 2.7 9.4 7.7 13.0 8.3 34.7 13.6
17 19.4 10.5 18.7 13.9 23.9 19.5 51.7 27.6
18 31.9 18.7 27.3 21.1 38.5 32.5 64.1 45.1
19 44.7 30.2 39.1 35.4 52.5 46.1 73.3 58.5
20 54.8 42.8 49.6 51.4 63.6 57.1 78.8 68.3
Mediana 19,5 20,8 20,1 19,3 18,9 19,3 17,0 18,3
y
ródło: Sexual and affective behaviour of students (Sexual and affective behaviour of students.
An international comparative study 2001/2002, (eds F.C. Billari et al., 2006), tabl.13.
21
Tabl.6 Doświadczenie inicjacji seksualnej wśród studentów wedlug znaczenia religii
TAK NIE
Płeć Znaczenie religii
% odpowiedzi
MÄ™\
czyz
ni Nie ma \
adnego lub małe 75,7 24,3
Åšrednie 62,0 38,0
Du\
e 31,7 68,3
Kobiety Nie ma \
adnego lub małe 73,3 26,7
Åšrednie 59,4 40,6
Du\
e 28,8 71,2
Zródło: Kodeks obyczajowości seksualnej wśród młodzie\
y na podstawie badania "Zachowania
i postawy studentów w sferze seksualnej& ,  Wróblewska i inni, 2003
Rysunek 1.
CZY ZGADZASZ SI
Z NAST
PUJ
CYM I OPINIAMI?
TO ZUPEA
NIE NORMALNE, śE KOCHAJ
CY SI
LUDZIE
UTRZYM UJ
ZE SOB
KONTAKTY SEKSUALNE,
ÅšLUB NIE JEST DO TEGO KONIECZNY
y
ródło: Młodzie\
o \
yciu seksualnym. Komunikat z badań, CBOS 1999
22
Rys.2 Osoby w wieku 15 lat, które miały doświadczenie inicjacji seksualnej (w %)- Przegląd
międzynarodowy. /Badanie HBSC 2001/2002/
y
ródło: Young people s health in context. Health Behaviour in School-aged Children (HBSC) study& ,
eds. C. Curie et al., WHO 2004, tabl.3.42, s.156.
23
Rys. 3. Mediana wieku inicjacji seksualnej w ró\
nych generacjach kobiet i mÄ™\
czyzn 
Przegląd międzynarodowy
y
ródło: Kontula O. Trends in Teenage Sexual Behaviour, Pregnancies, Sexually Transmitted
Infections and HIV infections in Europe... 2003. s.80
24
3. Społeczne, demograficzne i psychologiczne następstwa przedwczesnej
inicjacji seksualnej  przegląd literatury światowej
Zmiany w obyczajowości seksualnej nastolatków, w szczególności
obni\
anie wieku inicjacji, powinny być przedmiotem zainteresowania i troski
środowiska medycznego i naukowego, a przede wszystkim osób
odpowiedzialnych za politykę społeczną, edukację i wychowanie. Wczesna
inicjacja seksualna wymaga szczególnej uwagi ze względu na jej liczne mo\
liwe
konsekwencje, zarówno bli\
sze jak i dalsze, które mogą obejmować ró\
ne sfery
\
ycia i powodować negatywne skutki nie tylko w wymiarze zdrowotnym, ale
tak\
e społecznym, demograficznym i emocjonalnym.
Tematyka konsekwencji wczesnych związków seksualnych w Polsce jest
zagadnieniem stosunkowo nowym i jeszcze mało rozpoznanym w literaturze
naukowej, dlatego skupiono się tu na informacjach z literatury światowej.
Z danych epidemiologicznych wynika, \
e depresja jest dość częsta wśród
nastolatków, a samobójstwa są jedną z głównych przyczyn zgonów w tej grupie
wieku. Wśród czynników, które mogą być powiązane z taką sytuacją jest
wskazywana wczesna inicjacja seksualna.
Ostatnie badania wskazujÄ…, \
e nastolatki, które rozpoczęły \
ycie
seksualne wpadają w depresję, podejmują próby samobójcze, doświadczają
aktów przemocy i wchodzą w ryzykowne zachowania seksualne (m.in. Hallfors
et al.,2004, Hallfors et al.,2005, Shrier et al., 2001, Burgeet al., 1995; Adcock,
1991). Analiza danych z badania National Longitudinal Study of Adolescent
Health zrealizowanego w USA w 1994 roku, które objęło ponad 13400 uczniów
od siódmej do 11 klasy wykazała, \
e doświadczenie inicjacji seksualnej
zwiększało istotnie statystycznie ryzyko depresji, myśli i prób samobójczych.
Ryzyko to (odds) było jeszcze większe w sytuacji, gdy młodzi pili alkohol i/lub
palili papierosy oraz brali narkotyki. Dziewczęta rzadziej podejmowały
25
zachowania ryzykowne (alkohol, narkotyki) ni\
chłopcy, ale te które się
zaanga\
owały w nie były wielokrotnie bardziej skłonne do myśli samobójczych
i miały symptomy depresji ni\
pozostałe. Wielowymiarowe analizy ze
zmiennymi kontrolnymi potwierdziły, \
e wczesny seks oraz narkotyki
zwiększają prawdopodobieństwo depresji, szczególnie wśród dziewcząt
(Hallfors et al.,2005). Do podobnych wniosków doszli autorzy na podstawie
kolejnego badania Longitudinal Study of Adolescent Health (Wave II, 1996),
które objęło ponad 6500 nastolatków. Gdy porównywano nastolatków, zarówno
chłopców jak i dziewczęta, którzy mieli doświadczeniem inicjacji seksualnej do
tych, którzy takich doświadczeń nie mieli, to ci pierwsi byli mniej szczęśliwi,
bardziej skłonni do depresji i częściej usiłowali popełnić samobójstwo (w ciągu
ostatniego roku). Wszystkie ró\
nice były statystycznie istotne. Warto dodać, ze
prawie trzy czwarte (72%) aktywnych seksualnie nastolatek \
ałowało, \
e
podjęło \
ycie seksualne i chętnie odło\
yłoby rozpoczęcie współ\
ycia na czas
póz
niejszy, gdyby było to mo\
liwe (Rector et al., 2003).
Tak\
e i w innych rejonach świata młodzi ludzie \
ałują, \
e podjęli
współ\
ycie seksualne jako nastoletnie osoby, szczególnie jeśli było to bardzo
wcześnie. Reprezentacyjne badanie 14-latków w Szkocji w 1996/1997 roku
(ponad 3600 chłopców i 3700 dziewcząt) pokazało, \
e 18% chłopców i 15%
dziewcząt miało ju\
doświadczenie inicjacji seksualnej. Co trzecia z dziewcząt
oraz 27% chłopców powiedziało, \
e zdarzenie to miało miejsce zbyt wcześnie, a
13% dziewcząt i 5% chłopców powiedziało, ze nie powinno się to zdarzyć w
ogóle (Wight et al., 2000).
Badanie zrealizowane w Nowej Zelandii w 1993/1994 roku na próbie osób,
które były w wieku 21 lat w momencie badania wskazuje, \
e częściej \
ałują
swoich zachowań osoby, które w momencie inicjacji miały poni\
ej 16 lat
(Dickson et al., 1998). Mediana wieku inicjacji seksualnej w badanej grupie
wynosiła 17 lat dla mę\
czyzn i 16 lat dla kobiet. Kobiety częściej \
ałowały
26
swoich wcześniejszych decyzji i chętnie przeło\
yłby inicjację na okres
póz
niejszy. Kobiety tak\
e często czuły się przymuszone do współ\
ycia, w
szczególności te, których inicjacja przypadła na wiek 14 lat lub ni\
szy.
Jednocześnie osoby, które postanowiły powstrzymać się od
podejmowania kontaktów seksualnych mają większe poczucie własnej wartości
ni\
ci, którzy podjęli takie kontakty lub planowali je podjąć (Whitaker et.al,
2000). Związek pomiędzy poziomem poczucia własnej wartości a aktywnością
seksualnÄ… mo\
e być ró\
ny dla chłopców i dziewcząt, ale dla obydwu płci niskie
poczucie własnej wartości jest połączone ze wzrostem ryzykownych zachowań
seksualnych (Shrier et al., 2001).
Z drugiej strony nale\
y pamiętać, i\
niska samoocena czy skłonności
depresyjne mogą zwiększać ryzyko podejmowania wczesnych związków
seksualnych jako  środek leczniczy na inne problemy. Jednak\
e aktywność
seksualna jest na ogół jeszcze bardziej destrukcyjna dla psychiki młodych osób i
mo\
e zwielokrotnić te problemy. Tym bardziej, \
e zaanga\
owanie w jedno z
zachowań ryzykownych istotnie zwiększa ryzyko innych takich zachowań
(Lowry et al, 1994; Mellanby 1993; Shrier et al., 1999; Kowaleski-Jones, Frank,
1998). Rezultaty z badania Youth Risk Behavior Survey , którym objęto 11631
uczniów szkół średnich w USA pokazały, \
e 83% tych którzy nie pili alkoholu,
nie palili papierosów i nie brali narkotyków nie mieli tak\
e inicjacji seksualnej, i
odwrotnie ryzyko podjęcia współ\
ycia seksualnego oraz większej liczby
partnerów (czterech i więcej) współwystępowało z doświadczeniem innych
zachowań ryzykownych (Lowry et al., 1994). Dziewczęta, które współ\
yły
seksualnie, w porównaniu do tych które nie miały stosunków seksualnych,
siedmiokrotnie częściej paliły papierosy i dziesięciokrotnie częściej brały
marihuanę. Podobnie i chłopcy, którzy deklarowali współ\
ycie w wieku do16
lat, 4-krotnie częściej palili papierosy i 6-krotnie częściej pili w większej ilości
alkohol ni\
pozostali (Orr et al., 1991). Te destrukcyjne zachowania sÄ… tym
27
bardziej ze sobą powiązane im młodsze są osoby w nie się anga\
ujÄ…ce (Shrier et
al., 1996).
Wyniki badań zrealizowanych w Finlandii wśród uczniów klas ósmych i
dziewiątych, którzy mieli doświadczenie inicjacji seksualnej (11800 dziewcząt i
10400 chłopców) za pomocą kwestionariusza pozwalającego na ocenę stanu
psychicznego w wymiarze depresji pokazały silną korelację pomiędzy liczbą
partnerów seksualnych a poziomem depresyjności, dla ka\
dej z płci. Ryzyko
depresji wzrastało tak\
e dla osób nie stosujących antykoncepcji (Kosunen et al.,
2003).
Wiele badań pokazuje, i\
niski wiek w momencie podjęcia aktywności
seksualnej, szczególnie przez dziewczęta, mo\
e powodować póz
niejsze
problemy psychiczne w postaci niskiej samooceny, depresji, a tak\
e
ryzykownych zachowań, w tym podejmowanie współ\
ycia z wieloma
partnerami i nie stosowanie antykoncepcji (O Donnell et al., 2001). Wiele
problemów natury psychicznej powiązanych z wczesną inicjacją seksualną mo\
e
wystąpić w wieku dorosłym. Dotyczy to szczególnie kobiet, które były
przymuszone do odbycia stosunku seksualnego w bardzo młodym wieku lub w
dzieciństwie (Coid et al.,2001; Browning, Laumann 1997). Kontakty seksualne
w bardzo młodym wieku mogą być połączone z przymusem, na co wskazują
wyniki niektórych badań (Wight et al., 2000).
Populacyjne badanie National Survey of Sexual Attitudes and Lifestyles
2000 , którym objęto ponad 11 tys. kobiet w wieku 26-44 lata w Wielkiej
Brytanii ujawniło, \
e wiele kobiet doświadcza ró\
nych problemów w sferze
\
ycia seksualnego, co przekłada się tak\
e na jakość \
ycia w ogóle (Mercer et al.,
2005). Brak pełnej satysfakcji i problemy związane z \
yciem seksualnym w
\
yciu dorosłym istotnie były związane z doświadczeniem pierwszego stosunku
seksualnego, w szczególności były tu wa\
ne takie elementy jak przymus,
poczucie \
alu, zale\
ność decyzji i niezastosowanie antykoncepcji. Jak opisano
28
wy\
ej, z wczesną inicjacją seksualną łączyć się mo\
e występowanie wielu z
tych negatywnych elementów.
4. Wczesna inicjacja seksualna a wielopartnerstwo
Odkładanie inicjacji seksualnej na wiek póz
niejszy jest bardzo wa\
ne z
punktu widzenia zdrowia prokreacyjnego, w tym w zapobieganiu infekcjom
przenoszonym drogą płciową (m.in. Genuis, Genuis, 2004). Ryzyko zaka\
enia
chorobami przenoszonymi drogą płciową wzrasta wraz z liczbą partnerów
seksualnych (tak\
e liczbą partnerów tych partnerów), a wielopartnerstwo jest
zwiÄ…zane z wczesnÄ… inicjacjÄ… seksualnÄ….
Badania nastolatków w miejskich szkołach średnich w USA pokazały, i\

tylko jedna trzecia aktywnych seksualnie nastolatków miała jednego partnera, co
czwarty miał dwóch partnerów, a ponad 40 % trzech i więcej. Respondenci,
których inicjacja seksualna przypadła na wiek 13 lat i mniej mieli 9-krotnie
większe ryzyko posiadania trzech lub większej liczby partnerów seksualnych
ni\
osoby, których inicjacja była w wieku 16 lat (Durbin et al. 1993).
Autorzy Santelli i inni (1998) oszacowali udział osób mających wielu
partnerów seksualnych oraz badali czynniki ryzyka związane z
wielopartnerstwem. Swoje analizy oparli na badaniu National Health Interview
Survey and Youth Risk Behavior Survey 1992 , które jest reprezentacyjne dla
młodych Amerykanów w wieku 12-21 lat . Wśród badanych 63% kobiet i 64%
mÄ™\
czyzn miało doświadczenie inicjacji seksualnej. Tylko 20% kobiet i 13%
mÄ™\
czyzn z doświadczeniem inicjacji miało jednego partnera seksualnego.
Udział osób mających sześciu i więcej partnerów narastał dla wieku od 14 lat do
21 lat odpowiednio od 8% do 31% dla kobiet i od 14% do 45% dla mÄ™\
czyzn.
Wśród tych, którzy mieli doświadczenie inicjacji, 15% kobiet i 35% mę\
czyzn
miało dwóch lub więcej partnerów w ciągu trzech miesięcy przed badaniem.
29
Niski wiek inicjacji był czynnikiem istotnie wpływającym na ryzyko posiadania
dwóch i więcej partnerów. Alkohol oraz narkotyki dodatkowo zwiększały odds
wielopartnerstwa.
Tak\
e młodzi Polacy, którzy podejmują \
ycie seksualne w wieku
kilkunastu lat deklarują często kontakty z więcej ni\
jednym partnerem
seksualnym. Z danych pochodzÄ…cych z badania Zdrowie subiektywne,
zadowolenie z \
ycia i zachowania zdrowotne uczniów szkół ponadgimnazjalnych
w Polsce& 2005 zrealizowanego wśród uczniów 16- i 18-letnich wynika, i\

60% chłopców i ok. 30% dziewcząt, którzy mieli doświadczenie inicjacji
seksualnej, miało więcej ni\
jednego partnera (tabl.4). Co czwarty chłopiec w tej
grupie deklarował posiadanie dwóch, a ponad 35% - trzech i więcej partnerów
seksualnych; dla dziewcząt było to odpowiednio prawie 20% i 13%. Warto
podkreślić, \
e odpowiedzi uczniów 16-letnich i 18-letnich z doświadczeniem
inicjacji, wskazują na taki sam udział osób mających dwóch lub więcej
partnerów seksualnych wśród chłopców młodszych i starszych w momencie
badania i tylko minimalnie wy\
szy wśród dziewcząt starszych (33% vs 30%).
Zakładają, \
e osoby 16-letnie z doświadczeniem inicjacji seksualnej mogą mieć
jeszcze dalszych partnerów seksualnych, tym bardziej, \
e zwiÄ…zki uczuciowe
młodszych nastolatków są mniej trwałe ni\
starszych, wynik taki pośrednio
świadczy o tym, i\
wczesna inicjacja sprzyja podejmowaniu kontaktów
seksualnych z większą liczbą partnerów.
Badanie przekrojowe osób nastoletnich, które opisano wy\
ej, nie pozwala na
bezpośrednie wnioskowanie o liczbie partnerów seksualnych w dłu\
szej
perspektywie \
ycia seksualnego dlatego korzysta się z badań retrospektywnych,
które obejmują osoby dorosłe.
30
 Przykłady takich badań mo\
na znalez
ć w literaturze amerykańskiej.
PotwierdzajÄ… one jednoznacznie, i\
wczesna inicjacja Å‚Ä…czy siÄ™ z
wielopartnerstwem.
Wśród 3300 nigdy nie zamę\
nych kobiet w wieku 15-44 lata, które
zostały objęte populacyjnym badaniem National Survey of Family Growth (IV
Wale, 1988) kobiety, których wiek inicjacji był poni\
ej 17 lat miały istotnie
większe ryzyko w swojej historii relacji seksualnych mieć więcej ni\
jednego
partnera w porównaniu do kobiet, które w momencie inicjacji były w wieku co
najmniej 17 lat ( Seidman et al., 1994).
W kolejnej cyklu tych samych badań National Survey of Family Growth
1995 (Rector et al., 2003) badano tak\
e powiązanie pomiędzy wczesną inicjacją
seksualną a liczbą partnerów seksualnych oraz human well-being. Zasadniczy
wniosek był analogiczny do tego sprzed siedmiu lat, im wcześniej kobiety
rozpoczynały \
ycie seksualne, tym większą liczbę partnerów seksualnych
pozamał\
eńskich miały w historii swojego \
ycia. W dalszej konsekwencji
badanie ujawniło, \
e wczesna inicjacji i wielopartnerstwo sÄ… powiÄ…zane z
wieloma innymi negatywnymi skutkami w \
yciu, włączając większy udział osób
z infekcjami przenoszonych drogą płciową, większy udział cią\
i urodzeń
pozamał\
eńskich, samotne macierzyństwo, nietrwałość związków mał\
eńskich,
ubóstwo materialne kobiet i dzieci, wzrost natę\
enia przerwań cią\
, wzrost
depresji oraz małe poczucie szczęścia i zadowolenia z \
ycia. Warto dodać, \
e
badanie to objęło ponad 10 tys. kobiet i jest reprezentacyjne dla populacji kobiet
w USA w wieku 15-44 lata.
Kobiety, które rozpoczynały \
ycie seksualne (z własnej woli) będąc w wieku 13
lub 14 lat miały średnio trzynastu (!) pozamał\
eńskich partnerów seksualnych.
Dla porównania dla kobiet, których inicjacja przypadła na wiek 19-20 lat średnia
31
liczba partnerów wynosiła 4,5, a dla kobiet, które były w wieku 23-25 lat w
momencie inicjacji  średnia liczba partnerów spadła do 2,7 (rys. 3).
Autorzy omawianego raportu (Rector te al., 2003) wyznaczyli wskaz
nik
określający liczbę partnerów seksualnych przypadających na jeden rok
aktywności seksualnej (turnover rate). Im młodsze były osoby podejmujące
inicjacjÄ™ tym wy\
szy był ten wskaz
nik. Dla kobiet, których inicjacja seksualna
przypadła na wiek 13-14 lat, był on czterokrotnie wy\
szy ni\
dla kobiet, które
podjęły współ\
ycie majÄ…c powy\
ej 20 lat. Wskaz
nik turnover rate dla kobiet,
które były aktywne seksualnie w wieku 13-14 lat wynosił 1,2 co oznacza, \
e
miały one średnio 1,2 partnerów na rok (aktywności seksualnej), dla dziewcząt
17-18- letnich wskaz
nik ten wynosił 0,6, podczas gdy dla kobiet starszych (21-
22 lata w momencie inicjacji) liczba partnerów wynosiła 0,3 na rok ich
aktywności seksualnej (rys.4).
Wyniki z tego badania potwierdzajÄ… tak\
e inne wnioski w zakresie skutków
wczesnej inicjacji np. w wymiarze samopoczucia psychicznego. Ponad połowa z
grupy kobiet, które odło\
yły inicjację seksualna do wieku co najmniej 20 lat
było zadowolonych ze swojego \
ycia i stwierdziła, \
e są bardzo szczęśliwe
 very happy in life . Wśród kobiet z bardzo wczesną inicjacją (w wieku 13 lub
14 lat) takÄ… odpowiedz
dała tylko co trzecia z nich.
32
Rys.3. Liczba partnerów seksualnych (średnia) według wieku inicjacji seksualnej kobiet /Na podstawie
badania National Survey of Family Growth 1995/
y
ródło: Rector et. Al., 2003 str.4
Rys. 4 Wskaz
nik turnover rate  średnia liczba partnerów seksualnych przypadająca na jeden rok
aktywności seksualnej.
/Na podstawie badania National Survey of Family Growth 1995/
y
ródło: Rector et. Al., 2003 str.5.
33
5. Społeczne, psychologiczne i demograficzne aspekty cią\
i rodzicielstwa
u nastolatek
CiÄ…\
e i urodzenia przez nastolatki  dane epidemiologiczne
W większości krajów zachodnich od początku lat sześćdziesiątych i w
latach siedemdziesiątych odnotowano znaczny wzrost urodzeń wśród nastolatek.
Nale\
y podkreślić, i\
wzrost ten przypadł na okres rewolucji seksualnej i był
bezpośrednią konsekwencją zmian w obyczajowości seksualnej nastolatków
połączonych z coraz wcześniejszą inicjacją seksualną.
Współczynniki płodności utrzymujące się na stałym poziomie od 10 do 30
urodzeń na 1000 kobiet w wieku 15-19 lat, w ciągu kilku lat wzrosły nawet dwu
i trzykrotnie. W USA notowano ponad 100 urodzeń na 1000 dziewcząt w wieku
15-19 lat rocznie, przy coraz częstszych urodzeniach przez dziewczęta w wieku
14 lat i mniej. Wśród nastolatek europejskich wzrost urodzeń został
zapoczątkowany w krajach skandynawskich, następnie wystąpił we wszystkich
krajach Europy Zachodniej, a z około 10-15-letnim opóz
nieniem nastąpiła faza
wzrostu natÄ™\
enia urodzeń w krajach Europy Południowej (Włochy, Portugalia,
Hiszpania, Grecja) osiągając poziom 30- 50 urodzeń na 1000 nastolatek. Po
kilkunastu latach trwania fazy wysokiej płodności nastąpił spadek natę\
enia
urodzeń wśród nastolatek i ostatecznie współczynniki płodności ustabilizowały
się w większości krajów na stosunkowo niskim poziomie, poza Wielka Brytanią
i USA (Darroch et al. 2001; Konsula 2003; Wróblewska, 2002). Natę\
enie
urodzeń przez nastolatki w USA, które jest dwu- i trzykrotnie wy\
sze ni\

notowane w innych krajach zachodnich, a tak\
e wy\
sze wskaz
niki zaka\
eń
STD w tym kraju, wyjaśniane są m.in. poprzez większą liczbę partnerów
seksualnych wśród nastolatków w USA (Darroch, Singh 2001). Pewne światło
w poszukiwaniu wyjaśnień natę\
enia urodzeń przez nastolatki rzucają dane o
przerwaniach ciÄ…\
, które są opisane dalej.
34
 W Polsce jeszcze na początku lat dziewięćdziesiątych na ka\
de 1000
nastolatek w wieku 15-19 lat przypadało ponad 30 urodzeń. Po krótkotrwały
wzroście w latach 1989-1992 nastąpił wyraz
ny trend spadkowy w natÄ™\
eniu
urodzeń przez nastolatki i w roku 2004 współczynnik płodności był o połowę
ni\
szy ni\
na początku lat 90. Poziom współczynników płodności nastolatek w
Polsce ogółem oraz według wieku przedstawia tablica 5. We wszystkich
grupach wieku nastąpiło obni\
enie natÄ™\
enia urodzeń wśród nastolatek,
jednak\
e największy spadek wystąpił w grupach najstarszych. Dla dziewcząt 19-
letnich płodność w roku 2004 była prawie trzykrotnie ni\
sza ni\
na poczÄ…tku lat
90. i wynosiła 33 urodzenia na 1000 kobiet w porównaniu do 90%0 w roku
1991. Dla dziewcząt 18-letnich był to spadek z 50%0 do 21%0, dla 17-letnich z
ponad 20%0 do 10%0, 16-letnich z 7%0 do 4%0, a dla najmłodszych z 2%0 do
1,1%0 . Obni\
a siÄ™ tak\
e absolutna liczba urodzeń dzieci przez nastolatki, i tak w
1990 roku wynosiła 44 tys., w 1995 roku 35 tys., w 2000 roku - ponad 27 tys., a
w roku 2004 nieco ponad 20 tys. Około połowa urodzeń przypada na kobiety
19-letnie; pozostałe urodzenia w tej grupie w 2004 roku kształtowały się
następująco: matkami w wieku 18 lat zostało ponad 6 tys. dziewcząt, 2,5 tys.
ukończyło lat 17, tysiąc miało zaledwie lat 16, a prawie 300 dziewcząt zostało
matkami przed ukończeniem 16 roku \
ycia4.
Jednocześnie odnotować nale\
y trzykrotny wzrost udziału urodzeń
pozamał\
eńskich wśród nastoletnich matek w Polsce. W 1990 roku co piąte
urodzenie przez matki, które były w wieku 19 lat lub mniej było urodzeniem
pozamał\
eńskim, a w 2004 roku odsetek takich urodzeń wyniósł prawie 60%
(67% w miastach i 48% na wsi).
Poziom płodności nastolatek w Polsce zbli\
a siÄ™ do poziomu notowanego
w większości krajów Europy Zachodniej czyli ok. 10 urodzeń na 1000
dziewczÄ…t w wieku 15-19 lat, a nawet jest ni\
szy ni\
w niektórych z tych
4
Dane pochodzÄ… z Rocznika Demograficznego 1991, 2001 i 2005, GUS Warszawa.
35
krajów. Wy\
sze ni\
Polsce współczynniki płodności nastolatek notuje się w
Portugalii, Grecji i Irlandii, gdzie wynoszÄ… ok.20%0 oraz w Wielkiej Brytanii -
prawie 30%0. Najni\
sze wskaz
niki urodzeń wśród nastolatek notowane są w
Holandii, Szwajcarii, WÅ‚oszech, Szwecji, Hiszpanii i Danii  ok. 6-8%0. W
krajach Europy Centralnej i Wschodniej płodność nastolatek jest wy\
sza ni\
w
Polsce i przekracza 20 urodzeń na 1000 (w Słowacji, na Węgrzech, Litwie,
Białorusi, Estonii i Rosji), a w Rumunii, Bułgarii i na Ukrainie wynosi ok. 40
na 1000 (tabl. 6) (Recent Demographic Developments in Europe 2004).
Tabl.5. Urodzenia przez nastolatki w Polsce w latach 1985-2004
/na 1000 kobiet w wieku 15-19 lat/
w wieku
Ogółem
15 lat i mniej 16 lat 17 lat 18 lat 19 lat
1985 35,1 1,8 7,0 21,0 49,6 96,3
1986 32,8 1,5 6,3 19,9 46,3 92,9
1987 32,2 1,7 6,4 19,7 46,7 91,6
1988 31,7 1,6 6,0 19,7 46,3 92,9
1989 30,7 1,7 6,1 19,4 45,6 89,9
1990 31,5 1,7 6,6 20,1 47,1 89,5
1991 32,2 1,9 6,8 21,2 48,9 90,0
1992 29,3 1,8 6,5 19,1 43,4 82,0
1993 27,2 1,7 6,2 18,0 40,2 74,2
1994 25,7 1,7 5,8 16,7 37,1 69,0
1995 22,0 1,4 4,6 14,4 32,3 58,6
1996 21,1 1,3 4,8 13,6 30,1 56,9
1997 19,5 1,3 4,4 13,1 27,9 51,5
1998 19,1 1,3 4,3 12,7 26,3 48,9
1999 17,5 1,3 4,2 11,9 25,5 45,4
2000 16,9 1,2 4,3 11,9 24,1 42,6
2001 15,8 1,2 4,3 11,6 23,3 37,2
2002 15,0 1,2 3,9 10,8 22,8 36,0
2003 14,5 1,1 3,4 10,4 21,8 35,1
2004 13,8 1,1 3,6 9,5 21,2 33,3
y
ródło: Obliczenia własne na podstawie Roczników Demograficznych GUS z lat 1986-2005
36
Table 6. Płodność nastolatek w wybranych latach od 1980 do 2003, przegląd międzynarodowy
Country 1980 1985 1990 1995 2000 2003
Japan 3,6 4,0 3,6 3,9 3,9
Italy 20,9 12,7 9,0 6,9 7 6,8*
Netherlands 9,2 6,8 8,3 5,8 7,2 7,7*
Sweden 15,8 11,0 14,1 7,7 7,2 6,0
Denmark 16,8 9,1 9,1 8,3 7,7 6,2
Spain 25,8 18,5 11,9 7,8 8,6 9,6*
France 25,4 16,9 13,3 10 10,9 11*
Austria 34,5 24,4 21,2 15,6 13,5 13,1
Poland 32,9 35,1 31,5 21,1 18,7 14,5
Latvia 39,9 42,6 50,0 25,5 19,2 16,6
Portugal 41,0 33,0 24,1 20,9 21,5 20,4*
Hungary 68,0 51,5 39,5 29,5 23,5 20,8
Slovak Republic 48,2 51,8 45,5 32,3 23,8 20,6
Estonia 44,6 43,9 53,6 33,4 25,7 22,1*
Lithuania 28,0 22,1 41,6 36,7 25,8 20,6
Belarus 31,4 32,8 43,8 39 28,2 23,4
Russian Federation 43,6 46,9 55,6 45,6 28,2 27,6
United Kingdom 31,0 28,8 31,2 28,8 29,4 26,9
Romania 72,3 57,3 51,5 42 38,7 34,0
Bulgaria 81,2 77,4 69,9 49,6 47,8 40,4
United States 53,0 51,0 59,9 54,4 54,1
Note: * Ostatnie dane z roku 2002.
z
róło: Recent Demographic Developments in Europe 2004, Council of Europe, Strasbourg 2005 oraz Roczniki
Demograficzne GUS.
Przerwania ciÄ…\
u nastolatek
Analizy opierające się na danych dotyczących legalnej aborcji wśród
nastolatek wskazujÄ…, i\
w większości krajów współczynniki przerwań cią\

(abortion rate) sÄ… na poziomie zbli\
onym do współczynników urodzeń, a w
niektórych krajach nawet wy\
sze. W Szwecji, Norwegii, Danii, Finlandii, a
tak\
e w Rosji i na Białorusi więcej ni\
połowa cią\
nastolatek kończy się
aborcjÄ… (abortion ratio przekracza 50%), a w Szwecji wynosi prawie 70%
(tabl.7).
W większości krajów Europy Zachodniej natę\
enie aborcji utrzymuje siÄ™ na
poziomie od ok. 4-5 na 1000 dziewczÄ…t w wieku 15-19 lat w takich karach jak
Holandia, Belgia, Niemcy, WÅ‚ochy i Hiszpanii, do ok. 20 na 1000 w Szwecji,
37
Wielkiej Brytanii i Norwegii. W Europie Centralnej i Wschodniej, stosunkowo
wysokie natÄ™\
enie aborcji notowane w latach 80. uległo obni\
eniu, z wyjÄ…tkiem
Węgier i Bułgarii, gdzie utrzymuje się na poziomie ok. 30%0. W Czechach i
Słowacji, a więc krajach sąsiadujących z Polską, współczynnik aborcji wśród
nastolatek jest dwukrotnie ni\
szy ni\
współczynnik urodzeń i wynosi ok. 10-12
na 1000 (Singh, Darroch, 2000).
Bardziej szczegółowe zestawienia dla nastolatek według wieku pokazują
zró\
nicowanie występujące pomiędzy natę\
eniem ciÄ…\
i przerwaniami ciÄ…\

zale\
ne od wieku dziewcząt. Abortion ratio wśród dziewcząt nieletnich w
większości krajów przekracza 50% i jest zdecydowanie wy\
sze ni\
notowane
wśród nastolatek starszych (w wieku 18-19 lat). Oznacza to, \
e ciÄ…\
a
dziewczyny w wieku 17 lat lub młodszej ma większą szansę zakończyć się
aborcjÄ… ni\
urodzeniem dziecka. Udział cią\
kończących się aborcją u nieletnich
dziewczÄ…t jest najwy\
szy w krajach Europy Północnej, gdzie wynosi powy\
ej
80% w Szwecji i Danii i powy\
ej 70% w Norwegii i Estonii. W innych
rejonach Europy jest tak\
e wysoki i wynosi ponad 60% w takich krajach jak
Francja, Słowenia, Szkocja, a w pozostałych krajach sięga ok. 50% (tabl.8).
Wśród nastolatek starszych, które zaszły w cią\
Ä™ majÄ…c 18 lub 19 lat, wskaz
niki
te w większości krajów są ni\
sze ni\
notowane dla dziewcząt młodszych.
Najni\
szy udział cią\
zakończonych aborcją w wieku 18-19 lat notowany jest na
SÅ‚owacji, w Czechach i Belgii, gdzie wynosi mniej ni\
30%.
38
Tabl. 7. Współczynniki urodzeń i przerwań cią\
wśród nastolatek (na 1000 kobiet w wieku
15-19 lat) oraz udział cią\
zakończonych aborcją (abortion ratio) w krajach Europy
y
ródło: Reproductive health behaviour of young Europeans& , Bajos, Guillaume, 2003, s.64
39
Tabl. 8. Współczynniki urodzeń, przerwań cią\
i współczynniki cią\
wśród nastolatek według
wieku (na 1000 kobiet w wieku15-17lat i 18-19 lat) oraz udział cią\
zakończonych
aborcją (w %)  Przegląd międzynarodowy
y
ródło: Singh S, Darroch JE., 2000, Adolescent pregnancy and childbearing: levels and trends in
developed countries& s.14.
40
Demograficzne, społeczne i psychologiczne konsekwencje wczesnego
macierzyństwa
Z biologicznego punktu widzenia ciÄ…\
a u osoby nastoletniej nie stanowi
zagro\
enia i nie czyni szkody sama w sobie, ale w praktyce, jest zwiÄ…zana z
częstszym występowaniem ró\
nych negatywnych konsekwencji, tak\
e w
wymiarze zdrowotnym. Komplikacje w trakcie ciÄ…\
u nastolatek obejmujÄ…
wy\
sze ryzyko wystąpienia anemii, zatruć oraz nadciśnienia. Wśród
konsekwencji zdrowotnych dla dziecka wymienia siÄ™ niskÄ… masÄ™ urodzeniowÄ…,
większe ryzyko porodu przedwczesnego, umieralności okołoporodowej i w
wieku niemowlęcym, a tak\
e wy\
szą częstość poronień przy następnych cią\
ach
(Carlson et al. 1986; Card 1981; Wellings et al. 1999, Valkonen 2001;
Wróblewska 2002).
Zasadniczo jednak w literaturze podkreśla się negatywne konsekwencje
wczesnego macierzyństwa w wymiarze społecznym. Nale\
y do nich ni\
szy
poziom wykształcenia kobiet, które urodziły dziecko jako osoby nastoletnie,
trudności w przebiegu kariery zawodowej oraz gorsza sytuacja ekonomiczna w
porównaniu do osób, które zostały matkami póz
niej (m.in. Hofferth et al. 2001,
Wellings et al. 1999, Manlove et al., 2000, Maynard, 1996).
W analizach zwraca się uwagę na zło\
oność występujących tu powiązań i fakt,
i\
niektóre z tych konsekwencji mogą być rezultatem porównawczo gorszych
warunków i sytuacji społeczno-ekonomicznej, w której wychowywały się
nastoletnie matki przed zajściem w cią\
Ä™ i urodzeniem dziecka ni\
te, które nie
zostały matkami w tak młodym wieku. Wielowymiarowe analizy ze zmiennymi
kontrolnymi skorelowanymi z sytuacją społeczną i ekonomiczną w rodzinie
pochodzenia czyli uwzględniające status społeczny i ekonomiczny nastoletnich
matek przed zajściem w cią\
ę, zmniejszały występujące ró\
nice w dalszym
przebiegu kariery szkolnej i zawodowej kobiet, ale ich nie wyeliminowały
(Carlson et al. 1986, Wellings et al. 1999, Hofferth et al. 2001).
41
 Wyniki otrzymane na podstawie badania National Survey of Sexual
Attitudes and Lifestyles 1991 zrealizowanego w Anglii i obejmujÄ…cego ponad 18
tys. osób w wieku 15-59 lat pokazało tak\
e, i\
wczesna inicjacja seksualna i
niski poziom wykształcenia są czynnikami, które niezale\
nie zwiększają ryzyko
wczesnego macierzyństwa, a jednocześnie, jeśli wystąpią razem, powodują
jeszcze większą szansę na urodzenie dziecka przez kobietę nastoletnią. Zmienną
pośredniczącą jest przerwanie cią\
y, na które częściej decydowały się
dziewczęta lepiej wykształcone (Wellings et al. 1999).
Badania powiązań występujących pomiędzy wczesnym macierzyństwem
oraz uzyskanym poziomem wykształcenia zostały zrealizowane tak\
e w USA
(Hofferth et al. 2001). Analizowano wyniki z dwóch badań: National
Longitudinal Survey of the Labor Market Experience of Youth (NLSY) oraz
Panel Study of Income Dynamics (PSID). Badanie NLSY było realizowane
corocznie od 1978 do 1994 roku i obejmowało osoby, które były w wieku 14-21
lat na początek badania tj. w grudniu 1978 roku. Drugie z tych badań jest tak\
e
reprezentacyjne dla populacji w USA, a dane były zbierane od 1968 roku do
1995 roku i obejmowały wiele informacji o sytuacji gospodarstwa domowego i
jego członkach. Wśród badanych kobiet było 20% tych, które urodziły dziecko
będąc nastolatką w badaniu NLSY i 24% w badaniu PSID. Dla większej
eliminacji wpływu ró\
nic społecznych i ekonomicznych związanych ze
środowiskiem rodzinnym na obserwowane póz
niej ró\
nice w sytuacji \
yciowej
kobiet, które miały doświadczenie wczesnego macierzyństwa i pozostałymi,
wyró\
niono dodatkowo próbę sióstr (rodzeństwa).
Rezultaty potwierdziły, i\
wczesne macierzyństwo redukowało czas edukacji i
szansę ukończenia nie tylko szkoły wy\
szej, ale tak\
e i średniej. Znaczenie miał
tak\
e fakt czy urodzenie dziecka miało miejsce w wieku 18-19 lat czy te\

młodszym tzn. przed ukończeniem 18 roku \
ycia. Szansa ukończenia szkoły
średniej przez nieletnie matki w porównaniu do kobiet, które urodziły pierwsze
dziecko w wieku 30 i więcej lat wynosiła tylko 0,3, a dla nastolatek starszych
42
(18-19 lat) wzrastała do 0,5. Dla próby  sióstr ró\
nice te były mniejsze, ale w
dalszym ciągu istotne i wynosiły odpowiednio 0,68 i 0,8. Ocena statystyczna
szans na uzyskanie dalszego poziomu wykształcenia (w badaniu był to college)
ujawniła jeszcze większe ró\
nice i odds dla ogółu nastoletnich matek spadł do
poziomu 0,15, co oznacza, \
e kobiety, które urodziły dziecko mając mniej ni\

20 lat 7-krotnie rzadziej kończyły szkołę wy\
szÄ… (Hofferth et al. 2001). Autorzy
badania pokazali tak\
e, i\
ten negatywny efekt macierzyństwa na poziom
wykształcenia występuje we wszystkich analizowanych kohortach
urodzeniowych kobiet, chocia\
dla osób młodszych notowane ró\
nice sÄ…
mniejsze, gdy\
wzrósł udział młodych matek kończących szkoły średnie.
Wśród innych skutków powiązanych z wczesnym macierzyństwem
wymienia siÄ™ tak\
e samotne macierzyństwo i związane z tym faktem obcią\
enia
społeczne w postaci zasiłków dla samotnych matek, a tak\
e nietrwałość
mał\
eństw zawieranych przez nastolatków (m.in. Heaton 2002; Kiernan 1996;
Singh et al.2001; Wellings et al. 1999; Wieczorek 1990; Wróblewska 2002;
Wróblewska 1999).
Jako przykład mo\
na podać wyniki badania trwałości mał\
eństw w Anglii.
Kobiety, które doświadczyły macierzyństwa przed ukończeniem 20 roku \
ycia i
zawarły mał\
eństwo miały trzykrotnie większą szansę rozwiez
ć się ni\

pozostałe (Wellings et al. 1999). Inne analizy potwierdziły tak\
e, i\
fakt zajścia
w ciÄ…\
ę przedmał\
eńską oraz zawarcie mał\
eństwa przez kobiety nastoletnie z
le
rokuje dla trwałości takich związków (Bumpass et al., 1991, Teachman, 2002,
Teachman, 2003).
Inne analizy dotyczące trwałości mał\
eństw dokonane w oparciu o dane z
badania National Survey of Family Growth 1995 wskazujÄ… na negatywne
znaczenie nie tylko przedmał\
eńskich relacji seksualnych, ale tak\
e
wielopartnerstwa, szczególnie jeśli miała miejsce kohabitacja z przyszłym
mÄ™\
em oraz z innym partnerem (Teachman, 2003).
43
 Dalsze konsekwencje, które podobnie jak status społeczny i ekonomiczny,
są równocześnie czynnikami współwystępującymi z wczesnym
macierzyństwem, to niepełne rodziny, w których dorastają dzieci nastoletnich
matek oraz powtarzanie zjawiska wczesnego macierzyństwa w kolejnych
generacjach (Kahn, Andersen 1992; Furstenberg et al. 1990; Wróblewska1991).
Szczegółowe analizy w zakresie trendów i determinant wczesnego
macierzyństwa w USA przeprowadzone w oparciu wyniki National Survey of
Family Growth pokazały, i\
córki nastoletnich matek, bez względu na kolor
skóry, mają większe ryzyko zostania matką w wieku nastoletnim ni\
córki
matek starszych (Kahn, Andersen 1992). Tak\
e dane z badania nastoletnich
matek w Polsce pozwoliły na podobny wniosek, i\
matkami nastoletnich matek
częściej były kobiety, które tak\
e miały doświadczenie wczesnego
macierzyństwa (Wróblewska 1991).
44
6. Piśmiennictwo
1. Adcock A.G., Nagy S., Simpson J. (1991), Selected risk factors in adolescent
suicide attempts, Adolescence No. 26, pp.817-828.
2. Bajos N., Guillaume A. (2003), Contraceptive practices and use of abortion
among adolescents and young adults in Europe. In: Reproductive health
behaviour of young Europeans. Vol.1. Population Studies No. 42. Council
of Europe Publishing. Council of Europe. Strasbourg.
3. Browning C., Laumann E. (1997), Sexual Contact between Children and
Adults: A Life Course Perspective , American Sociological Review, Vol.
62, No. 4 , pp. 540-560.
4. Bumpass L., Martin T., Sweet J. (1991), The Impact of Family Background
and Early Marital Factors on Marital Disruption, Journal of Family Issues,
Vol. 12, pp.22-42.
5. Card J. (1981), Long-term consequences for children of teenage parents,
Demography, 18(2): 137-156.
6. Carlson D., Labarba R., Sclafini J., Bowers C. (1986) Cognitive and motor
development in infants of adolescent mothers: a longitudinal analysis,
International Journal of Behaviour Development Vol. 9 , pp. 1 14.
7. Coid J, Petruckevitch A., Feder G., Chung W., Richardson J., Moorey
S.(2001), Relation between childhood sexual and physical abuse and risk of
revictimisation in women: a cross-sectional survey.Lancet, vol. 358, pp.
450-454.
8. Darroch J.E., Singh S., Frost J.J. (2001), Differences in Teenage Pregnancy
Rates among Five Developed Countries: The Roles of Sexual Activity and
Contraceptive Use. Family Planning Perspectives, Vol. 33(5), pp. 244-250
9. Dickson N., Paul C., Herbison P., Silva P. (1998), First sexual intercourse:
age, coercion, and later regrets reported by birth cohort. British Medical
Journal Vol.316, pp.29-33.
10. Durbin M., DiClemente R.J., Siegel D., Krasnovsky F., Lazarus N.,
Camacho T. (1993), Factors associated with multiple sex partners among
junior high school students, Journal of Adolescent Health Care No.14,
pp.202-207.
45
11. Edgardh K. (2000), Sexual behaviour and early coitarche in a national
sample of 17 year old Swedish girls, Sexually Transmitted Infections
No.76, pp.98-102.
12. Furstenberg F., Levine J. Brooks-Gunn J. (1990), The children of teenage
mothers: Patterns of early childbearing in two generations, Family
Planning Perspectives, Vol. 22, No. 22, pp 54-61
13. Genuis S.J., Genuis S. K. (2004), Managing the sexually transmitted disease
pandemic: A time for reevaluation, American Journal ofOobstetrics and
Gynecology Vol. 191, pp. 1103-1112.
14. Hallfors D., Waller M., Bauer D., Ford C. (2005), Which comes first in
adolescence - Sex and drugs or depression?, American Journal of
Preventive Medicine Vol. 29, No 3, pp. 163-170.
15. Hallfors D., Waller M., Ford C., Halpern C., Brodish P., Iritani B., (2004),
Adolescent Depression and Suicide Risk: Association with Sex and Drug
Behavior, American Journal of Preventive Medicine Vol. 27, No 3, pp.
224-231.
16. Heaton T. (2002), Factors Contributing to Increasing Marital Stability in the
United States, Journal of Family Issues, Vol. 23, No. 3, pp.392-409.
17. Hofferth S., Reid L., Mott F. (2001), The effects of early childbearing on
schooling over time, Family Planning Perspectives, Vol. 33, No.6, pp 259-
267.
18. Holzer J.Z., Kowalska I.(1997), Fertility and Family Surveys in Countries of
the ECE Region. Standard Country Report Poland, UN, New York and
Genewa.
19. Kahn J., London K. (1991), Premarital Sex and the Risk of Divorce, Journal
of Marriage and the Family, Vol. 53, No. 4, pp. 845-855
20. Kahn J., Anderson K. (1992), Intergenerational Patterns of Teenage Fertility,
Demography, Vol. 29, No. 1, pp. 39-57.
21. Kiernan K, 1996, Lone motherhood, employment and outcomes for children,
International Journal of Family Policy and Law, 3(3):233-249
22. Kontula O. (2003), Trends in Teenage Sexual Behaviour, Pregnancies,
Sexually Transmitted Infections and HIV infections in Europe. In:
Reproductive health behaviour of young Europeans. Volume 1. Population
46
Studies No. 42. Council of Europe Publishing. Council of Europe.
Strasbourg.
23. Kosunen E., Kaltiala-Heino R., Rimpelä M., and Laippala P. (2003), Risk-
taking sexual behaviour and self-reported depression in middle adolescence
 a school-based survey, Child: Care, Health and Development, Vol. 29
Issue 5 .
24. Kowaleski-Jones L., Frank M. (1998), Sex, contraception and childbearing
among high-risk youth: Do different factors influence males and females?
Family Planning Perspectives, vol.30 no. 4, pp. 163-169.
25. Lammers C., Ireland M., Resnick M, Blum, R. (2000), Influences on
adolescents' decision to postpone onset of sexual intercourse: A survival
analysis of virginity among youths aged 13 to 18 years, Journal of
Adolescent Health, Vol. 26, pp. 42-48.
26. Lowry R., Holtzman D., Truman B., Kann L., Collins J., Kolbe L. (1994 ),
Substance use and HIV-related sexual behaviors among US high school
students: are they related? Am J Public Health, Vol. 84, No.7, pp.1116
1120.
27. Manlove E., Terry E., Gitelson L. et al., 2000, Explaining Demographic
Trends in Teenage Fertility, 1980-1995. Family Planning Perspective
32(4):166-175
28. Mellanby A., Phelps F., Tripp J. (1993), Teenagers, sex, and risk taking.
British Medical Journal , Vol.307.
29. Mercer C.,Fenton K.,Johnson A., CopasA, MacdowallW., ErensB., Wellings
K (2005), Who Reports Sexual Function Problems? Empirical Evidence
From Britain's 2000 National Survey of Sexual Attitudes and Lifestyles.
Sexually Transmitted Infections, Vol. 8, pp..394-399.
30. O'Donnell L., O'Donnell C., Stueve A. (2001), Early sexual initiation and
subsequent sex-related risks among urban minority youth: The reach for
health study. Family Planning Perspectives, vol.33, pp.268-275.
31. Orr D.P., Beiter M., Ingersoll G. (1991), Premature sexual activity as an
indicator of psychosocial risk. Pediatrics, Vol. 87, No.2, pp.141-147.
32. Recent Demographic Developments in Europe 2004, Council of Europe
Publishing, Strasbourg 2005
47
33. Rector R., Kirk A., Noyes L. (2003), Sexually active teenagers are more
likely to be depresses and to attempt suicide, Report of the Heritage Center
for Data Analysis No. 03-04. The Heritage Foundation, Washington.
http://www.heritage.org/Research/Family/cda0304.cfm
34. Rector R., Kirk A., Noyes L., Shannan M. (2003a), The Harmful Effects of
Early Sexual Activity and Multiple Sexual Partners Among Women: A
Book of Charts. The Heritage Foundation, Washington.
http://www.heritage.org/Research/Family/wm303.cfm
35. Santelli J., Brener N., Lowry R., Bhatt A., Zabin L. (1998), Multiple sexual
partners among U.S. adolescents and young adults. Family Planning
Perspectives Vol. 30, pp.271-275.
36. Seidman S., Mosher W., Aral S. (1994), Predictors of High-Risk Behavior
in Unmarried American Women: Adolescent Environment as a Risk Factor,
Journal of Adolescent Health, Vol.15, pp.26-132.
37. Shrier L., Harris S., Sternberg M., Beardslee W. (2001), Associations of
depression, self-esteem, and substances use with sexual risk among
adolescents, Preventive Medicine, vol.33, No.3, pp.179-189.
38. Singh S, Darroch JE. (2000), Adolescent pregnancy and childbearing: levels
and trends in developed countries. Family Planning Perspective Vol. 32(1),
pp.14-23.
39. Singh S, Darroch JE.,et al. (2001), Socioeconomic disadvantage and
adolescent women s sexual and reproductive behavior: the case of five
developed countries. Family Planning Perspective Vol.33(6), pp.251-258.
40. Teachman J. 2002, Stability across cohorts in divorce risk factors,
Demography Vo. 39, pp.331-351.
41. Teachman J. 2003, Premarital Sex, Premarital Cohabitation, and the Risk of
Subsequent Marital Dissolution Among Women. Journal of Marriage and
Family , Vol. 65 Iss. 2 pp.444-455.
42. The Alan Guttmacher Institute, 1998: Into a New World. Young Women's
Sexual and Reproductive Lives., New York
Valkonen T. (2001), Trends in differential mortality in European countries, In:
Trends in mortality and differential mortality . Population Studies No. 36.
Council of Europe Publishing. Council of Europe. Strasbourg
48
43. Wellings K., Wadsworth J., Johnson A., Field J., Macdowall W. (1999),
Teenage fertility and life chances. Reviews of Reproduction Vol. 4, pp.184-
190.
44. Whitaker D., Miller K., Clark L. (2000), Reconceptualizing adolescent
sexual behavior: Beyond did they or didn t they?, Family Planning
Perspectives, Vol.32, No. 3 pp.111-117
45. Whitbeck L.B., Yoder K., Hoyt D., Conger R. (1999), Early Adolescent
Sexual Activity: A Developmental Study, Journal of Marriage and the
Family, Vol. 61, No. 4, pp. 934-946.
46. Wieczorek M. (1990), Demograficzne, społeczne i ekonomiczne
uwarunkowania rozwodów w Polsce, Monografie i opracowania, No
15/325, ISiD SGPiS, Warszawa.
47. Wight D., Henderson M., Raab G., Abraham C., Buston K., Scott S., Hart
G. (2000), Extent of regretted sexual intercourse among young teenagers in
Scotland: a cross sectional survey, British Medical Journal, Vol 320,
pp.1243-1244.
48. Wróblewska W. (1991): Nastoletnie matki w Polsce - Studium
demograficzne na podstawie badania Ankieta MÅ‚odych Matek z 1988 r.
Monografie i Opracowania, No. 22/340, ISiD SGH, Warszawa.
49. Wróblewska W. (1998), Nastoletni Polacy wobec seksualności, SGH,
Warszawa.
50. Wróblewska W. (1999), Konsekwencje demograficzne wczesnych
związków seksualnych - Na podstawie badania "Przemiany rodziny i
wzorce dzietności w Polsce, 1991", Studia Demograficzne 1999, No.
1(135), str.25-47.
51. Wróblewska W. (2001), Wą\
zamknięty czy otwarty? Młodzie\
w oczach
demografa, Etos 2001, no 3(55), pp.124-137.
52.Wróblewska W. (2002), Wybrane aspekty zdrowia reprodukcyjnego w
Polsce, Studia Demograficzne, No. 2(141), pp. 11-42.
53. Wróblewska W., Strzelecki P., Matysiak A. (2003): Kodeks obyczajowości
seksualnej wśród młodzie\
y na podstawie badania "Zachowania i postawy
studentów w sferze seksualnej . W: System wartości a procesy
demograficzne. Ed. K.Slany, A.Małek, I.Szczepaniak ; I Kongres
Demograficzny w Polsce, tom XV; Zak.wyd.NOMOS, Krakow.
49
54. Wróblewska W. (2006), Poland: Living arrangements, reproductive
behavior, and entering adult sexuality in Poland; Main aspects of the sexual
behavior of the students. In: Sexual and affective behaviour of students. An
international comparative study, eds F.C. Billari, M.Caltabiano and
G.Dalla Zuanna, Kluwer Academic, European Series on Population.
55. Young people s health in context. Health Behaviour in School-aged Children
(HBSC) study: international report from the 2001/2002 survey, (2004), eds.
C. Currie , C. Roberts, A. Morgan, R.Smith, W. Settertobulte, O. Samdal
and V. Barnekow Rasmussen, Copenhagen, WHO Regional Office for
Europe, WHO Policy Series: Health Policy for Children and Adolescents.
No. 1.
56. Zabin L., Hardy J., Smith E., Hirsch M. (1986), Substance abuse and its
relation to sexual activity among inner city adolescents, Journal of
Adolescent Health Care , Vol.7 pp.320-31.
57. Zdrowie subiektywne, zadowolenia z \
ycia i zachowań zdrowotnych uczniów
szkól ponadgimazjalnych w Polsce w kontekście czynników
psychospołecznych i ekonomicznych, (2006), red. A.Oblacińska i
B.Woynarowska, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa.
58. Komunikaty z badań Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS):
" (1988): Postawy młodzie\
y wobec seksu i opinie na temat wycofanego
podręcznika pt. "przysposobienie do \
ycia w rodzinie". Komunikat z
badań, lipiec 1988
" (1994): Postawy młodzie\
y wobec kontaktów seksualnych.
Komunikat z badań, wrzesień 1994
" (1996): Postawy młodzie\
y wobec kontaktów seksualnych.
Komunikat z badań, listopad 1996
" (1999): MÅ‚odzie\
o \
yciu seksualnym. Komunikat z badań, CBOS
1999.
50
Marian St. GabryÅ›
Część II.
1. Rozwój układu immunologicznego u dziewcząt.
Układ immunologiczny, zapewniający kobiecie obronę przed obcymi i
najczęściej szkodliwymi antygenami, rozwija się i kształtuje niemal przez całe
\
ycie osobnicze kobiety, bowiem tak długo, jak długo istnieje mo\
liwość
kontaktu struktur układu immunologicznego z  obcym , tak długo ten układ -
powołany do odró\
nienia molekuł i struktur  swoich  własnych od  nieswoich
 obcych [self-nonself]  będzie pełnił swą funkcję. Czy powinna istnieć, lub
czy istnieje hierarchizacja czasowa kontaktu, nara\
eń na obce antygeny? Z
biologicznego punktu widzenia wydaje siÄ™, \
e tak. Noworodek pozostaje niemal
cały czas w kontakcie ze swą matką, będąc izolowanym od większości zagro\
eń
świata zewnętrznego, a matka poza zapewnieniem mu owej ochrony, przekazuje
w swym pokarmie broń (przeciwciała), skierowaną ku większości infekcji, z
którymi - w nieco póz
niejszym czasie - przyjdzie się mu zetknąć. Ochronę przed
dalszym wpływem najczęstszych patogenów wieku dziecięcego zapewnia ju\

celowa interwencja człowieka w postaci szczepień ochronnych. Ju\
z tego,
nader ogólnego, spojrzenia wynika przydatność stratyfikacji chronologicznej
zagro\
eń immunologicznych, tak, aby organizm noworodka, niemowlęcia,
dziecka małego, dziecka starszego, nastolatki miał czas i mo\
liwości do
wytworzenia mechanizmów i struktur budujących odporność.
Inicjacja seksualna, rozumiana jako aktywny kontakt intergenitalny niesie
ze sobÄ… przede wszystkim bardzo bliski kontakt z obcymi antygenami, co jest
nieuchronnym zdarzeniem biologicznym w pewnym momencie jednostkowej
egzystencji, wyjąwszy sytuacje i przypadki, w których uwarunkowania
kulturowe i cywilizacyjne (czystość seksualna jako zamiar, wyrzeczenie, rodzaj
spełnienia), taki kontakt wykluczają.
51
 Okres dojrzewania dziewczynki i przekształcania się jej organizmu w
organizm młodej kobiety przebiega wieloetapowo, trwając parę lat  około 5-8.
Okres ten z medycznego punktu widzenia jest okresem wielkiego wysiłku
wszystkich bez mała układów i narządów dojrzewającej dziewczynki, w tym
tak\
e, a mo\
e przede wszystkim - jej układu odpornościowego. Badania nad rolą
tego układu w procesach prokreacji gatunku ludzkiego dopiero trwają a ich
najwa\
niejsze odkrycia i osiągnięcia to okres ostatnich 20  30 lat, pamiętając
jednak o tym, \
e gmach wiedzy w ka\
dej dyscyplinie sięga fundamentów, które
przy wnikliwym poszukiwaniu mo\
na spostrzec w Biblii, zbli\
onych do niej
wiekopomnych dziełach kultury i cywilizacji chińskiej, egipskiej, indyjskiej,
perskiej i - last but not
least - greckiej.
Zasadniczy rozwój układu immunologicznego, tak jak i innych układów,
ma miejsce w \
yciu płodowym. Zawiązek śledziony powstaje w 5 tygodniu
\
ycia, składając się w okresie płodowym niemal wyłącznie z miazgi czerwonej
oraz nie posiadając centrów rozrodczych. Dalsze dojrzewanie śledziony odbywa
się dopiero w okresie pozapłodowym, rozwijając się w pełni do 5 miesiąca \
ycia
postnatalnego. Obecność węzłów chłonnych wykazanego dopiero pomiędzy 12-
14 tygodniem \
ycia płodowego, lecz ich pełny rozwój to tak\
e dopiero okres
poporodowy. Grasica, której zawiązek pojawia się w 3-4 tygodniu \
ycia
płodowego, w wyniku ró\
nicowania siÄ™ endodermy 3-4 kieszonki skrzelowej,
swój pełny rozwój uzyskuje w okolicy rozwiązania cią\
y, znacznie póz
niej
ulegając stopniowemu zanikowi. Do wytwarzania niewielkich ilości przeciwciał
klasy IgM płód staje się zdolny tu\
po połowie cią\
y  w okolicy 21-22 tygodnia
ciÄ…\
y. Jednak komórki plazmatyczne obecne w skutecznej ilości to dopiero
koniec pierwszego półrocza \
ycia noworodka. Limfocyty postrzega siÄ™ po raz
pierwszy w 7 tygodniu \
ycia, w stÄ™\
eniu nie większym ni\
1000/mm3, aby tu\

przed porodem osiągnąć stę\
enie 10 000 mm3. Makrofagi płodowe cechuje
niedojrzałość układów enzymatycznych a co za tym idzie zmniejszona zdolność
52
do niszczenia patogenów. Znaczniejsze ilości komórek plazmatycznych  a wiec
i mo\
liwości syntezy i uwalniania przeciwciał  pojawiają się dopiero u
półrocznego niemowlęcia. Sytuacje tę mo\
e zmienić zaka\
enie w czasie \
ycia
wewnątrzmacicznego, stymulując pojawienie się określonych przeciwciał. Za
modelem zwierzęcym przyjmuje się, \
e odporności typu komórkowego pojawia
się stosunkowo wcześnie, bowiem nawet niedonoszone noworodki odrzucają
przeszczepy skórne allogeniczne w sposób zbli\
ony do osobników dojrzałych.
W przebiegu rozwoju postnatalnego niedojrzały - w stosunku do osobnika
dorosłego - układ odpornościowy noworodka ulega stopniowemu wzmocnieniu,
głównie w miarę postępu w kontaktach z obcymi antygenami. Czas \
ycia
wewnątrzmacicznego charakteryzuje się względną sterylnością  w stosunku do
okresu postnatalnego, zatem zrozumiały jest fakt, ze poza rozwojowo
uwarunkowanym niedorozwojem układu limfatycznego (niemal wszystkie
narządy i układy noworodka dojrzewają w wymiarze czynnościowym w miarę
ich włączania się do aktywności pourodzeniowej), brak kontaktu z obcymi
antygenami czyni układ limfatyczny płodu układem niedojrzałym. Płód i
noworodek wykazujÄ… w swych zachowaniach obronnych cechy osobnika z
niedoborem przeciwciał. U noworodków prawie całkowicie brak grudek
pierwotnych i wtórnych w węzłach limfatycznych (strefy B-zale\
ne). Mo\
na
przyjąć, \
e dojrzewanie kompetencji immunologicznej jest zwiÄ…zane z
obecnością antygenów zewnętrznych. Funkcja prezentacji antygenu przez
komórki dendrytyczne, a więc te najbardziej skuteczne z komórek APC [antigen
presenting cells], jest u noworodków niska, co mo\
e mieć związek - między
innymi  z obni\
oną na nich ekspresją antygenów HLA. Noworodki łatwiej
udzielajÄ… odpowiedzi typu Th2, ni\
Th1. Inne elementy odporności  w tym
odporność naturalna  równie\
nie są jeszcze w pełni rozwinięte. Neutrofile
majÄ… ni\
szą aktywność enzymatyczną, maja słabszą chemotaksję i zdolność
fagocytozy. Podobne ułomności dotyczą monocytów i komórek NK. Istotną rolę
w obronie przeciw infekcyjnej u paromiesięcznych noworodków odgrywają
53
przeciwciała matczyne uzyskane podczas cią\
y drogÄ… transferu
przezło\
yskowego oraz, a mo\
e przede wszystkim, uzyskane drogÄ… pokarmowÄ…
z siary matczynej i mleka kobiecego, które zawierają immunoglobuliny Iga typu
sekrecyjnego, IgG, liczne komórki immunokompetentne (makrofagi, limfocyty),
jak i nieswoiste czynniki przeciwbakteryjne i przeciwwirusowe (laktoferrynÄ™,
lizozym, składniki układu dopełniacza, laktoperoksydazę). Obserwowano u
dzieci pojawienie siÄ™ dodatniej reakcji tuberkulinowej po karmieniu piersiÄ…
przez uczulone matki (1).
W miarę upływu czasu, u dzieci ogólny poziom immunoglobulin
stopniowo wzrasta, majÄ…c odmiennÄ… dynamikÄ™ przyrostu stÄ™\
enia
poszczególnych klas i podklas immunoglobulin. I tak, IgM uzyskują zbli\
onÄ… do
dorosłych dynamikę stę\
eń w wieku około 1 roku, ale ju\
IgG ma w tym samym
czasie dopiero 70% stÄ™\
enia dorosłych a Iga zaledwie 30%. Dzieci w
porównaniu do dorosłych wykazują większą wra\
liwość na pewne zaka\
enia
bakteryjne, czy grzybicze a z drugiej strony pewne schorzenia, zwane
schorzeniami wieku dziecięcego  odra, świnka, mononukleoza zakaz
na, czy
poliomyelitis przebiegają na ogół u dzieci znacznie l\
ej, ni\
u dorosłych.
Podkreśla to utrzymujące się nadal w dzieciństwie ró\
nice odporności w
odniesieniu do wieku dojrzałego.
Pojawienie się dojrzewania płciowego stanowi kolejną cezurę w
przechodzeniu układu immunologicznego od fazy odporności dziecięcej do fazy
odporności osobnika w pełni dojrzałego. Przy zało\
eniu, \
e maksymalnÄ…
kompetencję immunologiczną człowiek osiąga około 18 roku \
ycia,
podkreślając równie\
i to, \
e kobiety majÄ… wy\
szy poziom IgM i IgG, oraz
bardziej wyra\
one reakcje typu póz
nego ni\
mÄ™\
czyz
ni, mo\
na jednoznacznie
uznać, \
e dojrzewanie płciowe istotnie poprzedza uzyskanie pełnej kompetencji
odpornościowej. Wynika z tego jednoznacznie, \
e przedwczesna inicjacja
seksualna, która ex definitione musi wystąpić przed 18 rokiem \
ycia,  je\
eli
mamy ją uznać za przedwczesną  będzie następowała w niekorzystnym, z
54
immunologicznego punktu widzenia, okresie a mianowicie w okresie
ostatecznego kształtowania się tej kompetencji, która jak ka\
da tworzÄ…ca siÄ™
struktura i funkcja, jest w takim momencie bardziej labilna i podatna na
zniekształcenia. Konieczne jest tak\
e podkreślenie, \
e kobiety sÄ… bardziej
skłonne do rozwoju chorób z autoimmunizacji, co mogłoby wskazywać na
przyrodzoną im trudność w definiowaniu przez układ immunologiczny kanonu
 self  nonself . Mo\
na, zatem zadać pytanie, czy przedwczesny kontakt drogą
płciową, (więc bardzo bezpośredni) z obcymi antygenami nie będzie miał
jeszcze bardziej negatywnego wpływu na labilną odporność dojrzewającego
organizmu? Nale\
y postawić tezę, \
e wpływ ten z pewnością nie będzie
korzystny dla układu odpornościowego dojrzewającej dziewczyny. Wprawdzie
podkreślić nale\
y, \
e hormony płciowe, w tym głównie estrogeny, mające
przecie\
zasadniczy wpływ w przemianie dziecka  dziewczynki w młodą
kobietę, wpływają pozytywnie na ró\
nicowanie i migrację limfocytów,
aktywność komórek NK i czynność fagocytarną makrofagów, lecz cechą
charakterystycznÄ… stÄ™\
eń hormonów płciowych wieku dojrzewania jest ich
znaczna zmienność i wahania, przeto nie mo\
e to pozostawać bez wpływu na
układ odpornościowy. Warto w tym miejscu przypomnieć, \
e okres dojrzewania
to równocześnie początkowy etap inicjacji inwolucji grasicy, co samo przez się
świadczy o pewnym, niewątpliwie przełomowym momencie przeobra\
ania siÄ™
układu odpornościowego. Grasica powoli, stopniowo, jednak nieubłaganie,
przestaje być z
ródłem limfocytów, tak, aby w okolicach 60 roku \
ycia stać się
skupiskiem tkanki łącznej, eksportującym obwodowo jedynie 1% limfocytów.
To przesuniecie miejsca powstawania najwa\
niejszych komórek
immunokompetentnych, zapoczątkowujące się właśnie w okresie dojrzewania
winno stanowić wystarczający bodziec do akceptacji poglądu, \
e okres
dojrzewania nie jest z pewnością właściwym momentem do rozpoczęcia
współ\
ycia płciowego.
55
2. Inicjacja seksualna a zdrowie kobiety.
Inicjacja seksualna rozumiana jako podjęcie współ\
ycia płciowego niesie
ze sobÄ… zmiany o charakterze zdrowotnym, wynikajÄ…ce zdecydowanie bardziej z
uwarunkowań kulturowych, socjalnych, czy szeroko pojętych uwarunkowań
cywilizacyjnych, ni\
z bezpośrednich zale\
ności biologicznych. Pojawienie się u
dziewczynki w miarę regularnych cykli miesięcznych, które na ogół są
równoznaczne z cyklem owulacyjnym z biologicznego punktu widzenia
umo\
liwia zajście w cią\
ę, które to zdarzenie czyni zmianę statusu dziewczyny,
rozumianą jako zdolność do przedłu\
enia gatunku. Z procesem tym zwiÄ…zanych
jest szereg zagro\
eń zdrowotnych, przede wszystkim charakterystycznych dla
ciÄ…\
y przebiegającej patologicznie, nieprawidłowo. Jednak sam młody wiek
ciÄ™\
arnej nie stanowi per se takiego zagro\
enia z biologicznego punktu
widzenia. Dopiero po uwzględnieniu warunków \
yciowych, w jakich przebywa
młoda dziewczyna ilość zagro\
eń mo\
e narastać, aczkolwiek postawienie znaku
równości pomiędzy młodym wiekiem cię\
arnej a patologicznym przebiegiem
ciÄ…\
y byłoby zdecydowanym nadu\
yciem.
Aby analiza była rzetelna wskazanym jest sprecyzowanie eufemizmu
 młody wiek , bowiem jak ka\
dy eufemizm mo\
e on oznaczać niemal dla
ka\
dego coś innego. Prawo akceptuje współ\
ycie po ukończeniu 15 roku \
ycia,
bowiem jedynie poni\
ej tego wieku współ\
ycie seksualne mo\
e być traktowane
jako wskazanie do penalizacji. Wynika z tego, \
e 16-latka mo\
e współ\
yć. Co
za tym stoi na przeszkodzie w pełnej akceptacji tego zdarzenia i rozpatrywaniu
zagro\
eń mogących wynikać z wczesnego  tzn. w okolicach 15-16 roku \
ycia 
rozpoczęcia współ\
ycia. Nale\
y jednoznacznie podkreślić, \
e głównym
czynnikiem jest mo\
liwość  wysoce realna  poczęcia nowego człowieka, do
opieki, nad którym osoba tak młoda nie jest w \
adnym wypadku  przede
wszystkim ekonomicznym  przygotowana. Niemo\
ność samodzielności
ekonomicznej, prawnej, społecznej wyklucza świadome opiekowanie się
56
potomstwem, skazując na tę opiekę starsze pokolenie, które w sensie
biologicznym rodzicem owego dziecka nie jest, co pomimo odpowiednich
uregulowań prawnych stwarza a priori nieprawidłowe relacje międzyludzkie w
tak powstałej, nowej rodzinie. Z medycznego punktu widzenia konieczne jest
podkreślenie dominującej roli stresu, napięcia nerwowego, strachu i obawy
przed nowopowstałą sytuacją, które to odczucia stają się zaczątkiem a nawet
często głównym czynnikiem nieprawidłowego przebiegu pojawiającej się cią\
y.
W poczÄ…tkowym okresie ciÄ…\
y zagro\
enie stanowią próby ukrycia odmiennego
stanu młodej kobiety, bowiem w sensie biologicznym cię\
arna - niezale\
nie od
wieku kalendarzowego - staje się w pełni kobietą, bowiem jest ona u początku
wypełnienia podstawowego obowiązku samicy gatunku ludzkiego id est
prokreacji.
3. Wpływ przedwczesnej inicjacji seksualnej kobiety na funkcje
prokreacyjne w przyszłości.
PatrzÄ…c na przedwczesnÄ… inicjacjÄ™ seksualnÄ… przez pryzmat zagro\
eń
prokreacyjnych w przyszłości koniecznym staje się odwołanie do uwarunkowań
społeczno-obyczajowych, bowiem bez ich uwzględnienia nie sposób o
racjonalne a nie emocjonalne omówienie zagadnienia. Przede wszystkim
podkreślić nale\
y rolÄ™ rola zaka\
eń przenoszonych drogą płciową (STD 
sexually transmitted diseases) w zakłóceniami w przyszłości funkcji
prokreacyjnych. W porównaniu z osobami dorosłymi u aktywnych seksualnie
dziewczÄ…t ryzyko zaka\
enia STD jest większe. Wynika to z wielu
współistniejących przyczyn natury behawioralnej, biologicznej i kulturowej.
Bariery utrudniające im dostęp do profilaktyczno - leczniczej opieki medycznej
to miedzy innym brak przychodni dla dziewczÄ…t, obawa przed niedyskrecjÄ….
Według ostatnich szacunków kobiety w wieku 15  24 lat stanowią 25 %
57
aktywnie seksualnej populacji, natomiast ich udziałem jest więcej ni\
połowa
nowych przypadków STD. U kobiet w wieku 15  19 lat częstość występowania
zaka\
eń rze\
Ä…czkÄ… jest wy\
sza ni\
we wszystkich innych grupach wiekowych
(5). Wydłu\
enie okresu pomiędzy pierwszym zaka\
eniem a macierzyństwem
sprzyja moim zdaniem utrwalaniu się przewlekłych postaci zaka\
eń
podlegających transmisji płciowej, jak równie\
częstszymi ich nawrotami.
Znaną w epidemiologii tych schorzeń tezę o proporcjonalności wzrostu
zapadalności wraz ze wzrostem liczby partnerów musi umacniać wcześniejszy
wiek rozpoczęcia współ\
ycia płciowego. Stałości związków małoletnich z
pewnością nie sprzyjają wspomniane na wstępie uwarunkowania kulturowo-
socjalno-obyczajowe. Zatem uprawnione jest stwierdzenie, \
e wcześniejsza
inicjacja seksualna stanowi czynnik promocyjny powikłań zapalnych w obrębie
kobiecego narządu płciowego [oczywiście, nie tylko kobiecego, ale tematem
opracowania jest płeć \
eńska, tedy stąd to ograniczenie], mogących prowadzić i
na ogół prowadzących, do wytworzenia się przeszkód pozapalnych dla
prawidłowej prokreacji, szczególnie w obrębie jajowodów. Wówczas  po
wytworzeniu siÄ™ niedro\
ności jajowodów  jedyną powszechnie polecaną
metodÄ…, jakÄ… mo\
e zaproponować współczesna medycyna [jej ocenę moralno-
etyczną pozostawiam w tym miejscu na uboczu] jest zapłodnienie
pozaustrojowe. Mo\
na, więc stworzyć pewnego rodzaju równanie
matematyczne, w którego wyniku umieścimy zyski firm produkujących leki i
technikalia do procedur IVF (in vitro fertilization  zapłodnienie  w szkle -
pozaustrojowe). Miałoby ono następującą postać: P x S x W = Z, gdzie
P - promocja wczesnej inicjacji seksualnej (niemal wszystkie młodzie\
owe
pisemka kolorowe),
S - zaka\
enia drogą płciową,
W - wstyd przed rodzicami (złe stosunki rodzinne) i lekarzem, co daje
opóz
nienie, lub brak leczenia)
Z  zysk firm
58
 Czynnik jajowodowy to jedna z najpowa\
niejszych i częstych przyczyn
istotnego upośledzenia mo\
liwości prokreacyjnych kobiety. Mo\
e on pojawić
się jako czynnik sprawczy niepłodności u 14-28% kobiet pośród niepłodnych
par. Przebyte w przeszłości stany zapalne miednicy mniejszej, uszkadzając
przede wszystkim delikatną błonę śluzową jajowodu, która posiada niezwykle
ciekawą budowę i funkcję (to w jajowodzie dochodzi do zapłodnienia 
poczęcia, powodują trwałe uszkodzenie jajowodu. Powstają zrosty, które często
zamykają ujście brzuszne jajowodu, co skutkuje jego niedro\
nością, powstaniem
guzów zapalnych, mogących być z
ródłem dalszych powa\
nych zaburzeń
zdrowotnych  włącznie z zagra\
ajÄ…cym \
yciu kobiety zapaleniem otrzewnej
jamy brzusznej. W przypadku mniej nasilonych powikłań dochodzi do
częściowego uniedro\
nienia jajowodu, utraty jego funkcji, unieruchomienia w
zrostach i przez tego typu zmiany wyłączenia go z mo\
liwości fizjologicznej
prokreacji. W sytuacji takiej komórka jajowa po owulacji  po uwolnieniu się z
pęcherzyka jajnikowego nie mo\
e być skutecznie wychwycona przez strzępki
jajowodowe i część lejkową jajowodu a zmieniona zapalnie błona śluzowa i tak
nie stanowi odpowiedniego środowiska do rozwoju przedimplantacyjnego
zarodka, jak równie\
na ogół uniemo\
liwia mu fizjologiczną wędrówkę do
właściwego miejsca implantacji, powodując częstą w tych sytuacjach
implantacjÄ™ pozamacicznÄ…, ze wszelkimi jej, tragicznymi konsekwencjami.
Czynnikami najczęściej powodującymi - prowadzące do opisanych powikłań 
procesy, są patogeny przenoszone drogą płciową  dwoinka rze\
Ä…czki (Neisseria
gonorrhea) i Chlamydia trachomatis. Ten ostatni patogen jest w ostatnich latach
częściej obwiniany o powodowanie stanów zapalnych narządu moczowo-
płciowego kobiet i mę\
czyzn, część z nich charakteryzuje się przebiegiem bez,
lub skąpoobjawowym, co powiększa mo\
liwości rozwoju powikłań
pozapalnych. Współczesne szacunki uznają, \
e 50-80% stanów zapalnych
kobiecego narządu płciowego jest powodowane przez Chlamydia (4). Młode
kobiety są szczególnie fizjologicznie wra\
liwe na zaka\
enie Chlamydia,
59
prawdopodobnie ze względu na niedojrzałość mechanizmów immunologicznych
i częstsze występowanie u nich ektopii szyjkowej. Zaka\
enie to występuje
częściej u kobiet pochodzących ze środowisk upośledzonych ekonomicznie.
4. Medyczne aspekty macierzyństwa nieletnich.
Macierzyństwo pomiędzy 15 a 18 rokiem \
ycia niesie ze sobą zwiększony
odsetek swoistych dla ciÄ…\
y powikłań, jakim na przykład jest zespół
opóz
nionego wzrastania płodu, którego następstwem jest urodzenie dziecka z
niedoborem masy ciała, dziecka  wychudzonego , które ponadto przejawia w
okresie okołoporodowym łatwość popadnięcia w niedotlenienie. A
o\
ysko w tym
powa\
nym powikłaniu cią\
y niewypełniające wobec płodu swych obowiązków
od\
ywczych, równie\
jest  a mo\
e nawet przede wszystkim  niesprawne w
swej funkcji oddechowej.
CiÄ…\
e młodocianych matek są ponadto częściej obarczone skłonnością do
jej przedwczesnego rozwiązania. I to zarówno w niepomyślnie rokującym
aspekcie poronień, jak i porodów przedwczesnych, których następstwem jest
równie\
urodzenie dziecka o zbyt niskiej masie ciała, dziecka, które w
odró\
nieniu od dziecka niedo\
ywionego wewnÄ…trzmacicznie, wspomnianego
powy\
ej, jest jeszcze dodatkowo, głęboko niedojrzałe do \
ycia pozamacicznego.
Nale\
y wyraz
nie podkreślić, \
e wskutek niepełnej dojrzałości  przede
wszystkim psychicznej, a ta dojrzałość zaczyna odgrywać coraz większą rolę,
wobec wyzwań stawianych przez współczesny globalny świat, - niemal
wszystkie rodzaje powikłań i schorzeń cią\
owych pojawiają się częściej i
przebiegają ostrzej u młodocianych matek. Dotyczy to w tym samym stopniu
niedokrwistości cię\
arnych, nadmiernych wymiotów, zespołów lękowych, jak i
stanu przedrzucawkowego i rzucawki, zaka\
eń i krwotoków okołoporodowych,
czy obra\
eń okołoporodowych i powikłań samego porodu  z istotnym
zwiększeniem częstotliwości rozwiązań operacyjnych, w tym szczególnie cięć
60
cesarskich. Przebycie przez młodocianą rodzącą tego sposobu rozwiązania cią\
y
pozostawia w jej macicy - na całe jej dalsze \
ycie prokreacyjne - bliznÄ™, co rodzi
skłonność do swoistych powikłań w kolejnych cią\
ach. A ilość tego typu
rozwiązań lawinowo narasta, co wynika z dwóch głównych uwarunkowań: 1/
przekonania społecznego, \
e na poło\
nictwie zna siÄ™ ka\
dy a wyjÄ…tkowymi
zupełnie specjalistkami są aktorki i prezenterki telewizyjne, oraz 2/ braku
odpowiedniego szkolenia tych, którzy winni być prawdziwymi poło\
nikami,
czyli lekarzy specjalizujących się w ginekologii i poło\
nictwie, ale i to nie dziwi
w \
adnej mierze, bowiem je\
eli mo\
na być specjalistą wojewódzkim w tej
specjalności, nie mając w swym doświadczeniu \
adnych innych operacji poza
cięciem cesarskim, tedy ju\
nic nie powinno dziwić.
5. Związek pomiędzy inicjacją seksualną i patogenezą nowotworów
narządów płciowych u kobiet.
Jest wyraz
ny i niewÄ…tpliwy, przede wszystkim w odniesieniu do
nowotworów złośliwych szyjki macicy, w których zaka\
enie wirusem
brodawczaka ludzkiego (HPV  human papilloma virus), spełnia rolę kofaktora,
a mo\
e nawet promotora procesu rozwojowego nowotworu złośliwego
pochodzącego z nabłonka szyjki, czyli raka szyjki macicy. Częstość zaka\
enia
HPV jest najwy\
sza w grupie wiekowej 15-19 lat, dowodzÄ…c, zatem wysokiej
częstości wczesnej inicjacji seksualnej, na tej, bowiem drodze do zaka\
enia
anogenitalnymi typami wirusa HPV dochodzi. Zatem nie dziwi, \
e wśród
czynników ryzyka rozwoju raka szyjki macicy, będących zarazem czynnikami
ryzyka rozwoju zaka\
enia HPV, pośród czynników określonych jako główne na
drugim miejscu znajduje się wiek (młody) i przedwczesna inicjacja seksualna,
określona jako wczesne rozpoczęcie współ\
ycia płciowego (2). Jak wspominają
w swym opracowaniu Majewski i Sikorski (2), czynniki ryzyka rozwoju
zaka\
enia wirusem brodawczaka ludzkiego w du\
ej mierze pokrywajÄ… siÄ™ z
61
czynnikami ryzyka wystÄ…pienia raka szyjki macicy. I tak do najistotniejszych
czynników ryzyka rozwoju infekcji HPV, a tym samym ryzyka raka szyjki
macicy, nale\
y wczesna inicjacja płciowa i częsta zmiana partnerów płciowych.
Oczywiście zasada ta w tym samym stopniu dotyczy obu płci, stąd zaka\
ony
HPV mÄ™\
czyzna będzie stanowił dla kobiety czynnik ryzyka raka szyjki macicy.
Aresztowany w pierwszych dniach stycznia 2007 roku kameruński  poeta ,
Simon Moleke Nije, (3), świadomy swego nosicielstwa wirusa HIV, który
celowo współ\
ył z wieloma kobietami  bez tzw.  zabezpieczenia  z całą
pewnością naraził wiele z nich na ryzyko zachorowania  oczywiście na AIDS,
ale równie\
w przyszłości na raka szyjki macicy, bowiem infekcja HPV jest
jednym z oportunistycznych zaka\
eń u nosicieli HIV. Istnieją dowody, \
e białko
wirusa HIV, kodowane przez gen tat-1, jest odpowiedzialne za zwiększoną
ekspresję genów wirusów HPV u osób HIV-seropozytywnych. Gen tat-1 w
połączeniu z białkiem E2 wirusa HPV typu 16 wzmaga ekspresję tak\
e innych
białek wirusa HPV, w tym  niestety  białek promujących rozwój raka  białek
E6 i E7.
Innym nowotworem, który sam z siebie jest nowotworem znacznie
rzadziej występującym, ale, w którego rozwoju infekcja wirusem HPV stanowi
równie\
jednÄ… z mo\
liwych dróg patogenetycznych jest rak sromu, który
wstępuje na ogół u kobiet w pomenopauzalnym okresie ich \
ycia, jednak coraz
częstsze są doniesienia o pojawianiu się tego raka u kobiet młodszych.
Niewątpliwie jest to nowotwór, który rozwija się wolno, niemniej du\
a ilość lat
prze\
ytych z utajona infekcjÄ… HPV okolicy anogenitalnej, mo\
e stanowić
czynnik ryzyka rozwoju nowotworu sromu. Z taką sytuacją będziemy mieć
miejsce w przypadku zaka\
enia wirusem HPV przy wczesnej inicjacji
seksualnej.
62
6. Piśmiennictwo.
1. Ptak W., Ptak M.:  Podstawy immunologii Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000.
2. Majewski M., Sikorski M.:  Szczepienia przeciw HPV. Profilaktyka
raka szyjki macicy i innych zmian zwiÄ…zanych z zaka\
eniami HPV
Wydawnictwo Czelej, Lublin 2006.
3. Serwis Internetowy www.onet.pl 5 stycznia 2007 roku.
4. Wołczyński S., Kuczyński W., Styma J., i wsp.  Niepłodność w
 Molekularne podstawy rozrodczości człowieka i innych ssaków pod
redakcją prof. Macieja Kurpisza, Termedia, Poznań, 2002.
5. Center for Disease Control and Prevention, May 5, 2006,
http://www.c dc.gov/std/stats/adol.htm.
63
Maria Środoń
Część III.
1. Psychologiczne i społeczne aspekty wczesnej inicjacji seksualnej
Na ujemne skutki wczesnej inicjacji płciowej u dziewcząt w dziedzinie
fizjologii ginekologicznej5 nakładają się niemniej niepokojące powikłania
psychologiczne i osobowościowe.
W badaniach epidemiologicznych w tej dziedzinie wykazano wyraz
nÄ…
korelację pomiędzy wcześniejszą inicjacją płciową a wzrostem wskaz
ników
depresji6, zaanga\
owania w innych ryzykownych zachowaniach (alkohol,
niezapinanie pasów drogowych, posiadanie broni palnej, du\
a liczba partnerów
seksualnych7, prostytucja), za\
ywania narkotyków, zaburzeń neurotycznych i
psychiatrycznych8 i nawet samobójstw9. Jednak\
e te badania nie zawsze
5
Correlation between an early sexual debut and reproductive health and behavioral factors: a multinational
European study. Mardh PA, Creatsas G, Guaschino S, Hellberg D, Henry-Suchet J, European Chlamydia
Epidemiology Group, University of Lund, Sweden, European Journal of Contraception and Reproductive Health
Care 2000 Sep;5(3): 177-82
Young Age at First Sexual Intercourse and Sexually Transmitted Infections in Adolescents and Young Adults,
Kaestle CE, Halpern CT, Miller WC, Ford CA in American Journal of Epidemiology, Nov 2004
6
Risk-taking sexual behavior and self-reported depression in middle adolescence  a school-based survey
(funded by the government of Sweden) E. Kosunen, R. Kaltiala-Heino, M. Rimpelä and P. Laippala in: Child:
Care, Health and Development, Volume 29 Issue 5 Page 337 - September 2003
7
Age at first coitus. A marker for risky sexual behavior in women, Greenberg J, Magder L, Aral S, Sexually
Transmitted Diseases, 1992 Nov-Dec; 19(6):331-4
8
Psychiatric disorders and risky sexual behavior in young adulthood: cross sectional study in birth cohort,
Ramrakha S, Caspi A, Dickson N, Moffitt TE, Paul C British Medical Journal, 2000 Jul 29;321(7256):263-
Study carried out by the Dunedin Multidisciplinary Health and Development Research Unit, Department of
Preventive and Social Medicine, University of Otago Medical School, PO Box 913, Dunedin, New Zealand.
[e-mail] CONCLUSIONS: There is a clear association between risky sexual behavior
and common psychiatric disorders. Although the temporal relation is uncertain, the results indicate the need to
coordinate sexual medicine with mental health services in the treatment of young people.
9
Adolescent depression and suicide risk: Association with sex and drug behavior, by: Denise D. Hallfors PhD,
Martha W. Waller MA, Carol A. Ford MD, Carolyn T. Halpern PhD, Paul H. Brodish MSPH and Bonita Iritani
MA, in: American Journal of Preventive Medicine, 2004, Oct; 27(3): 221-31
64
pozwalają odró\
nić czynniki przyczynowe od następstw10. Ponadto, młodzie\

wchodzÄ…ca w \
ycie płciowe często równie\
eksperymentuje z narkotykami11.
Stąd trudno w badaniach oddzielnie ocenić wpływ ró\
nych ryzykownych
zachowań. Tym niemniej, wa\
ne badanie w tej dziedzinie zostało wykonane
przez University of North Carolina w USA, w którym usiłowano ustalić, co
występuje pierwsze w czasie: czy sex, czy depresja, opierając się o wyniki
zebrane podczas ankietowania 13 491 młodych ludzi dwa razy na przestrzeni
roku12. Wyniki badania Hallfors et al wyraz
nie ukazujÄ…, \
e wczesna inicjacja
płciowa, zwłaszcza u dziewcząt, prowadzi do depresji a nie na odwrót. Obalają
tezÄ™, \
e młodzi ludzie anga\
ujÄ… siÄ™ w sex czy narkotyki w ramach  samo-
leczenia depresji. Według Hallfors et al. Wczesne anga\
owanie siÄ™ w \
ycie
płciowe wyraz
nie zwiększa ryzyko przyszłej depresji.
Wczesna inicjacja płciowa równie\
mo\
e powodować zaburzenia
seksuologiczne. Im jest wcześniejsza, tym te\
większe ryzyko, \
e została
wymuszona13 (stając się urazem rangi gwałtu) oraz \
e jej wspomnienia mogÄ…
wywoływać \
al14 i poczucie, \
e odbyła się za wcześnie.15 Seksuolodzy zgodnie
powtarzajÄ…, \
e wspomnienie inicjacji ma istotne znaczenie dla przyszłej
10
 Correlates and consequences of early initiation of sexual intercourse by Coker AL, Richter DL, Valois RF,
McKeown RE, Garrison CZ, Vincent ML in Journal of School Health, 1994 Nov;4(9):372-7
Tracing the Roots of Early Sexual Debut among adolescents in Psychiatric Care, Donenber, GR, Bryant FB et al,
Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry 2003, May 42 (5): 594-608
11
Sexual behavior and its relationship to drug taking, Gossop M, Powis B, Griffiths P, Strang J 1994, Addiction,
89, 961-970
12
 Which comes first in adolescence  sex and drugs or depression? Hallfors DD, Waller MW, Bauer D, Ford
CA, HalpernCT, American Journal of Preventive Medicine 2005 Oct 29; (3):163-70 .
13
Young Women s Degree of Control Over First Intecourse: An Exploratory Analysis, Joyce Abma, Anne
Driscoll and Kristin Moore, Family Planning Perspectives Colume 30, no. 1, Jan/Feb 1998
14
Extent of regretted sexual intercourse among young teenagers in Scotland: a cross sectional survey, by D.
Wight, M. Henderson, G. Raab, C. Abraham, K. Buston, S. Scott and G. Hart in te British Medical Journal, May
2000; 320 (7244): 1243-1244
15
First sexual intercourse: age, coercion and later regrets reported by birth cohort, Nigel Dickson, Charlotte Paul,
Peter Herbisson, Phil Silva, British Medical Journal 1998; 316  29-33 (3 January)
65
satysfakcji z po\
ycia płciowego, nazywając to zasadą  imprintingu 16. Jako
pierwsze współ\
ycie, wczesna inicjacja nigdy nie będzie cieszyła się kontekstem
takich starannych przygotowań, gwarancji bezpieczeństwa, zapewnień oddania,
piękna i odprę\
enia, jak w podró\
y poślubnej. Dlatego wią\
e się często z
negatywnym procesem imprintingu i w dalszej przyszłości mo\
e rodzić
anhedonię seksualną, zjawisko wczesnego wygasania ochoty do współ\
ycia w
mał\
eństwie, zwłaszcza u kobiet  stwierdzanego równie\
przez lekarzy  bÄ…dz

ró\
ne nerwice seksualne, częstokroć powodujące głębokie ukryte cierpienia
znane tylko ich ofiarom.
Kolejnym niepokojącym następstwem wczesnej inicjacji płciowej mogą być
dewiacyjne zachowania seksualne17, zwłaszcza prostytucja18. Wczesna inicjacja
istotnie zwiększa ryzyko, \
e dana dziewczyna w przyszłości zacznie ciało swe
sprzedawać za pieniądze19. Nie powinno to nikogo dziwić. W ksią\
ce  The
16
Encyklopedia Erotyki, Zbigniew Lew Starowicz, str. 265: Inicjacja seksualna wywiera wpływ na samoocenę w
roli męskiej i kobiecej, reaktywność seksualną, związki uczuciowe. Zgodnie z prawem pierwszych połączeń
(imprinting) i generalizacji jej udany przebieg sprzyja dobrej reaktywności seksualnej (np. badania Rabocha z
Czech wykazały zale\
ność między udaną i.s. a osiąganiem orgazmów w póz
niejszym wieku u kobiet).
Niepowodzenia i frustracje w przebiegu i.s. mogą opóz
niać i zaburzać rozwój psychoseksualny, negatywnie
oddziaływać na związki uczuciowe, samoocenę w roli seksualnej& Zbyt wczesna i wią\
ąca się z niedojrzałymi
motywacjami i.s. mo\
e mieć negatywne następstwa, np. sprzyja rozprzestrzenianiu się chorób przenoszonych
drogą płciową, stwarza problemy psychiczne, sytuacje konfliktowe w rodzinie, w związkach partnerskich,
trudności z nauką, zaburzenia seksualne& .
17
Np. wymuszanie współ\
ycia, współ\
ycie w stanach odurzenia lub nietrzez
wości, akty wynaturzone, patrz:
 Early Sexual Initiation and Subsequent Sex-Related Risks Among Urban Minority Youth: The Reach for Health
Study, Family Planning Perspectives, Vol 23, no. 6, Nov/Dec 2001
Early Sexual initiation is an indicator of hazardous sexual behavior, Persson E, Jarlbro G, Stockholm (article in
Swedish) Lakartidningen 1992, Apr 8;89(15):1276-7, 1280
18
Pathways to prostitution: the chronology of Sexual and Drug Abuse Milestones, Phillips-Plummer, Lynanne,
The Journal of Sex Research; 11/1/1998
19
 Early sexual experience as a factor in prostitution, Jennifer James and Jane Meyerding (Department of
Psychiatry and Behavioral Sciences, University of Washington, in: Archives of Sexual Behavior, Vol 7, No. 1/
January, 1978: Abstract: Using the literature of the early sexual histories of "normal" women and two recent
studies on the sexual histories of prostitutes, this article examines the pattern of early sexual experience among
prostitutes and how it differs from that common to non-prostitute women. Some significant differences found
between the samples of prostitutes and the samples of "normal" women were that the prostitute samples, on the
whole, learned less about sex from parents and more from personal experiences, as children experienced more
sexual advances by elders, were more victimized by incest, generally initiated sexual activity at a younger age,
more often had no further relationship with their first coital partner, and experienced a higher incidence of rape.
The analysis of these data on early sexual history concentrates on abusive sexual experiences such as incest and
66
prostitution of women and girls (publ. Jefferson, N.C. McParland 1990) R
Barri Flowers cytuje pracownika socjalnego specjalizujÄ…cego siÄ™ w rozmowach
z dziewczętami, które weszły w prostytucję:  Sex ju\
nie jest dla miłości i
prokreacji, lecz jedynie dla przyjemności. Prowadzi to do przelotnych
kontaktów seksualnych, które okazują się wyzute ze znaczenia. To, co im mo\
e
przywrócić jakieś znaczenie, to czerpanie korzyści. 20 Nie jest to te\
problem
marginalny. Szacuje siÄ™, \
e w USA jest około 1 000 000 nieletnich prostytutek21,
a Departament Zdrowia w Stanach Zjednoczonych w oficjalnych statystykach
informuje o 300 000 prostytuujących się dziewczętach poni\
ej 17 lat. Wielu z
nich pochodzi z dysfunkcyjnych domów, lecz nie wszystkie. Prostytucja u
nieletnich mo\
e objąć dziecko prawie ka\
dych rodziców. Coraz częściej spotyka
siÄ™ fenomen sponsoringu lub  podmiejskiej prostytucji (w tej odmianie
zachowań prostytucji odnotowywane są najmocniejsze tendencje wzrostowe22),
w którym rodzice mogą wręcz nie wyłapać subtelnych oznak, \
e ich córka ju\

ma stręczyciela, a dziewczęta przez długi czas mogą nie dawać oznak, i\

potrzebujÄ… pomocy.
2. Polityka zdrowotna w dziedzinie aktywności seksualnej nieletnich
Zale\
ność przyczynowo-skutkowa pomiędzy wczesną aktywnością seksualną
a problemami psychologicznymi jest częstokroć negowana23 w publikacjach o
rape. The authors believe that an abusive sexual self-identity relates to the development of an adult female
pattern of occupational deviance such as prostitution.
20
The Adolescent Criminal, R. Flowers, p. 59: According to a social worker who counsels girl prostitutes:  Sex
is no longer for love and procreation but solely for enjoyment. But this leads to fleeting sexual contacts which
turn out to be meaningless. What gives them meaning is the profit.
21
 Runway kids and teenage prostitution , Ronald Barri Flowers, publ. Praeger / Greenwood, 2001 (ISBN
0275973425) p 102
22
US Departament of Justice, Federal Bureau of Investigation, Washington DC, Government Painting Office, pp
231, 240, 249, 258
23
Np. Does Early adolescent sex cause depressive symptoms? By Sabia JJ, J Policy Anal Manage 2006 Fall;
25(4):803-25
67
zabarwieniu ideologicznym ukazujÄ…cych siÄ™ w pismach dotowanych przez
International Planned Parenthood Federation lub Guttmacher Institute24, które
mają na celu krytykę szkolnych programów abstynenckich ostatnio szeroko
propagowanych i preferowanych przez rzÄ…dowe programy w USA. W tej grupie
publikacji przyjmuje siÄ™, i\
nie mo\
na negatywnie oceniać wczesnej inicjacji
jako takiej, bo jest nieunikniona przy wcześniejszym dojrzewaniu płciowym, a
nale\
y jedynie starać się o wtórną prewencję25 polegającą na  usługach
reprodukcyjnych  środkach antykoncepcyjnych, dostępności i akceptacji
prezerwatyw, środkach  dzień po oraz tak\
e aborcji bez konieczności
zawiadamiania rodziców. U podstaw tych rozbie\
ności są ró\
niące się podejścia
do wolności i godności osoby ludzkiej. Przyjmowanie, i\
wczesna inicjacja
płciowa, stając się normą, staje się równie\
nieunikniona, oznacza zdanie siÄ™ na
bezwolność w dziedzinie, gdzie wolność jest dla wszystkich wa\
na. Jest
zarazem wyzuciem ze znaczenia relacji, które mają du\
e znaczenie dla ludzi.
Wśród dokumentów instytucji międzynarodowych z dziedziny zdrowia
reprodukcyjnego, temat wczesnej inicjacji płciowej nie jest omawiany w sposób
bezpośredni. Artykuł 34 w Konwencji Praw Dziecka (przyjętej przez
Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r., Dz.
U. z 23 grudnia 1991 r. Nr 120, poz. 526) brzmi:
Państwa-Strony zobowiązują się do ochrony dzieci przed wszelkimi
formami wyzysku seksualnego i nadu\
yć seksualnych, Dla osiągnięcia tych
24
Guttmacher Institute jest wydawcą czasopisma: Family Planning Perspectives oraz wielu raportów i planów
stategicznych
25
Przykłady takiego podejścia znajdują się tak\
e w raportach organizacji pozarzÄ…dowych, np.  Beginning too
soon: Adolescent Sexual Behavior, Pregnancy and Parenthood  a review of research and interventions ,by
Cristin A. Moore, Brent C. Miller, Barbara W. Sugland, Donna R. Morrison, Dana A. Glei, Connie Blumenthal z
Child Trend, Inc.
68
celów Państwa-Strony podejmą w szczególności wszelkie właściwe kroki o
zasięgu krajowym, dwustronnym oraz wielostronnym dla przeciwdziałania:
a) nakłanianiu lub zmuszaniu dziecka do jakichkolwiek
nielegalnych działań seksualnych;
b) wykorzystywaniu dzieci do prostytucji lub innych nielegalnych
praktyk seksualnych;
c) wykorzystywaniu dzieci w pornograficznych przedstawieniach i
materiałach.
Zarówno Konwencja, jak i dokumenty konferencji ONZ w Kairze,
Pekinie i Istambule, nie wspominają wprost o wczesnej inicjacji płciowej
jako o niepokojÄ…cym zjawisku, pomimo i\
jej częstotliwość, a tak\
e jej
niepokojące następstwa, wykazują tendencje wzrostowe niemal\
e na całym
świecie, więc jest to problem globalny. Wyjątki wobec tendencji
wzrostowych w obrębie coraz wcześniejszej inicjacji seksualnej są nieliczne,
między innymi obejmujące Ugandę w Afryce, gdzie program zwalczania
HIV jest oparty w pierwszej mierze na promowaniu wstrzemięz
liwości
seksualnej i po wdro\
eniu tej strategii Uganda stała się jedynym państwem
afrykańskim, które odnotowało zmniejszoną zachorowalność na AIDS.
Pomimo przykładu Ugandy, która obrała politykę nakierowaną na przyczyny
i ukazała skuteczność tego kierunku, polityka międzynarodowa jest wcią\

nakierowana głównie na bezpośrednie zwalczanie następstw  czyli
profilaktykę wtórną polegającą na promocji aborcji i antykoncepcji,
zwłaszcza prezerwatywy, wśród coraz młodszych grup docelowych. Jest to
niepokojÄ…ce, \
e nie ma poczucia odpowiedzialności za same zachowania,
które pierwotnie prowadziły do tych następstw, i woli, aby im
przeciwdziałać. Niestety tak kształtuje się równie\
polityka Unii Europejskiej
w tej dziedzinie, o ile mo\
na ją poznać po nielicznych oficjalnych
69
wypowiedziach26 i po tym, gdzie są lokowane środki unijne. Raporty
UNFPA, oficjalnej agendy ONZ zajmujÄ…cej siÄ™ zdrowiem reprodukcyjnym,
której programy w ka\
dym roku otrzymujÄ… kilkuset milionowe dotacje
unijne, wprost twierdzÄ…, \
e wczesnÄ… inicjacjÄ™ nale\
y zaakceptować jako
fenomen, którego nic nie zmieni, i w zaleceniach skupiają się jedynie na
dostępności środków antykoncepcyjnych27.
Tymczasem, pomimo i\
pigułka mo\
e zapobiec wczesnemu
macierzyństwu, nie ochroni dziewcząt od utraty swej integralności cielesnej
ani od wyzucia płciowości ze znaczenia, gdy zostaje ona u\
ywana poza
kontekstem właściwym dla pełnego daru z siebie, który wyra\
a.
Prezerwatywa równie\
mo\
e sprawić, \
e ryzykowność danych zachowań
nieco siÄ™ zmniejsza, ale tym samym mo\
e dawać fałszywe poczucie
bezpieczeństwa i fałszywe zaspokojenie dą\
ności do poczucia
odpowiedzialności. Komunikat  sex ok., tylko zabezpieczony jest to\
samy z
 wykorzystuj swe ciało, tylko wcześniej spraw, \
e nie będzie czymś więcej,
jak gumowÄ… lalkÄ… . Jest obra\
aniem godności dziewcząt. Z tej perspektywy
staje się to zrozumiałe, dlaczego kampanie społeczne w Wielkiej Brytanii
oparte o takie komunikaty wciÄ…\
owocują coraz większą przepaścią
pokoleniową i coraz większymi liczbami młodocianych matek. W
26
EU Presidency Statement on Item 67, 14 October 2005: New York: The Rights of the Child, by the Permanent
Mission of the United Kingdom to the United Nations, on behalf of the European Union, Third Committee,
Sixtieth Session of the General Assembly of the United Nations, New York:
Chairperson,
I have the honour to speak on behalf of the European Union. The Acceding Countries Bulgaria and Romania,
the Candidate Countries Turkey and Croatia*, the Countries of the Stabilization and Association Process and
potential candidates Albania, Bosnia and Herzegovina, the former Yugoslav Republic of Macedonia, Serbia and
Montenegro, EFTA country Liechtenstein, member of the European Economic Area, as well as Ukraine and
Moldova align themselves with this statement.
 & Women need access to reproductive health services as agreed in the Cairo Program of Action to be able to
make informed choices about pregnancy and childbearing. Bearing in mind that some girls are married as
young as 11 or 12 years old, we must recognize the rights of young people concerning their own sexual and
reproductive health in order to prevent HIV infection and early pregnancy.
27
Przykładem jest United Nations Family Planning Association: The State of World Population Report 2005 
chapter 5
Podobne podejście reprezentują w USA: Sexuality Information and Education Council of United States
(SIECUS), Kaiser Family Foundation, International Planned Parenthood Foundation a w Wielkiej Brytanii
British Pregnancy Advisory Service
70
adresatkach takich komunikatów, które ju\
więcej wiedzą o antykoncepcji
ni\
o czymkolwiek innym28, rodzi się bunt przeciwko pozbawieniem ich ciał
znaczenia, i jak na złość, dla przekory wobec polityki rządowej, poszukują
tego znaczenia  szukając go w macierzyństwie  i skoro czekać nie mają, to
nie czekają. Brytyjskie kampanie społeczne sięgają po coraz bardziej
desperackie środki, łącznie z kampaniami sms-owymi polegającymi na
wysyłaniu komunikatów  zmień mi pieluszkę co dziesięć minut całymi
nocami, lub programowe wypo\
yczanie dzieciakom niemowlÄ…t, aby siÄ™ nimi
zmęczyli. Natomiast brytyjskie dziewczęta wcią\
przejawiajÄ… nieustannÄ…
dÄ…\
ność do macierzyństwa. Poszukują w nim znaczenia dla własnych ciał,
dla własnego \
ycia  tylko dlaczego czyniÄ… to z takim przyspieszeniem?
Dlaczego jest tak powszechne domniemanie, i\
nie stać je na opóz
nienie
inicjacji, na czekanie? Takie myślenie mo\
e mieć skutki sprawcze.
3. Podsumowanie
Jakkolwiek niepokojące są ró\
norakie poszczególne powikłania wczesnej
inicjacji seksualnej, błędem jest w kampaniach społecznych kłaść nacisk
jedynie na przeciwdziałanie widocznym następstwom aktywności płciowej,
omijając sedno sprawy. Jest zrozumiałe, \
e dorastające dziewczęta nie są
zainteresowaniem moralizowaniem dorosłych, którym tylko zale\
y na
pozorach, którzy martwią się jedynie wskaz
nikami ciÄ…\
, którzy nie usiłują
dotrzeć do głębi. Dotyczy to zarówno przekazu mass mediów29, jak i
28
O tym, i\
problemem tu nie jest brak wiedzy o antykoncepcji, świadczy wiele badań, m.i.  The impact of
sexuality education lessons at school and reading the national sexual education magazine on the sexual health
knowledge of the 14  16 year olds, by Liniamo et al Journal of Social Medicine, 2000, 37, 293-303,
29
Watching Sex on Television Predicts Adolescent Initiation of Sexual Behavior, Collins RL, Elliott MN, Berry
SH, Kanouse, DE, Kundel D, Hunter S, Mui A, Pediatrics (Official Journal of American Academy of Pediatrics)
Sep 2004, vol 114(3): e280-e289
71
rodzinnego30. Przypomina to moralność Pani Dulskiej i jej rozszczepienie
osobowościowe. Jak w ka\
dej kampanii społecznej, w tej dziedzinie równie\

wa\
na jest jednolitość i prawdziwość przekazu. Rzetelne omówienie
następstw wczesnej inicjacji płciowej wymaga podejścia
wielopoziomowego31, które jest zarazem spójne i zgłębia istotę problemu,
opierajÄ…c siÄ™ wprost o to, \
e w swej najgłębszej istocie płciowość nie daje się
redukować do przedmiotu konsumpcji. Obok ró\
norakich powikłań
medycznych, psychologicznych i społecznych, sednem wyzwania jest
przywrócenie i ochrona poczucia godności dziewcząt nara\
onych na
przedwczesne wykorzystywanie ich kobiecości. Chodzi o to, aby chronić ich
radość z rozwoju własnej kobiecości32, aby była powa\
ana i mogła cieszyć
przez całe ich przyszłe \
ycie.
30
 Does Parental Involvement Predict new Sexually Transmitted Diseases in Female Adolescents? Bettinger JA,
Celentano DD, Curriero FC, Adler NE, Millstein SC, Ellen JM, Archives of Pediatric and Adolescent Medicine,
July 2004, vol 158 No. 7
31
Jest to postulowane równie\
w środowiskach brytyjskich, patrz: Surveys on sexual Heath: recent
developments and future directions, Wellings K and Cleland J, March 2001, British Medical Journal Pulishing
Group, Sexually Transmitted Infections 77:238-241 (2001)
32
Ludzko płciowość: prawdza i znaczenie, akapit 90, Dokument Papieskiej Rady ds. Rodziny 1995
72
4. Przegląd piśmiennictwa
1. Adaora A. Adimora, MD, MPH, Byrd E. Quinlivan, MD, Zaka\
enie wirusem
papilloma typu ludzkiego. Medycyna po Dyplomie, 1996 vol 5 nr 2.
2. AIDS and Adolescents, The Time For Protecion Is Now, Wadhington D.C.,
Center of Population Options, 1987.
3. Aigner J. C., W sprzeczności ze zmysłowością. [W]: Z. Izdebski (red.),
Wychowawcze, etyczne i społeczne problemy zachowań seksualnych
młodzie\
y. Warszawa 1992, s. 97 110.
4. Alcorn R.C., Cristians in the Whole of the Sexual Revolution. Portland, OR:
Multnomah Press, 1985.
5. Augustyn J., Wychowanie do integracji seksualnej. Kraków 1994.
6. Bancroft J., Reinisch J., Adolescence and Puberty, Oxford Univeristy Press,
New York 1990.
7. Beisert M., Seks twojego dziecka. Poznań 1991.
8. Bilewicz J., A jednak dziewictwo ma sens. Katowice 1991.
9. Brzęczek E., Przygotowanie do \
ycia w rodzinie. Stan i potrzeby. Gdańsk
2000.
10. Chassler S., What All Boys Think About Sex, Parade, 1988 December nr 18.
73
11. Cianciara D., Aktywność seksualna młodych mę\
czyzn a zagro\
enie AIDS.
Seksuologia, 1995 nr 5 6, s. 53 57.
12. Czubińska G., Poziom wiedzy, doświadczeń i wyobra\
eń młodzie\
y licealnej
o \
yciu rodzinnym i seksualnym. Problemy Rodziny, 1993 nr 5, s. 38 41.
13. Dobson J., Bauer G. L., Dzieci w niebezpieczeństwie. Warszawa 1997.
Drugs, AIDS & Babies, AIDS Protection, February 1989.
14. Fields D., Dorośli zbyt wcześnie. Warszawa 1994.
15. Fishl M.A., Evaluation of Heterosexual Partners, Chidren, and Household
Contact of Adults With AIDS, Journal of the American Medical Association
257 1987 Feb 6.
16. Gapik L., Psychologiczne uwarunkowania aktywności seksualnej. [W]: Z.
Izdebski (red.), Wychowawcze, etyczne i społeczne problemy zachowań
seksualnych młodzie\
y. Warszawa 1992, s. 75 80.
17. Gorgoń B., Przyczyny i skutki przedwczesnego podejmowania współ\
ycia
seksualnego. Powiernik Rodzin, 1999 nr 1, s. 15 17.
18. Griffin Shelley E., Adolescent Sex and Love Addicts, Pragger Publishers,
Westport, Connecticut, London, 1 ed, 1994.
19. Grodzki A., Stosowanie antykoncepcji przez młodzie\
(doniesienie z badań).
Problemy Rodziny, 2001 nr 4 5 6, s. 82 86.
74
20. Hoekenberry Eaton M., Richman M.J., Ditorio C., River T., Maibach E.,
Mother And Adolescent Konwledge Of Sexual Development. The Effects If
Gender Age, And Sexula Expirience. Adolescence, 1996 no 31 (121), s. 35.
21. Hyde J., Undersatnding Human Sexuality. McGraw-Hill, Inc., New York
1994.
22. Imieliński K., Człowiek i seks. Warszawa 1985a.
23. Imieliński K. (red.), Seksuologia  zarys encyklopedyczny. Warszawa 1985b.
International Planned Parentbood Federation Understanding Adolsecents.
Report on young people s sexual and reproductive health needs. London
1994.
24. Izdebski Z., Seksualizm dzieci i młodzie\
y w Polsce; Raport z badań. Zielona
Góra 1992a.
25. Izdebski Z. (red.), Wychowawcze, etyczne i społeczne problemy zachowań
seksualnych młodzie\
y. Warszawa 1992b.
26. Izdebski Z., Zachowania prozdrowotne i seksualne w aspekcie HIV/AIDS w
Polsce. Warszawa 1997.
27. Izdebski Z., Polskie seksolatki.
http://kiosk.onet.pl/charaktery/1008729,1251,artykul.html z dnia 20.06.2002.
28. Jabłońska B., Powinności państwa względem rodziny w zakresie
wychowania seksualnego dzieci i młodzie\
y. [W:] M. Chymuk, D. Topa
(red.), Edukacja prorodzinna. Kraków 2002, s. 305 318.
75
29. Jaczewski A., Erotyzm dzieci i młodzie\
y. Warszawa 1970.
30. Jaczewski A., Radomski J., Raport z badań nad seksualizmem dzieci i
młodzie\
y w Polsce. Warszawa 1980.
31. Jaczewski A., Problemy \
ycia erotycznego w wieku młodzieńczym. Problemy
Opiekuńczo-Wychowawcze 1983, nr 3.
32. Jaczewski A., Grodzki A., Izdebski Z., Przemiany obyczajowości seksualnej
młodzie\
y. Warszawa 1994.
33. Jundziłł E., Środowiskowe uwarunkowania kształtowania się postaw
młodzie\
y wobec seksu. [W:] R. Pawłowska, E. Jundziłł, Miłość i seks w
percepcji uczniów. Koszalin 1999c, s. 103 140.
34. Kawula S., Pedagogika rodziny. Toruń 1997.
35. Kay L. E., Seks wśród nastolatków. Metody powściągliwości seksualnej.
Medycyna po Dyplomie, 1996 vol 5 nr 2.
36. Kluge N., Seksualizm młodzie\
y niemieckiej (w byłej RFN). Problemy
Rodziny, 1992 nr 3, s. 42 45.
37. Komorowska A., CiÄ…\
a i poród. [W]: A. Komorowska (red.), Ginekologia
wieku rozwojowego. Warszawa 1991, s. 379 383.
38. Komorowska M., Postawy młodzie\
y wobec \
ycia erotycznego.
Niepublikowana praca magisterska, US, Szczecin, 1991.
76
39. Komorowska-Pudło M., Czynniki warunkujące kształtowanie postaw
młodzie\
y wobec seksualności człowieka. Niepublikowana rozprawa
doktorska, UKSW, Warszawa 2004.
40. Kościelska M., Trudne macierzyństwo. Warszawa 1998.
41. Kozakiewicz M., MÅ‚odzie\
wobec seksu, mał\
eństwa i rodziny. Warszawa
1985.
42. Kozakiewicz M., Inicjacja seksualna młodzie\
y. Seksuologia, 1993 nr 5, s.
18 23.
43. Królikowska S., Młodzie\
a seks przedmał\
eński. Problemy Rodziny, 1998
nr 3, s. 21 24.
44. Leary W.E., New York Times, February 9, 1989.
45. Kwak A., Konkubinat  kohabitacja  w świadomości społeczeństwa.
Problemy Rodziny, 1995 nr 5.
46. Lew Starowicz Z., Atlas psychofizjologii seksu. Warszawa 1990a.
47. Lew Starowicz Z., Szczerba K., Nowoczesne wychowanie seksualne.
Warszawa 1995.
48. A
obodzińska B., Młodość, miłość, mał\
eństwo. Warszawa 1971.
77
49. Makarewicz W., Kędziora K., Nosowicz J., Mionskowska L., Seksualność i
obyczajowość młodzie\
y akademickiej w dobie HIV/AIDS. Seksuologia, 1995
nr 3 4, s. 34 41.
50. Malewska H.: Kulturowe i psychospołeczne determinanty \
ycia seksualnego.
Warszawa 1972.
51. Manning A., Teens and sex in the age of AIDS, USA Today, 1998 October 3.
52. Maślicka D., Poglądy młodzie\
y na temat wczesnej inicjacji seksualnej.
Problemy Opiekuńczo Wychowawcze, 1990 nr 7, s. 102 104.
53. Michałek E., Cabaj M., Zasępa A., Inicjacja seksualna a osobowość
młodzie\
y szkół średnich ze środowiska wielkomiejskiego. Seksuologia, 1994
nr 4, s. 9 19.
54. Moore S., Rosenthal D., Sexuality in adolescence, Routledge, London and
New York 1993.
55. Ostasz L., Kiedy rozpoczynać współ\
ycie seksualne? Problemy Rodziny,
2001 nr 4 5 6, s. 72 81.
56. Ostrowska K., Wokół rozwoju osobowości i systemu wartości. Warszawa
1998.
57. Painter K., Aods plague hits teen heterosexuals, USA Today, 1989 July 20.
58. Pawłowska R., Dorastająca młodzie\
o swojej płciowości. Problemy
Rodziny, 1997 nr 5 6, s. 55 57.
78
59. Pawłowska R., Wpływ przemian psychospołecznych na miłość erotyczną
młodzie\
y. [W:] R. Pawłowska, E. Jundziłł, Miłość i seks w percepcji
uczniów. Koszalin 1999 (b), s. 43 74.
60. Pawłowska R., Środowiskowe uwarunkowania wiedzy dotyczącej seksu i
\
ycia płciowego. [W:] R. Pawłowska, E. Jundziłł, Miłość i seks w percepcji
uczniów. Koszalin 1999 (c), s. 141 176.
61. Pielka H., O potrzebie przygotowania młodzie\
y do mał\
eństwa i
rodzicielstwa. [W:] M. Chymuk, D. Topa (red.), Edukacja prorodzinna.
Kraków 2002, s. 66 73.
62. Pietkiewicz B., Kocha, lubi, kalkuluje.
http://polityka.onet.pl/artykul.asp?DB=162&ITEM =1028132&MP=4 z dnia
01.06.2001.
63. Ryś M., Wpływ dzieciństwa na póz
niejsze \
ycie w mał\
eństwie i rodzinie.
Warszawa 1992.
64. Rzepka-Górska I., Wybór metod zapobiegania cią\
y. [W]: A. Komorowska
(red.), Ginekologia wieku rozwojowego. Warszawa 1991, s. 384 391.
65. Sanfilippo J., Pediatric and Adolescent Gyneology, W.B. Saunders
Company, Philadelphia 1994.
66. Sieja K., Wiedza o \
yciu seksualnym człowieka. Wybrane zagadnienia.
Koszalin 1998.
67. Skrzydlewski W.B., Etyka seksualna. Przemiany i perspektywy. Kraków
1999a.
79
68. Skrzydlewski W.B., Seks przedmał\
eński  ma sens czy nie? Kraków 1999b.
69. Slany K., Orientacje mał\
eńskie i rodzinne młodzie\
y akademickiej w Polsce
(Próba weryfikacji teorii drugiego przejścia demograficznego). Problemy
Rodziny, 2001 nr 3, s. 25 31.
70. Slany K., Alternatywne formy \
ycia mał\
eńsko rodzinnego w
ponowoczesnym świecie. Kraków 2002.
71. Starkman N., Rajani N., The Case for Comprehensive Sex Education. AIDS
Patient Care and STDs. July 2002, vol. 16, no. 7, s. 313 318.
72. Sugar M., Female adolescent sexuality, J. Pediatr. Adolesc. Gynecol, 1996.
73.Sujak E., Mał\
eństwo pielęgnowane. Katowice 1989.
74. Wenzel M., MÅ‚odzie\
o \
yciu seksualnym.
http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/1999/KOM098/ KOM098.HTM. z dnia
23. 02. 2002.
75. Weström L., Wczesny seks przyczynÄ… niepÅ‚odnoÅ›ci. Medical Tribune, 1993
nr 7 8.
76. Williams L., Teen-age sex: New Codes Amid the Old Anxiety. New York
Times, 1989 February 27.
77. Wisłocka M., Miłość bez lęku  antykoncepcja. Warszawa 1993.
78. Wiśniewska Roszkowska K., Eros zabłąkany. Warszawa 1989a.
80
79. Włostowska K., Stosunek studentów AWF do norm moralności katolickiej w
sferze \
ycia mał\
eńsko rodzinnego. Problemy Rodziny, 1997 nr 3, s. 49 55.
80. Woynarowska B., Szymańska M. M., Mazur J., Wiedza i przekonania o
HIV/AIDS. Zachowania seksualne., Warszawa 1999.
81. Wróblewska W., Nastoletni Polacy wobec seksualności. Warszawa 1998.
82. Zawadzki B., Strelau J., Szczepaniak P., Śliwińska M., Inwentarz
osobowości NEO FFI Costy i McCrae. Adaptacja polska. Podręcznik.
Warszawa 1998.
81